Kaзipгі таңда Советтер Одағында болып жатқан қилы-қилы саяси және құрылымдық

Кенесарының атақты қырық сегіз батырларының бәрін санамалап жатпай-ақ, Ілияс Есенберлиннің «Қаһар» романында кең суреттелген Ағыбай батырға ғана тоқтағым келеді. Ағыбай батыр 1802 жылы Ұлытау маңында дүниеге келген. Оның әкесі Қоңырбай ертерек қайтыс болған. Шешесі Қойсана атақты Байғозы батырдың қызы болатын. Жастайынан езгіге түскен халқының жай-күйін көре өскен ол патша самодержавиясына қарсы күресуге бел буады. Осындай оймен патша үкіметіне қарсы қозғалысты бастаушылардың бірі, 1823 жылы Қытай императоры ресми түрде хан таныған Ғубайдулла Уалиханов туының астына келеді. Қытайға иек артқан Ғубайдулладан сескенген патша үкіметі оны тұтқындап Березов қаласына жер аударады. Ал, Ағыбай өз күресін жалғастыра береді, ол Саржанға, кейін Кенесарыға келіп қосылады.

Ел арасында Ағыбай батыр жөнінде аңыз, жырлар көп таралған. Ол кетеріліс кезінде Кенесарының бас батыры, әрі кеңесшісі болады. Оның үлкен беделге ие екенін кезінде өз ғылыми еңбегінде Е.Бекмаханов та атап көрсетеді: «...Ағыбайдың көтерілісшілер арасында қатты құрметтелетінін Кенесарының әйелімен арасындағы мына бір әңгімеден аңғаруға болады: бірде ханым Кенесарыдан: «Сіз қол астыңыздағы кейбір батырларыңызға мың басы, бес жүз басы деген ат бересіз, ал осы аттардың біреуін Көсеге (Ағыбайға) неге бермейсіз?» – деп сұрайды. Сонда Кенесары: «Менің әскерімнің бастапқы шебі жауға «Абылайлап» шапса, ал кейінгі қатары «Ағыбай» деп ұран салады. Міне, сондықтан оған әскери атақ бермеймін», – деп жауап қатады. 1841 жылы Ұлытауда хан көтерілген – Кенесары оған күмістелген қанжарды тарту етеді, бұл қанжар, кейін, яғни 1896 жылы Нижний Новгородта Бүкілресейлік көрмеде көрсетіледі.

Ісі аңызға, аты ұранға айналған батыр туралы советтік дәуірде Иса Байзақов «Қойшының ертегісі» атты поэма шығарады, 30-шы жылдары Сәкен Сейфуллин «Ақжолтай батыр» атты роман жазған еді, өкінішке орай, айтылған туынды репрессияға ұшыраған асыл ағамызбен бірге жойылып кетті. 70-жылдары жазушы Жүсіп Алтайбаев Ағыбай батыр туралы повесть жазып бітірген еді, алайда жазушы өзі шығармасын жарыққа шығара алмай көз жұмды. Бұл повесть әлі басылмай жатыр.

Тарихи жады берік халықтың ғұмыры ұзақ болмақ, өз халқымыздың өткені мен мәдениетімізге, ұлттық батырларымызға жаңа көзқараспен қарайтын, тұрпайы идеологиялық тұрғыдан берілген біржақты бағадан арылатын уақыт жетті.

Т.Жұртбаев: – Жаңа Кенесарының қозғалысына қатысқан өзге ұлттардың өкілдері туралы айтылды. «Қаһар» романында Иосиф Гербруттың образы жақсы сомдалған. Е.Бекмахановтың дерегіне сүйенсек, Кенесарының қолында жүзге тарта орыс, поляк, татар, башқұрт ұлтының өкілдері болған. Тіпті, әскерден қашқан Белешов, Малкин, Губин, Иванов сияқты солдаттарды бауырына тартып, қазақ қыздарына үйлендірген. Кенесарының жасағының ішінде жүрген патшаның тыңшысы Аюшин: «Кенесары Малкинді дәулетті қалыңдыққа үйлендірді, оны елу басы сайлап, қарамағына қырық жасақ берді, қазір ол орданың күзетбасшысы... Сондай-ақ башқұрт есаулы Хусни бар, ал Кишин онда... палуандығымен көзге түсті де, Кенесары оған Батырмұрат деген ат берді» – деп сыбыс жасады. Кенесарының жеке өз хатшысы шашын тықырлап алдырған орыс офицері екен. Ал енді тікелей Қоқан ханы мен Кенесарының арасындағы қайшылыққа тоқталсақ.

Ж.Қасымбаев:—Жиі көтеріліп жүрген, жауабын күткен мәселелердің бірі осы — Кенесарының Қоқан феодалдарымен, қырғыз манаптарымен қырқыстары. Тіпті кейбір сауалдарда: егер Кенесары Қоқанмён тіреспесе, қырғыздың жеріне басып кіріп, бейбіт жатқан көршінің тыныштығын алмаса, мақсатына жетер ме еді немесе Шәміл сияқты патшаның жазалаушы отрядына мойынсұнса, жеке басы, семьясы аман қалар ма еді – деп ой тастайды. Бұл мәселені бір жақты талдау оқырмандарға нақты жауап бермейтіндігі түсінікті. «Қаһарда» да Кенесарының жорықтары, әлбетте, Қоқан бектерімен, қырғыздармен байланыстырыла сипатталады. Қазақ жеріндегі Хиуа феодалдарының озбырлықтары, көтерілістің қарқыны мен салдарларына әсері романда өз орнын таппаған сияқты.

XIX ғасырдың 20-шы жылдарында Мұхаммед-Рахым кезіндегі Хиуа – Сырдың Арал теңізіне құятын өңірінен Ауғанстанға дейін созылып жатқан феодалдық ірі мемлекет болды. Зеңбірек, мылтықпен қаруланған Хиуа қарулы күштері Сырдың теменгі ағысында көшіп жүрген қазақтар үшін зор қауіп еді. 1812, 1816, 1820 жылдары Мухаммед-Рахым осы ауданда орын тепкен қазақтарды талқандап, мыңдаған, әйел, балаларды, малды айдап әкетті. Хиуа ханы Аллақұл кезінде Хиуа феодалдарының озбырлығы бұрынғыдан да үдей түсті. Кенесары мен Хиуа хандығы арасындағы қайшылықтар романда бұлыңғыр сипатталған. Автордың басты көздеген мақсаттарының бірі – қазақтар мен Қоқан хандығы арасындағы байланыстар. «Қоқан, Хиуа хандықтар қорқау қасқыр тәрізді. Жан кетіп өлексеге айналсаң, өлексеңді де талай береді» – дейді автор бұл көршілес Орта Азиялық иеліктердің қазақтарға зомбылығын сипаттай келе. Алайда шындықтан ауытқымағымыз келсе, қазақтар мен Хиуа, Қоқан арасындағы қатынастарды осындай түнек сияқты көрсету дұрыс болар ма еді. Ташкент, Әндіжан және де басқа өзбектердің қоныстары қазақ, қырғыздармен сауда, өзара тиімді де, дәстүрлі сауда байланыстарының орталығы болғандығын ұмытпаған жөн.

Кененің маңында оңай олжа тапқысы келген бұзықтар да аз болмағанға ұқсайды. Оның Баубек құлы да нағыз бас кесер бұзық болған көрінеді. Шоқан сол Баубекті кейін ақсақалдар соты соттаған деп жазады.

Кенесарының өлімі жайында бір инабатты адамнан естігенімді айта кетейін, мұны жұрт естімеген болар. «Ескі достар» деген кітабымда бір әңгіменің ішінде бұл жай туралы айтып едім, ол кітап аз тиражбен шыққандықтан көпшілікке беймәлім.

Кенесарыны қырғыздар тірілей қолға түсіріп, біраз ұстағаннан кейін, ақылдаса келе: «Бұл – жай кісі емес, қатар отырған туыс елдің ханы ғой. Әскерін жеңдік, енді өзін босатып еліне қайтарайық» – деген тоқтамға келеді. Сонсоң Кенені шақырып алып, осы шешімдерін естіртеді. Сол әңгіменің үстіне Наурызбайды өлтірген қырғыздың батыры басына Науанның қанды телпегін шекесіне сала киіп, Кененің жанына мысқылдай күле қарап, отыра кетеді. Ызасына шыдамаған Кене сол жерде жатқан бір кездікті ала сала, әлгі батырды жарып тастайды,

Кейін Кенесарының бас сүйегін біреулер Горчаковқа әкеліп беріпті деген хабарды бірнеше жерден кездестіргенім бар, бірақ анық-қанығы белгісіз. Ондай қауесет хабар шейх Шәмілдің найыбы атақты Қажымұрат жайында да бар, оны Л.Н.Толстой өзінің повесінде жазған ғой.

Кенесарының қырғызға шабуыл жасауын қай тұрғыдан қарағанда да ақтауға болмайтынын жоғарыда айттым.

Ал көтеріліс әбден қызыл қан боп жанышталған соң генерал-губернатор Гасфорт Сыртқы істер министрлігінің іс басқарушысы Л.Г.Сенявинге Орман манап жөнінде: «Егер де бұл адамның ерекше еңбегі мен көмегі болмағанда Кенесарының көзін жою мүмкін емес еді, онда бұл іс насырға шауып, басқа арнамен дамуы мүмкін еді», – деп мінездеме берді. Қалай болған күнде де біз тарихи шындықты ұмытып кетпеуіміз керек. Кекіліктаудағы қырғынды ешкім де қостамайды. Бірақ өз халқын арандатқан Орман, Борамбай, Жанғараш сияқты манаптардың да осы қасіретке тікелей қатысы бар екенін ескеруіміз керек. Ақиқатты ашық айта отырып, бағалауға тиіспіз. Майдалап, мәймөңкелегенмен біз тарихқа да, өз халқымызға да қиянат жасаймыз. Бауырлас халықтардың өзара қырқысуын мен де қостамаймын. Кенесарының қателігі де сонда деп ойлаймын. Оның осы кездегі жан-дүние арпалысы М.Әуезовтің «Хан Кенесінде» барынша шынайы жеткізілген.

Патша үкіметі қырғыз манаптары мен Жетісудағы кейбір қазақ сұлтандарымен алдын ала астыртын келісім жүргізеді, кейін Кенесары өлгеннен соң оларға Баты Сібір генерал-губернаторы Горчаков үлкен сыйлықтар тартады.

Әлихан Бөкейханов 1923 жылы Ташкентте жарыққа шыққан «Материалы к истории Кенесары Касымова» атты кітабында Қалығұл Әлібековтің сөзіне сүйене отырып, Кенесары Қасымұлының соңғы күндерін сипаттайды. Қалығұл Әлібеков Кенесарыны өлтіруге қатысқан адамдардың бірі. Куәгерлердің сөзіне қарағанда, Кенесары қырғыз бен қазақтың арасындағы араздық үшін өлтірілгені байқалмайды. Бұл кітапта Кенесарының қырғыздарға істеген жауыздығы турасында нақты айғақтар жоқ, бұндай өсекті патша өкіметінен сатқындығы үшін күміс медаль алғандар өздерінің қанды істерін жасыру үшін әдейі таратып отырған.

Кенесары тек Қытайға қарай бұзып өтуге ұмтылды, оның алдына патша үкіметімен астыртын байланысқан қырғыз манаптары мен қазақ сұлтандары кесе-көлденең тұрды, ал шындығында, оның қырғыз халқына қарсы жаулық ниеті болмаған еді. Қырғыздың батырлары қазақ даласындағы көтеріліске белсене араласқан, Кенесарыға серік болған қырғыз батырларының ұрпақтары күні бүгінде Қарағанды және Жезқазған облыстарында тұрады.

Отаршылдыққа қарсы қозғалыстың трагедиясын түсініп, кетерілістің жеңілу себептерін дұрыс айқындау үшін жаңа архивтік материалдарға иек артқан терең зерттеу жүргізу қажет деп санаймын.

Ғ.Ахмедов: – Кенесарының жеке өз басына келсек, оның патша өкіметіне қарсы күресінің түпкі мақсаты өзі хан болып, баяғы хан заманын орнату болғанымен, Россия империясының экспансиясына қарсы күресін, ел қорғау, елдің тәуелсіздігін сақтау жолындағы әрекетін, сөз жоқ, ұлт-азаттығы жолындағы күрес деп бағалау керек. Осы ретте Қайыпқали сұлтанның, Сырымның, Исатай, Махамбеттің, Жоламан, Жанқожа, Есет, Бекеттің қозғалыстарының бәрінің сабағы бір, патшаның зорлығына қарсы: елдің тәуелсіздігі үшін біріне-бірі жалғасқан ұлт-азаттығы қозғалысы деп қарау керек. Бұл жөнінде бұрынғы қазақ зиялыларының әрекеттері жайында ілгеріде бір мақаламда жазғанмын, оны қайталап жатудың қажеті жоқ.

Кенесары жайындағы марқұм Ілияс Есенберлиннің романы әдебиетіміздегі кесек туынды. Сол кездегі жағдайларда мұндай шығарма жазуының өзі үлкен ерлік. Қазіргі кезде жазса, ол, әриие, басқаша жазған да болар еді, бірақ оған жете алмай кетті. Сол кездегі жағдайға байланысты ма, әлде денсаулығына байланысты болды ма екен, әйтеуір шығармасында асығыстықтың ізі байқалады,

Аяғы кешегі он алтыншы жылғы уақиғалармен бітетін осы халық қозғалысын көре тұра, қазақ елі Руссияға өз еркімен қосылды деудің не жөні бар?

Р.Бердібаев:— Ғалеке, сіздің бұл пікіріңізбен келіспеймін. Себебі, кешегі қысаң шақта «даулы» тақырыпқа бару қандай қаламгерден де саналы батылдықты керек ететін. Жазушы I.Есенберлин аса жемісті еңбек етіп, артына мол мұра қалдырған туысы белек қаламгеріміз. Оның әрбір шығармасында күрделі тақырыптар, қызықты қаһармандар көрініс береді. Уақыт алға тартқан ділгір мәселелерді дер кезінде көтеру, қатып-семіп қалған догмаларға құл болып қалмай, жаңа ойларға, жемісті өрістерге қадам қою – оның суреткерлік үлкен ерекшелігі болатын. Жазушының мол мұрасын қадір тұтқанның өзінде де, солардың ішінде ерекшелеп көрсететін туындылар бар. Олар: «Көшпенділер» және «Алтын Орда» трилогиялары. Тарихи тақырыпты шығармаларға тосқауыл жасағысы келген намыссыз, түйсіксіз кейбір безбүйрек жандардың залалды әрекеттеріне қарамастан, бұл күнде I.Есенберлин бастап кеткен дәстүр кең айдынға айналып отыр. Қазіргі белгілі жазушыларымыз тарихи романшылық дәстүрін жалғастырып, тереңдетіп келе жатыр.

I.Есенберлин шығармаларының мәні мен нәрі өз бағасын жоймақ емес. Әсіресе, оның «Қаһар» романы XX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің айтулы үлгілерінің бірі болып қалғаны кәміл. «Қаһар» женінде мен «Қазақ тарихи романы». «Кәусар бұлақ» деген кітаптарым мен басқа кейбір мақалаларымда жазғанмын. Сол еңбектерде «Қаһардың» қазақ тарихи романшылығында үздік жетістік екенін, онда, қазақтың қалың бұқарасының патшалық зорлыққа қарсы күресі шыншыл көрсетілгенін, романда Кенесарының көп қырлы тартымды бейнесі жасалғанын, оның әрекеттері барлық қайшылығымен суреттелгенін атап өткен едім. Сөз реті келгенде айта кетейік: романға мұндай ұнамды бағалар бүкілодақтық әдеби сында да айтылған. Сол жайларды қайталап жатпай, бұл арада «Қаһар» романының қазақ әдебиетінің ғана емес, жалпы қоғамдық ойдың серпілуіне жасаған қызметін баса көрсетуіміз шарт.

Ең алдымен, I.ЕсенберлиннІң «жабық» тақырыпқа қалам тартып, азаматтық тегеурінділіктің үлгісін салғанын атап өту керек. Басталған істі жалғап әкетуге әркім-ақ бара беруі мүмкін. Бірақ қалыптасып қалған темір қорғандай шепті бұзып өту де кез келгеннің қолынан келмейді. Кенесары туралы роман жазуы қаламгердің даңқын бірден ел арасына кең жайды. Міне, осының өзі оның кейбір қаламгер әріптестерінің ішін күйдіріп, зығырданын қайнатты. I.Есенберлиннің әрбір тарихи шығармасы көптеген кедергілерді жеңу, шыдамдылықпен үздіксіз еңбек ету арқылы жарық көрді. Соның арқасында жазушы нағыз суреткер үшін айтуға болмайтын құпиялар, қиындық жоқ екенін дәлелдеді. Бұл оның ең бірінші және басты ғибыраты десе болады.

Екіншіден, I.Есенберлин тарихтың небір шытырман құбылыстарын диалектикалық бірлікте суреттеу мүмкін екенін танытты. Оның романдарында қаһармандар ұнамды сипаттарымен де, қайшылықтарымен де біртұтас тұлға ретінде көрініс береді. Жазушы романдарында бұрын қазақ әдебиетінің әлемінде көрінбеген қаншама тың бейнелер жасалған. Олардың қатарында хандар да, қараша да, ақын да, жырау да, батыр да, шешен де орын алған. Бұрын әдебиетімізде біріңғай қара бояумен ғана суреттелетін үстем тап өкілдерінің де жанды, тартымды тұлғасын суреткер мүсіндей білді.

Үшіншіден, осы аталған тарихи романдардың жанрлық бітімі мүлде тың екенін көреміз. I.Есенберлин өзінің шығармаларында халық аңыздарын, шежірелерді, жазба фактілермен қатар шебер пайдаланып отырды. Соның нәтижесінде әлемніи, ешбір әдебиетінде кездесе қоймаған «аңыз-роман» деп айтарлықтай жаңа жанр қосты. Ал «Көшпенділер» трилогиясы арқылы қазақ әдибиетінде роман-хроника жанрын қалыптастырғаны әдеби сынымызда атап өтілді.

Төртіншіден, жазушы қаламынан шыққан тарихи шығармаларда халықтар арасындағы ежелден келе жатқан тарихи тамырластық пен ынтымақтастықтың да түбірлері шындыққа сәйкес көрсетіліп отырады. Оның шығармаларында отарлаушы, қанқұйлы патша жендеттері мен қарапайым орыс халқының арасында жер мен көктей айырмашылық бар екені, ал әрбір халықтың еңбекші қауымының мүддесі бір жерден шыға алатыны әділ ескертілген.

Ақырында «Қаһар» романының тамаша бір қырын еске салғымыз келеді. Бұл роман өткен тарихтың қайшылықты, күрделі тұстарынан мүлде жылысып кеткен зерттеуші-тарихшыларға да күшті ой салады. Тарих ғылымының міндеті – әкімшілдік-әміршілдік аппараттың айтқанынан көз жазбай, қия баспай, тек бас шұлғып отыру ғана емес екенін, ғылым мүддесі құбылыстардың объективтік заңдылықтарын ашу болып табылатынын «Қаһар» романы өз тарапынан мықты дәлелдеп берді... Бұл мәселеде тарихшылардан жазушылар ілгері озып кеткенін мойындау керек болады.

I.Есенберлин өзінің ойлаған ойларын, жинаған фактілёрін, қалыптасқан концепциясын «Қаһар» романында толық жүзеге асыра алды ма, жоқ па деген сұрауға қазір жауап айту қиын. Кезінде қасаң ережелерді пір тұтқан редактордан да, баспа басшыларынан да, жасырын рецензенттерден де, өзіне қарсы топтан шыққан арызқойлардан да қысым, тежеу көрген жазушының қанша бейнет шеккенін, зәбір көргенін, нала болғанын санап айтып шығуға Бұл арада мүмкіндік жоқ. Бізге анық нәрсе сол: I.Есенберлиннің ажалын тездетуге көптеген жасанды қырсықтар да себеп болды. Ол өз алдына жеке тақырып.

Бұл арада таза ғылымдық мәні бар бірер мәселені ортаға салуды жөн көрдік. I.Есенберлиннің тарихи трилогиялары, соның ішінде «Қаһар» романы баспадан шыққанда көптеген сөз, сөйлем қателіктері орын алған. Олар әр басылым сайын қайталанып келеді. Тіпті алғашқы басылымда бар кейбір пікірлердің кейіннен түсіп қалғаны кездеседі. Бұл кінәрат кімнен екені белгісіз. Сол үшін алдағы кезде жазушы басылымдарын әзірлегенде түпнұсқа қолжазбаны да салыстырып пайдалану парыз. Мұны айтып отырған себебіміз: осындай қысқартылған текстер орысша аударылғанда көптеген нәрінен айырылып, қауқарсыз болып шығатынын ескерту еді. Жалпы бізде шығарма текстологиясына өте салақ қарайтындық айықпаған дертіміздің бір түрі ғой.

Белгілі бір идеяларды айту үшін соның өз адамы тууы керек – деген сөз бар. Қазақ тарихының бүгінге дейін мүлде көмескі жатқан беттерін өзінің «Көшпенділер» және «Алтын орда» трилогиялары арқылы жарқыратып ашқан I.Есенберлин еңбегі – өшпейтін еңбек. Ол өзінің творчестволық қуатын толық сарқып жарыққа шығарды деп те айта алмаймыз. Сонда да болса, оның кейде жекелеп, кейде тобыр болып келіп қастандық жасаған қарсыластарының қиянатына төтеп беріп, арпалысып жүріп, осыншама мұра қалдырғанына қайран қаламыз. Оны мұншама жігерлілікке, табандылыққа, қайсарлыққа жебеген туған халқының алдындағы азаматтық борышын терең сезінуі еді.