Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005
24А-сурот 1 . 2 . 1 . Т¥Л АТ
жүктеу/скачать 14,2 Mb. Pdf көрінісі
|
0bf015051342258c33ab09c17b70a178
| 27
24А-сурот 1 . 2 . 1 . Т¥Л АТ Қазақ петроглифтерінде ішінара кездесетін бейнелердің бірі — үстінде адамы жоқ ерттелген және ерттелмеген аттар. Олар суреттерде жекелей де, қару-жарақ түрлерімен де және басқа да жағдайларда кездеседі (25-29; 34; 35; 83; 87; 96; 99; 101; 114-суреттер). Бұл — "түл аттар". Түл ат деп қазақтар иесі қайтыс болған атты атайды. Моселен, бүрынғы откен замандарда атты (немесе аттарды) қайтыс болған иесімен қабірге бірге көметін (мысалға, қараңыз: Самашев, Базарбаева, Жумабекова, Сун-гатай, 2000). Қазақтың көнеден келе жатқан салты бойынша мүндай аггарды иесінің жылдық асына дейін қүйрық-жалын күзеп, үйірге қосып, көздің қарашығындай қорғайды. Бүдан кейін ол ғұрыптық мал саналып, "түл ат" атанады (мүндай аттарды моңғол-қалмақтар сэтэр деп атаса, ал көптеген түркі тілдес халықтарда ыдық (ыйық) деп аталады. Бір жерден екінші бір жерге көшерде бүл салт бойынша оны 28 үйірден үстап әкеліп, қара жабумен жабулап, оның үстіне қайтыс болған адамның тірі күнінде мініп жүрген ер-тоқымын теріс ерттеп, ерге киімі жабылып, жетектеледі (Акатай, 2001, 281 б.). Көшкен кезде "тұл атты" әйелі немесе үлкен ұлы көштің алдында жетектеп жүрген. Бүл көштің қаралы екендігін көрсетеді. Жылдық асының уақыты келген кезде "түл ат" ас беріп жатқан үйдің алдына әкелінеді. Ас берілген адамның әйелі мен балалары жоқтау айтып, атпен қоштасады. Содан соң бүл ат қүрбандыққа шалына-ды, азалы ту жытылып, сабы сындырылады. Асқа жиналган жүрт күтіліп, қаралы үйдің жүгіне жайылған сеп (қайтыс болған адамның киім-кешегі) жиналады. ¥лы дүбірлі астарда асты аяқтайтын күні ат бәйгесі және балуан күресі өткізіледі. Бәйгеден озып келген ат жүлдесін алған соң, ас тарқайды. Ас тарқаған сон, асқа сойылған түл аттың басы, төрт түяғы және терісі иесінің моласына апарылып қойылады. Бүдан біз қазақтардың жалпы көшпелілер сияқты жылқы малын қүрметтегенін және оған табынғандығын көреміз. 25-сурет |