Кіріспе. Курстың мақсаты, мазмұны және қҰрылымы

 

Қожа Ахмет Йассауи (1093-1166 жж.).Халқымыздың руханиятына үлкен әсер еткен ортағасырлық ақын, философ, дінуағыздаушы. Орта ғасырлар Орталық Азия мұсылмандары үшін аса жауапты кезең болатын. Осы заманда ел бірлігін, халықтың татулығын, имандылықты өз шығармаларына арқау еткен бір топ ақындар тарих сахнасына шықты. Олар — Ахмет Иүгінеки, Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бақырғани еді.             Ахмет Йасауидің туған жылы белгісіз, 1166 жылы өлген, XII ғасырдың өкілі. Жасаған жасын өлген жылынан шегеріп тастап, зерттеушілер оны 1093 жылы дүниеге келген деп жобалайды.Түркістан маңында туып, ер жеткен соң, Түркістан қаласында өзінің шығармашылық, діни қызметін бастаған. Түркістан қаласы VI—XV ғасырларда Йасы деген атпен белгілі болған. Сондықтан да Йасыдан шыққан Қожа Ахмет Йасауи деген қосымша атқа ие болған. Қожа Ахмет ата-анасынан ерте айырылған, бірақ өте талапты, дарынды жас түркі елінің атақтышейхтары Арыстан баб және Жүсіп Хамаданидан тәлім, білім алады. Одан соң білімін Бұхарадағы діни орталықтарда жалғастырады. Көп ұзамай Ахмет оқымысты, діндар адам болып Йасы қаласына оралады. Ахмет Йасауидің қаламынан туған көлемді шығарманың бірі — "Диуани хикмет" — "Даналық кітабы". Ол оғыз-қыпшақ тілінде жазылған. Бұл еңбектің бізге жеткені XV—XVI ғасырлардағы көшірмелері, түпнұсқасы сақталмаған. Бұл көшірмелер Алматыда, Стамбұлда, Қоқанда,Ташкентте, Мәскеуде сақтаулы. Ахмет Йасауидің бұл шығармасы — діни сопылық еңбек. Исламның ішіндегі сопылық бағытVIII ғасырда пайда болған. Жалпы, сопылық құран мен шариғатты толық мойындайды. Сопылық, өнеге, ұстамдарға халықтық жоғары мораль, адамның ішкі, сыртқы тазалығы, Аллаға сана арқылы ғана емес, өзінің шынайы тіршілігі арқылы құлшылық ету, қызықшылдыққа, байлыққа құмар болмау сияқты қағидалар тән. Сопылық өзінің осындай қарапайым, бұқара халықтың көңіліне жақындығымен ел арасында жақсы қолдау тапты, сөйтіп ислам дінінің бұқара халықтың арасына таралуына оң әсер етті.     

Ахмет Йасауидің өлеңмен жазылған "Даналық кітабындағы" жеңіл және түсінікті тілмен әсерлі жеткізілген осы қағидалар орта ғасырлардағы түркі халықтарының діни дүниетанымының, моралінің қалыптасуына үлкен әсері болды. Йасауиден кейінгі қазақ жырауларының, ақындарының, ойшылдарының еңбектерінен сопылық ықпал, өнеге анық байқалады.                                               

Ахмет Йасауи 63 жасқа келгеннен кейін: "Енді былайғы өмірім күпірлік, пайғамбар жасынан аспақ күнә", — деп, өмірінің ақырғы он жылын жер астында жасалған мінәжатханада (қылует) өткізеді. Сонымен Қожа Ахмет Йасауи — XII ғасырда өмір сүрген үлкен философ, ғұлама ойшыл, ақын, мейірімге, кішіпейілділікке уағыздаушы діндар бүгінде халқымыздың қасиетті әулиесіне айналып отыр.

 

 Мұхаммед Хайдар Дулати. Қазақстан ғылымы мен мәдениетінің қалыптасуына елеулі үлес қосқан ғалым. Түркі халықтарының ортақ мақтанышы, тұңғыш тарихшысы. Күні бүгінге дейін Қазақстан мен Орталық Азия елдерін зерттеушілердің көбі оған жүгінеді. Түркі тектес халықтардың мәдениетін зерделеуші еуропалық ғылымдардың қай-қайсысы да Мұхаммед Хайдар Дулати еңбегіне соқпай кете алмайды. Оның басты еңбегі — әлемге әйгілі "Тарихи Рашиди"шығармасы парсы тілінде жазылып, дүние жүзіне таралған. "Тарихи Рашидиді" Хайдар мырза 1544—1546 жылдар шамасында Кашмирде жазған. Ол екі дәптерден, яғни екі бөлімнен тұрады. Мауереннахрдағы Шағатай әулеті құрған мемлекет XIV ғасырдың ортасына таман біржола ыдырап, екіге бөлінеді, Моғолстан деген атпен белгілі болған шығыс бөлігіне Жетісу, Тараз-Талас маңын мекендеген беделді де белгілі тайпа — дулаттардың қолдауымен Тоғылық Темір (1330—1362 жылдары) хан болады. "Тарихи Рашидидің" бірінші дәптерінде сол Тоғылық Темір ханнан бастап өзін Жаркенттенкетуге мәжбүр еткен Абд-ар-Рашид ханға дейінгі Моғолстанда екі ғасырға жуық уақыт арасында болған тарихи оқиғалар әңгімеленеді. Мысалы, Шағатай текті Шер Мұхаммед хан мен Уәйс ханның Моғолстан тағы үшін болған қанды айқастары, Уәйс ханның тілегіне жеткені, оның қалмақтармен болған сансыз соғыстары да баян етіледі.

 

Қадырғали Жалайыри.Жалайыр тайпасынан шыққан ортағасырлық ғұламалардың тағы біреуі әрі бірегейі —Қадырғали Жалайыри. Қадырғали Жалайыри Бабыр қайтыс болған 1530 жылы Оңтүстік Қазақстанда, Отырар-Түркістанмаңында дүниеге келген. Ата-бабалары Қарахан заманынан бері үздіксіз хан нояндары, уәзірлері, қолбасылары болып қызмет атқарған.

Қадырғали ана тілімен қатар араб, парсы тілдерін жетік игеріп, Шығыстың классикалық озық әдебиеті мен мәдениетін, ғылымын терең білген... "Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөзге қанық көптеген кітаптар оқыған адаммын", — деп жазды ол "Жылнамалар жинағында".             Қадырғали казіргі Рязань жерінде орналасқан аралық мемлекет Қасым хандығында тұрған кезде өзінің атақты еңбегі "Жамиғ Ат-Тауарихты" ("Жылнамалар жинағы") жазды. Ол оны 1602 жылы аяқтаған. XVII ғасырда дүниеге келген осынау асыл мұра кейін белгілі татар зиялысыИбраһим Халфиннің (1778—1829 жылдары) кітаптары мен қолжазбалары арасынан табылған. Кейін ол Қазан университетінің қолжазба қорына түскенімен, осы оқу орнындағы шығыстану факультеті Санкт-Петербургке қоныс аударуына байланысты "Жамиғат-тауарих" өзге дүниелермен бірге сонда жөнелтіледі. Қадырғали Жалайыри "Жылнамада"Шығыс елдеріне, оның шаһарларына шолу жасап, қазақ сахарасын мекендеген жалайыр, арғын, қыпшақ, қаңлы, найман, қоңырат, керей, алшын, т.б. секілді түркі тайпаларына анықтама береді. Қазақ хандарының өмірбаяндарына тоқталады. Ол қазақ жері, оның қалалары туралы аса құнды тарихи деректер қалдырды. Шежіре кітаптың, әсіресе XIII—XVI ғасырлараралығындағы қазақ жеріндегі оқиғаларға арналған бөлімінің ғылыми маңызы ерекше. Мұнда XVI ғасырдың басынан бергі қазақ тайпаларының халық болып қалыптасуы жайлы сөз болды. Қазақ хандарының әлеуметтік-саяси жағдайлары, Қазақстанда рулық патриархаттық-шонжарлық қатынастардың қалыптасуы, хан төңірегіндегі сұлтандар мен қарашалар, бектер мен хафиздер, т.б. әлеуметтік топтар туралы құнды тарихи деректер мол.

Әйтсе де, "Жылнаманы" оқыған адам шығарма тілінің өзге түркі халықтарына қарағанда қазақ тіліне өте жақын екендігін байқайды. Сол себепті, бұл дүниені ескі қазақ тілінің алғашқы жазба ескерткіштерінің бірі әрі бірегейі деп қабылдағанымыз жөн.

 

«Ұлы Жібек жолының» пайда болуы. Ең ежелгі халықаралық сауда жолына 1870 жылы неміс географы К.Рихтогафен «Жібек жолы» деген атау берген болатын. Жібек жолы қашан пайда болды деген сұраққа, тарихшы ғалымдар б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда «Нефрит жолы» және «Лазурит жолы» деген халықаралық сауда жолының тармақтары болғанын алға тартады. «Нефрит жолы» Қытай мен Шығыс Түркістанды байланыстырды, ал «Лазурит жолы» Орта Азиядағы Бадахшан тауынан алынған лазуритты (көк тасты) батысында Иран, Қосөзен арқылы Сирия мен Мысырға жеткізсе, шығысында Қытайға апарғаны белгілі болып отыр. Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасында Еуразия құрлығының батысы мен шығысын байланыстырған «Ұлы Жібек жолының» бір тармағы «Дала жолы» жандана бастады. Егер де Геродот еңбегіндегі жазылған «Дала жолын» қағазға карта ретінде түсіретін болсақ, Қара теңіз жағалауынан Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген Орал тауы етегінен, Сарыарқаны батысынан шығысына кесіп өтіп, Ертіс өзенінің жоғарғы ағысы Зайсан көлінен, Алтай тауына барады. Жол қазіргі Қазақстанның батысынан кіріп шығысынан бір-ақ шығады. Бұл жолмен Батысқа қымбат аң терілері, былғары, жібек маталары барса, ал Шығысқа парсы кілемдері, әшекей бұйымдар, қымбат тастар барған.

Тараз қаласынан шыққан жол Оңтүстік Қазақстандағы Испиджаб (немесе Сайрам) қаласына келген, бұл екі қала орта ғасырда Қазақстан аумағындағы басты сауда орталықтары болған. Испиджаб қаласынан жол екі тармаққа бөлінген.Біріншісі, оңтүстік-батыс бағыт, ол Ташкент қаласына барып, Орта Азияның Бұхара, Самарқан қалалары арқылы батысқа кеткен. Екіншісі, солтүстік-батыс бағыт, Испиджаб қаласынан шығып, Шымкент, Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ, қалаларын басып өтіп Баршынкент қаласына барғанда жол екіге бөлінген. Біріншісі, оңтүстік-батыс бағытында Хорезмге кетсе, екіншісі солтүстік-батыс бағытында Жаңакент қаласынан өтіп, Арал теңізінің солтүстік жағалауларын жағалай отырып, Каспий теңізінің солтүстік жағалауларына барып, одан кейін батысқа қарай кеткен. Жолдың аталған екінші солтүстік-батыс тармағы, Византия императоры ІІ Юстиниан мен Түркі қағаны Дизабул 568 жылы сауда-дипломатиялық одақ құрған кезде жандана түскен, тағы кейін Алтын Орда дәуірі кезінде бұл жол сауда керуендері көп жүретін жолға айналған. Жаңакент қаласынан солтүстікке қарай Солтүстік Қазақстанға сауда жолының бір тармағы бағыт алған, осындай тармақ Сығанақ қаласынан солтүстікке Ақсүмбе қаласына, одан ары, Орталық Қазақстанға кеткен. Түркістан қаласынан да Орталық Қазақстанға Жыланқарауыл қаласы арқылы кеткен жолдың тармағы болған. Осындай солтүстікке кеткен сауда жолдары негізінен Орталық және Солтүстік Қазақстан жерлерін «Ұлы Жібек жолымен» байланыстырған сауда жолының тармақтары болған.

«Ұлы Жібек жолының» мәдениеттердің дамуына қосқан үлесі. Жоғарыда айтылғандай «Ұлы жібек жолы», тек сауда ғана емес сонымен қатар дипломатиялық қарым-қатынастар, шаруашылықтағы және мәдениеттегі озық жетістіктерді алмасу жолы да болды. Ғалымдардың айтуынша Үндістанда шыққан будда діні, Қытай мен Орталық және Қиыр Шығысқа Орта Азия арқылы Жібек жолымен тараған. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Суяб қаласынан буддалық ғибадатханалар табылса, Қойлық қаласынан христиандық (неосториандық бағыттағы) шіркеу табылды, ал Тараз қаласының көне жұртынан неостариандық, манихейлік, буддалық, мұсылмандық ғибадатханалар табылған. Табылған ғибадатханалардың барлығы бір уақытта қатар өмір сүргендігі байқалады. Осыған байланысты, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан аймағы Жібек жолының арқасында түрлі діни наным-сенімдер мен мәдениеттердің түйісіп тараған ортасы болды деп айтуға болады. Сондықтан қалаларда түрлі архитектуралық-құрылыс үлгісіндегі ғимараттар бой көтерді. Археологиялық ескерткіштердің барлығы қала халықтарының әртүрлі дінде болса да, ортақ мәдениеттерінің болғанын көрсетеді. Музыка және би өнері де қалыс қалмады, буддалық тәуіп Сюань-Цзян 629 жылы Суяб қаласында болғанда жергілікті музыканттар түрлі халықтардың музыкалық аспабында ойнап өнер көрсеткендері туралы жазған. Орта ғасырда көбіне сауда керуендерімен жүріп өнер көрсететін әнші, биші, күйші, акробаттар мен сиқыршы-фокусшылар өте көп болған. Оларға өнер көрсету үшін тіл білу аса қажет болмады, өйткені олар өнерін музыка, би және дене қимылдарымен көрсететін. Қытай билігінде Тан әулеті тұрған кезде Орта Азияның музыкасы елде кең тарағаны көптеген деректерде айтылады. Қазақстан аумағындағы орта ғасырлардағы барлық ірі қалалардан археологиялық қазба жұмыстары кезінде, түрлі халықтардың көптеген музыкалық аспаптары табылған. Қазақстан аумағын мекендеген халықтар «Ұлы Жібек жолы» арқылы түрлі этностар арасындағы достық қарым-қатынас пен мәдени байланыстардың қалыптасуының бастауында болып, кейіннен сол байланыстардың дамуына зор үлес қосқандығын, бүгінде мақтанышпен айтуға болады.


ҚАЗАҚСТАН РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚОЛ АСТЫНДА