Кіріспе “Proverbs serve not only for ornament and delight, but also for active and civil use; as being the edge tools of speech which cut and penetrate the knots of business and affairs”. Bacon Өзектілігі

1.1 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер, жұмбақтардың зерттелуі

Мақал-мәтел (латын тілінде - proverbium, adagium, француз тілінде - proverbe, неміс тілінде - sprichwort, ағылшын тілінде - proverb) ауызша айтылған, ешбір әдеби немесе фольклорлы шығармамен байланысы жоқ, бірақ нәтиже, ақыл, дәлелдеме ретінде жаппай қолданылатын афоризмдер. Мақал-мәтелдерді көптеген тілдердің лингвистикасында «паремия» деген терминде қолданады. «Паремия» грек тілінде «paroimia» мақал-мәтел деген мағынаны білдіреді. Қазақ мақал-мәтелдері жайында айтпас бұрын, мақал-мәтелдерге қатысты еңбектерге шолу жасайық. Бұл құбылысты арнайы зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан пән паремиология деп атайды. Көп жағдайда бұл сала әдебиет құзырында қарастырылады. Г.Л.Пермяковтың еңбектерінде жалпы шығыс халқының мақал-мәтелдерінің тілдік табиғатын, мән-мағынасын, логика-семантикалық, заттық-тақырыптық топтарға жіктелу заңдылықтарын, тағы басқа ерекшеліктерін салыстырып, паремиология теориясына үлкен үлес қосты. Жеке тілдердің мақал-мәтелдеріне бағытталған зерттеулерде Г.Л.Пермяковтың бұл жаңаша көзқарастары, әсіресе оның мақал-мәтелдерді жіктеу, топтастыру, жүйелеу теориялары кең түрде жалғасын таба алмады. Жеке тілдердегі мақал-мәтелдерге бағытталған паремиологиялық зерттеулер өте көп және олар әр деңгейде әр түрлі мақсатқа негізделеді, көпшілігі мақал-мәтелдер жинағын, немесе сөздігін жасауға, бұл құбылыстың жеке аспектілерін айқындауға бағытталған. Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым - Ш.Уәлиханов. Ол және Н.Н.Березин мұрағаттаррында ХІХ ғасырдың екінші жартысында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер сақталған. Сондай-ақ қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ мақал-мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, М.Терентьев сияқты ғалымдардың еңбегі ерекше.

«Алғашқы кезде адам баласына дүниедегі заттардың, құбылыстардың барлығы, олардың сыры, неден жасалатындығы мәлім болмаған, жұмбақ болған. Бірақ адам баласы сол жұмбақты шешуге тырысқан. Ол үшін айналаны қоршаған жаратылысты, еңбек, кәсіп құралын, әр түрлі хайуанаттар жайын, бір затты екінші бір бейтаныс затқа салыстыра отырып, ұқсас белгілеріне қарап неден шыққанын қандай зат екенін анықтаған. Жұмбақтардың алғаш үлгілері осылай шыққан», - дейді Мәлік Ғабдуллин.

«Жалпы алғанда, жұмбақ адамның дүниетану жолындағы ойының, қиялының шамасын білдіреді», - дейді Мұхтар Әуезов. Өйткені, жұмбақ өзге фольклорға қарағанда бітімі бөлек, ерекше затты деректі сөз. Сол деректілікке сүйенетіндіктен жұмбақ әр заттың жағдай, бөлім бөлшектеріне көбірек көз салады. Жұмбақ жанрына тән ерекшелік - көлемі шағын, құрылымы жұп-жұмыр, шымыр болып, аз сөзбен көп нәрсені айта білуге бейімділік. Жұмбақ сөйлемдері көбіне қысқа, жинақы келеді

Кесте №1. Қазақ тілінде мақал-мәтелдердің зерттелуі