Кіріспе “Proverbs serve not only for ornament and delight, but also for active and civil use; as being the edge tools of speech which cut and penetrate the knots of business and affairs”. Bacon Өзектілігі

Дж.Клардың (John Clarke)

Н.Өтешева,

Н.Байтөлеева




«Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках».

3. 
   Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдер, жұмбақтарының құрылымдық және мағыналық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
   

Қазақ тілінде мақал-мәтелдердің барлығы негізінен жай сөйлем түріндегі тұрақты сөз тіркестеріне жатады, яғни олар тұлғасы жағынан ұзақ уақыттан бері қалыптасып, белгілі бір формада тұрақталған, мазмұны жағынан біртұтастыққа ие болған жай сөйлем типтері. Құрылымы жағынан қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің өзара ұқсастықтары жиі кездеседі:

1. 
   Бұйрық райлы сөйлемдер:
   

1. 
   Make hay while the sun shines - Темірді қызғанда соқ.
   
2. 
   Let sleeping dogs lie – Жатқан жыланның құйрығын баспа.
   
3. 
   Cut your coat according to your cloth - Көрпеңе қарай төсіл.
   
4. 
   Catch the bear before you sell his skin - Қашпаған сиырдың ұзынан дәметпе.
   
5. 
   First think, then speak - Ойнасаң да, ойлап сөйле.
   

2. 
   Болымсыз түрдегі бұйрық рай, яғни тыйым салу:
   

1. 
   Never say die - Салық сұра кетпесін.
   
2. 
   Don’t count your chickens before they are hatced - Тігілмеген етігіңді мақтама, орылмаған етігіңді ақтама.
   
3. 
   Don’t cross a bridge before you cote it - Байыбына бармай, бармай бал ашпа.
   
4. 
   Don’t hallo until you are out the wood - Асатпай жатып, құлдық деме.
   
5. 
   Don’t look a gift horse in the mouth - Алғанды білген – анайы, бергеңді білген – сыпайы.
   
6. 
   Don’t trouble until trouble troubles you - Жатқан жыланның құйрығын баспа.
   

3. 
   Шартты райлы сөйлем түрінде:
   

1. 
   When cat is away, the mice will play - Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнар.
   
2. 
   If it were not for hope, the heart will break - Үмітсіз шайтан.
   

4. 
   Болымсыз жай сөйлемдер түрінде:
   

1. 
   All are friends that speak us fair - Жалған дос көзіңе мақтар, сырт айналып сойылын сатар.
   
2. 
   All are hunters that blow the horn - Мылтық ұстағанның бәрі аңшы емес.
   
3. 
   All are not thieves that dogs bark at - Ит үргеннің бәрі ұры емес.
   

Мақал-мәтел құрылыс жағынан сырттай ұқсас болып келгенмен, олардың мазмұнды түйіндеуінде, ойды шешуінде өзіндік ерешелігі байқалады.

Мақалдардың бір-біріне сай қарама-қайшы ұғымдар мен нәрселерді салыстырып, шендестіру арқылы ой-пікірді айқындау тәсілі басым болып келеді. Мысал: “It is useful to lock the stable door, when the steed is stolen” - Ақымақтың ақылы түстен кейін кіреді, ырысы кеткеннің иті ұры кеткен соң үреді. “Business before pleasure” - Еңбек түбі – бейнет,бейнет түбі – зейнет. “East or West home is best” - Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас. “Great boast, small roast” - Сөзге көп – іске жоқ. “No sweet without some sweat” - Жылай-жылай жер қазсаң, күле-күле су ішерсің.

Мақал-мәтелдерден біз белгілі бір халықтың этнос болмысын, оның рухани-заттық мәдениетін, дүниетанымын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенімін, тағы басқа туралы мәліметтер ала аламыз.

Қазақ мақал-мәтелдері мал шаруашылығына, саятшылық-құс баптауға, кей кездері егіншілікке байланысты болса, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерінің көп бөлігі бағбаншылық саласын қамтиды.

Мысалы: The rotten apple injures its nature - Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді. Acorns were good till bread was founded - Тойғанда тоқтының еті топырақ татиды.

Айтылған сөздер, үзінділер халықтың көңілінен шығып, кең қолданысқа көз болса бірте-бірте қанатты сөзден мақал-мәтелге айналады.

У. Шекспирден алынған кейбір үзінділер қазақ тілінен өз баламаларын тауып жатады: Brevity is the soul of wit – Аз сөз – алтын. Rieh gifts are poor when givers prove unkind - Ғайыптан тапқан алтыннан ақсақал берген бата артық, қайыры жоқ жақыннан жаны жақсы жат артық.

Ағылшын ауыз әдебиетінде көп кездесетін кейіпкерлер мақал-мәтелдерден де өз орындарын тапқан. A good Jack makes a good Jill - Жақсы әйел жігітке біткен бақ, жақсы жер жайлы қамыс алтын таң; Жақсы әйел теңі жоқ жолдас, түбі жоқ сырлас. Jack off all trades and masters none - Аузымен астау шапқан, қолымен жанға жара салмас.

Әр халықтың тәлім-тәрбиеге байланысты мақал-мәтелдерді сол халықтың менталитетінен хабардар етеді: Leopard cannot change his spots - Сүтпен сіңген мінез, сүйекпен кетеді. Қара киізді қанша жусаң да ағармайды.

As hungry wolf - Аштық ас талғатпайды.

Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер кездеседі. Мысалы, “Take care of pence and the pounds will take care of themselves” – Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзің үнемдейді. Теңге тиыннан өсер, Жылқы құланнан өсер; Береке бір тиыннан.

Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге болады.