II. ЗООМОРФТЫ ОБРАЗДАР. АҢШЫЛЫҚ СЮЖЕТТЕРІ

61 
шолге 
тозімді 
түліктің 
мойымастығын дәріптеген халқымыз 
небір асыл аза-маттарын "нар жігіт 
екен" деп мақтан түтып, оның 
(түйенің) бойындағы нышан, белгі 
сипаттарды, түстер мен рецктерді 
түтелдей 
өнер 
тіліне 
кошіріп, 
арман-мақ-саттарын 
соларды 
бейпелеу арқылы айшықты жеткізіп, 
образын 
наным-сепімдері 
мен 
ацыз-әңгімелеріне, 
сондай-ақ 
мақал-мәтелдеріне тиек еткен. Сол 
наным-сенімдер мен аңыз- 
әңгімелерді талдап, сүрыптар болсақ, 
түйекеш-түйе ел түсінігінде бірқатар функ-циялар мен символдарды 
атқарып, ырым-жораларга арқау болған. Енді сол функ-циялар мен символдарга, ырым-жораларға 
қысқаша тоқталайық. 
Түйе 
— 
МҺЩТЫЛҺЩ 
пен алып күштің символы. 
Аңыз-әңгімелерге, этнографи-ялық 
материалдарға назар аударсақ, түйе түлігі — ең алдымен мықтылық пен алып күштің символы ретінде 
коріиеді. Оны қазақтыц "Нар жолында жүк қалмас" деген мақалынан байқауга болады. Мәселен, сонау 
коне замандарда иран тілдес тайпалар оны жеңіс және найзағай қүдайы 
"Веретраг-наға" 
теңеп 
табынса, ал қазақтар иардай мықты күшті болсын деп жаңа ту-ган балаларына Нарүл, Нар-қыз, Нартай 
және т.б. есімдер берген. 
Түйе — кислі жануар. 
Түйе — 
кешегі қазақтар мен Орта Азияның 
басқа да ха-лықтарында болмыстан 
тыс жақсы қасиеттерге ио киелі үй 
жануары. Тіліміздегі "Түйелі бай — 
киелі бай" немесо "Түйелі жолаушы 
— киелі жолаушы" догон соз 
55-сурет 

56-сурет 
орамдары осының аиғағы. Мысалы, 
қазақтың мыпа бір наным-сенімі 
бойынша түйенің етін жеген науқас 
адам 
ауру-сырқаудан 
тез 
арада 
айығатын болған. Түлік төресі, шөл 
даланың кемесі атанған түйені кие 
санаудың келесі бір корінісін қазақтың 
мына әдет-ғүрыпынан да байқауға 
болады. Бүл әдет-ғүрып бойынша 
жаугершілік замандарда мерт болган 
ерлердің, кенеттен тыс қай-тыс болған 
беделді адамдар-дың денесі туған 
жерлеріне 
түйеге 
таңылып 
жеткізілетіп болган. Бүл ғүрып XЛ/ГТI 
гасырдың екінші жартысында өмірден кеткен Қамысбай атына байланысты 
аңызда жақсы аңгарылады. 
Қамысбай Төлекүлы деген ауқатты адам жаз жайлауға шығу үшіп кош-керуен түзегенде, 
жол-жөнекей дүние салыпты. Руластары беделді адамды артта қалған алыстагы ата қауымға жерлегенді 
жөн көріп, өлікті түйеге артқан екен. Шіліңгір шілденің қапырық ыстыгында олік артқан түйе "жол 
тағдырын нар шешкен,..." 
демекші жетекке конбсй түрып алады. 
Бұйдасынан 
тарта-тарта 
мүрындығы 
жырылуға айналғ-анда әбден запы болган 
атан ба-кырып жатып қалады. Шоккен 
түйонің ырқына конген кош мүны ырым 
етіп, 
малдың 
"ниетінен" 
қорқыи, 
марқүмды кідірген жерге қабірге салады 
(Аргынбаев, 1975,196 б.; Байе-кев, 1991). 
Сол оқига откон Қарадоң бүгінде 
Қамысбай Ата қорымы аталады. 
Осығап үқсас аңыз XVII г. 
Жетісуда омір сүрген қазақ ба- 
тыры Райымбектің есімімен де 
58-сурет 
тығыз байланысты. Бүл аңыз 
57-сурет 

бойыпша Райымбектің мүрдесі ақ түйеге 
артылып, тоқтаған жеріне жерленген екен 
(Аргынбаев, 1975, 196 б.). Сол түйенің тоқтап, 
шоккен жері Алматыдағы қазіргі "Райымбек" 
дацғылының бойы. Ол жсрде қазір күн нүрымен 
таласқап күмбез және "сіқ түйенің" гранит 
тасынан қашал-ған мүсіні орнатылган. 
Қазақтар түйе малын кие түтып, ерекше 
қадірлегені сонша жаца туған ботаны тіл-козден 
сақ-тау үшін екі жеті бойы киіз үйдін, ішінде 
немесе жабық қорада үстап, бүйдасына 
(шекесіне) "үкі" таққан. Егер ботен біреу 
кездейсоқта коріп қойса, онда оған сол арада 
"тіл-көзім тасқа" деген сөзді айтқыза отырып, 
үш рет түкірткізетін болған. 
Белгілі этнограср Г.Н. Потанинніц айтуынша қазақтар сондай-ақ 
ересек түйе-лерге де ішінде 7 қара тасы бар үшбүрышты болып келген киіз 
түмарлар таққан (Потанип, 1881, 100 б.). Қазақ салтында түйенің басыиап үруга немесе тебуге қатаң 
гыйым салынған. Егер де біреудіц үрып жатқанын коріп қойса, онда сол адамды дореу айыпқа тартқан. 
Түйе 
— 
оніп-өрбу символы. 
Түйе 
қазақтарда сонымен қатар өиіп-өрбу гүриымен 
де тығыз бай-ланысты. Оған халқымыздың 
мына бір наным-сенімдері айғақ бола ала-ды. 
Бүл наным-сенімдердің бірінде екі қабат ойел 
түйе етін жеуден аулақ болған. Себебі, оныц 
етін жеген әйелдің жүктілігі үзаққа, яғни 
түйенікіндей 12 айға созылса, ал екіншісінде — 
босанатын уақыты созылып бара жаткаи 
ойелдер тез әрі жеңіл босану үшін шөгіп жатқан 
туйенің мойнынан (матамен арнайы 
жабылған) аттап өтетін болгап. оо-сурет 
59
-сурет 

66 
Түйе — ерекшс қүрбандық малы. 
Қазақтың ескі наным-сенімі бойынша түйе қүрбандыққа оте 
сирек шалынатып түлік. Өйткені, түйе — халық үғымында 
"киелі" 
саналып, срскше қүрмет 
корсетілетіндіктен мыпадай жағдайларда ғана қүрбандыққа шалынган. Атап айтсақ олар: қауіпті 
жорық-сапарларга кеткендер алыс жолдардан аман-есеп оралганда; отбасында көптен күткен мүрагер 
дүниеге келгенде жоне басқа да қуанышты жагдайларда. Мосолен, алгашқысында егіз туган сүр бура 
қүрбандықа шалынса, ал соңғысында-ақ гүйе. Ел арасындағы 'Ақтүйенің қарны жарылды" деген 
қанатты сөз осыдан қалса керек. Бүл салт-дәстүр қазақтарда XIX г. соңына дейіп омір сүріп келген 
(Уолиханов, 1985, 178—179 бб). 
Түйоні қазақ олі байлық басы доп білген. Сондықтаи қазақтар "Түйе — байлық, қой — 
мырзалық, жылқы — сондік" дейді. 
XX г. басына дейін орын алып келген достүр бойынша үлкен ас 

жүктеу/скачать 14,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: