III тарау Жүсiпбек Аймауытұлы еңбегiндегi кәсiп таңдау мәселесi

Әлеумет тұрғысындағы зор кемшiлiктiң бiрi әлеуметтiк мүшесi, әр адам « өз орнында » қызмет етпеу. Адам - өзiнiң ыңғайымен, еркiмен қызмет ететiн зат. Кiсi iштен туғаннан-ақ белгiлi бiр өнерге, қызметке икем болып табылады. Басқаша айтқанда, әр адамда бiр нәрсеге талап, ыңғай, қабiлет яки зеректiк болады. Бiреу бала оқытуға ,бiреу етiк тiгуге , бiреу әкiм болуға, бiреу мал бағуға ,бiреу әскерлiкке , бiреу жазушылыққа , бiреу дәрiгерлiкке , бiреу саудаға ,бiреу сөзге, бiреу дауға ыңғайланып жаралады .өмiрде түк жүмысқа икемi жоқ адам сирек болады. Ең болмаса өтiрiк айтуға зерек болып жаралады. Кiмде – кiм өз ыңғайымен , өз жолымен жүрiп қызмет етсе ол өзiнеде , әлеуметке де пайда келтiредi. « өз орнында » iстеген адамның жґмысы да өнiмдi , берекелi болады. Қайғы сол: өз жолын тез тауып алатын адам сирек кездеседi. Адамның көбi ана жолға , мына жолға бiр түсiп өмiр бойы өз соқпағын таба алмай , сенделумен өтедi.

Санап қарасақ әр өнер , әр қызмет мемлекетке , әлеуметке керек. Әлеумет те , мемлектте әр адамның еңбегi , берекелi , пайдалы болуын тiлейдi. Егер әр мүшенiң еңбегi жемiстi болса , соғүрлым әлеумет тұрмысы да , тез оңалады. Әр адамның еңбегi қашан жемiстi болмақ. Әркiм « өз орнында » қызмет iстегенде. Олай болса бұл негiзгi мәселе.

Әр адам әлеуметтiң мүшесi болып , әлеуметке пайдасын тигiзу керек. Екiншi , әр адам өз пайдасын , өз мақсатын көздемек. Бас мақсаты бiр жола ұмытып , әлеумет қызметiне түгел берiлетiн адам болу мүмкiн емес! Ондай адам кемде кем. Бiреу әлеумет үшiн еңбегiн көп жұмсайды. Бiреу бойын тежеп , бас мақсатын көбiрек сақалайды. Айырма жалғыз осында . Бұл адамның табиғатынан туатын заң.

Адамның өзiн тану , өз жолын табу өте қиын. Бұл қиындық әсiресе жастардын басында: олар тәжiрбиесiз , олардың көңiлi , ойы құбылмалы , толқымалы , сондықтан өзiн сынай алмайды. Жастар өздерiн қай жолға түсерiн бiлмей дағдарады.

Әр адам әлеуметке мүше болғандықтан , әлеумет iсiне көмектес болуға мiндеттi.Көмектес болу үшiн кәсiп таңдау керек.Бұл күнгi сот ,қазына , дәрiгерлiк т.б. оқитын жастардын көбiсiнiн ойы әкiмдiк , комиссарлық.Олардын iшiнде әкiмдiкке таланты бары да жоқ емес , бiрақ өнерi қысқаннан ұмтылып жүр деуге тым көп. Анығында бұл бiр жұқпалы селебе дерт болу керек. Қазақ айтады: « Бәрiн бiрдей қойшы болсаң – құл боласың , бәрiң бiрдей тойшы болсан – жын боласын » дейдi.

Әр бiр өнер белгiлi мiнсiз қасиетiн тiлейдi. Ондай қасиетi болмаса , қызмет жемiстi болмайды. Белгiлi бiр өнерге арналып , бейiм бола туған адамда ондай қасиет анық байқалады. Мысалы , артистiк – бойына бiткен мiнез қасиетi. Бiреудiң басынан кешiрген халiн ұға бiлу , өзiн өзгенiң орнына қоя бiлу. Басқалардың қалпына түсу. Оның үстiне артист болуға өткiр сезiм , күштi қиял , жаттау қабiлетi , үстамдылық сипаттары да керек . Саудагер болуда , құнтақты , ептi , айлакер , пысық , епшiл , тапқышыл , жылмаң болмай болмайды. Саудагер көрсе қызар , шыдамсыз , күйгелек болса ұрынады , ұтылады. өткiр сезiм , күштi қиялдық саудагерге түкке керегi жоқ. Әскер қызметi көнбiстiктi , ерлiктi , тәуекелшiлдiктi , тез байыптақыштықты тiлейдi. Осындай өзгеше сипаттар әр адамға белгiлi рең бередi. Қай адам қандай кәсiп iстейтiнi түрiненде көрiнiп тұрады. Әскери адамның жүрiс – тұрысы , сөз дауысы тез , тың , келiсiлмелi , тақ- тақ келедi. Дүкеншi болса , әдепшiл , жылмаң , жарамсақ келедi.Жақсы оқытушы болу үшiн iлтипатты, тұрақты , кең , мiнезi ауыр , жатық бойына берiк , ұстамды болу керек. Шәкiрттерiнiң қылт еткен қылығын байқап, жауабына әзiр болу керек.

Өнерге ыңғайлы , болу үйренумен , машықтанумен , жүре табылмайды. Адамiштен туа өнерге бейiм болып туады. Ол өзайтқан iшкi дауысымен жүру керек.Бiрај көбiнесе олай болмай шығады. Өнер таңдау оңай iс емес. Қазiргi кезде бұл мәселенi шешуге мектепте жараған жоқ. Мектеп , үй iшi де бұл жағынан келгенде жас буынға түзу жөн сiлтей алмай келедi. Үй iшi баласын белгiлi бiр өнерге арнағанда , оның ыңғайымен есептеспейдi. Көрнектi орында шен алатын , мал қызмет еткенiн қалайды. Ал ендi жас буынды өз еркiмен жiберсек , өзi одан ары адасады. Кейде жолдасы қай жолды таңдаса , ол да соған елiктейдi. Кейде бiреудiң орнына , дәрежесiне қызығып , соның жолын көксейдi. Сонымен терiс жолға түсiп кетедi. Өз жолында қызмет ету ырыстың басы. Шу дегеннен өзiнiң тура жолын тауып алатын ырысты адамдарда бар.

Өмiрде ешбiр iске ыңғайсыз , қабiлетсiз адам сирек болады. Бiрақ сол қабiлет қандай қызметке керек тiгiн табу керек. Әрине , бiреудiң қабiлетi артық , бiреудiкi кем , бiреудiкi өрге домалайды , ол жґмысты екiншi бiреу iстесе , орнынанда мызғыта алмайды. Бiреудiң басы милы , бiреудiң қолы ептi. Мұның екеуi де әлеуметке керек.

Бiр iске олақ адамды ешнәрсеге икемсiз , мүлдем топас адам деуге болмайды. Рас , адамның көбi iске тұрлаусыз , табансыз , бiрдi бастап , бiрдi тастағыш келедi. Мұндайлар толық адам емес. Бұлар дауыстың өзi емес , жаңғырығы. Бұлар қай ортаға кез келсе , сол ортаның жағдайына ыңғайланып жүре бередi. Өз ойынан шығаратын өздiк өнерi болмайды. Олар есекке қосақталса да , атқа қосақталса да үйiр болып кетедi. Тура жолына түсуге адамды табиғаты тура жетектей бермейдi және адамның жетiлуi де дәйiм бiр бағытпен жүре бермейдi.

Адамның қабiлетi , икемдiгi жетiлуге , я болмаса жетiлмей кешiгуге өзiнен болмаған сыртқы шарттардың ықпалы бар. Бұл күнде адамның қызмет таңдауына сыртқы жағдайдын салмағы күштi.

Маструков деген ғалым оқушылардан мағлұмат жинаған. Анықталғаны: тiлеген оқуға түсуге сыртқы шарттар бөгет ететiн шәкiрттер саны 50 % , оқушының өзiнен болатын себптермен өз жолына түсе алмайтындар 20 %, сыртқы және iшкi себептерден оқи алмайтындар 30% екен. Белгiлi қызмет таңдауды тiлейтiндер 40% ғана болып шыққан. өзгелерi қандай өнердi таңдауды ойламайды , яғни өздерi де бiлмейдi екен.

Келешекте кiм арман етедi деп қарағанда , арман еткен өнерiнен азды – көптi қабiлетi барлар 29%, күштi қабiлетi барлар 14%, екi тiлегiме үйқасқаны барлары 29%, мұратына жетуге анық тiлегi барлар 4%, ешнәрсеге икемдiгi жој деушiлер 6%, ендi икемдiгiнiң бар жоғын бiлмейтiн 11% икемдiк дегеннiң не нәрсе екенiнен хабарыда жоқ.

Осы тәрiздi « Менiң қалауым » атты диффериенцалды диогнотикалық сауалнама . Онда оқушы мектептi бiтiрген соң кез – келген кәсiптi орындай алады делiк. Мен бґл сауалнаманы №107 орта мектебiнiң 9«б» сыныбына жүргiздiм. Ол екінші қосымшада көрсетiлген. Осы сауалнама бойынша оқушылардың қай кәсiпке ыңғайы бар екенiң анықтадық.

« Адам – жаратылыс »- егiншi , малшы , омарташы , зоотехник , мал дәрiгерi , агроном , орманшы боламын деушiлер 9%, ал «Адам- техникаға » бейiмдiлiгi барлар 17 % .«Адам – адам » деген кәсiптiк түрiнде 32%, « Адам – таңбалар » жүйесiне –бухгалтер , экономист , ғалым , құрастырушы , бағдарлама жасаушы т.б.-ды 36%, ал « Адам – көркем бейнеге » бейiм оқушылар 6% құрады. Бұған қарап бiз қазiргi замандағы жас буынның неге икем екенiң анықтадық. Бiрақ мұнда да олардың алдында айтылғандай тура жолға түскенiн , не түспегенiң анық айта алмаймыз.

Сондыјтан ең бiрiншi жан жүйесiнiн әдебиетiмен танысу қажет. Жан жүйесi адамға ең жақын , керектi , әркiмнiң кiм екендiгi ,жан өмiрi жайынан әңгiме құрады , бiз көбiнесе өзгелердiң мiнезiн , мiнiң көргiш келемiз; өз мiңезiмiздi , өз қасиетiмiздi , өз мiндетiмiздi көрмеймiз ,көргiмiз келмейдi. Бiздiң сыр – сипаттарымызды басјалар байјайды .

Өзін білу, өз қасиетін тауып алу жанның тереңдігін тілейді. Басқаша айтқанда асқан ақылды, дана кісілер өзін сыпай алады. «Мен», «менен», «менікінің» деген мағынасы екі деп Абай айтқандайын, «Мен» деген мағына әр түрлі. Адамда «Меншік мен» бар, «Мендік мен» бар. «Әлеуметтік мен» бар. Біздің «менікі» деп меншіктеп жүрген денеміз тәніміз «меншік - мен», «менікі» жалғыз денемен тамам болмайды: менің үй – ішім, әке – шешем, олардың қызығы, қуанышы, қайғысы, менің де қуанышым, менің де қызығым, менің бір мүшем. Ендеше олар да – «меншік - мен». Киетін киім, тұратын үй, кітабым, саймагым, тағы маған меншікті мүліктің бәрі – «меншік менге» жатады. Жалпы көп өмірде «меншік менді» артық көреді, соны бағалы санайды.

Өзімізді бақылау, сынау үшін қақ жарылуымыз керек. Өзімізді ірі сыншының, ірі сыналатын заттың орнына қоя білу керке. Қақ жарылып, бір өзін екі кісінің орнына қоя білуге, әрине, дағы, әдет керек. Өзін білу оп – оңай, бір жола табылмайды. Бұл ілтипаттың күшейіп, жетілуімен табылады. Ілтипатымызды күшейте – күшейте қақ жарылуды үйренеміз. Өзін - өзі дұрыс, анық бақылап жазған жазушылардың шығармаларын оқудың пайдасы зор. Анық өмірді суреттеген өнерпаздардың сырлы шығармалары жақсы үлгі. Адамның жан құбылыстарын зерттеп, таныс болу үшін сол шығармалардағы кейіпкерлердің (тип) бастан кешірген халдерін бақылау керкек. Өзін бақылауға бұл құрал болады. Әркімге өзінің басынан кешірген хал – жайын күнделікке жазып отырудың да өзін бақылауға маңызы күшті.

«Меңнің» санасыздық жағынан ықпалын көрсету үшін «көңіл – күйін» алайық. Әркімде бір талпыну, шабыт бар. Осы шабыттар түрлі себептермен кейде көтеріліп, кейде төмендеп тұрады. Санамыздың қармағына бір рет ілініп қалған нәрсе кейде мүлдем ұмытылп кеткендей көрінсе де, анығында ол ұмытылмайды, тек орыны ауысып, санасыздық дүниесіне кетеді. Мәлімсіз бір қуаттың ықпалымен сол ұмытылған нәрселер өзін - өзі түртіліп, кейде санамызға қайтып келеді. Ол келсе қиялыммыз қозғалып, іске кіріседі. Жүрекпен сырласып, жүйелі, тізбекті үлгілер, кейіптер туғызады. Сонда біз не көтеріліп шабыттанамыз, не кірбіңдеп жабығамыз. Міне, жандық осндай халін көңіл - күйі дейміз. Олай болса, санасыздық дүниесі біздің көңіл – күйіиізге де әсері тиеді екен. Кейбір жұмысты жақсы істеудің көңілдің көтеріңкі болуы жағымды шарттың бірі.

Адам өзін білуге күнделік жазып, өзімен кеңесудің пайдасы бар деп жоғарыда айтылды. Шарты табылса күнделік жазу адамды кірбең қылатын заттардан құтқаруға құрал болады. Ол шарт мынау: күнделікті өз басы үшін ғана жазу; жанының әрбір толқындарын, жүректің терең сырларын, басынан кешірген халдерін асырмай-жасырмай, шын жазу.

Жан дүниесінің жалпы ағынымен таныс болу әр адамның өз жан құбылыстарымен танысып, зерттеуге пайдасы бар. Өйткені жан жүйесінің мақсаты: жалпы адамның жан құбылыстарын, олардың қатынасын, себебін тексеру. Бірақ жалпы адамдарға тиісті жанның қасиеттерінен басқа, әр адамға хас, өзгеше сипаттар да бар. Адам өзін және өзгелерді ұғыну үшін ғылымнан жолбасшылық керек. Ондай жол басшы болуға жарайтын ғылым, жан жүйесінің жеке адамдар өзгешелігін зерттейтін бөлімі. Рас, бұл бөлім әлі жас, жеке адамда болатын алуан-алуан мінез қасиеттерін түгел тексеріп, жан заңдарын түгел ашты деуге болмайды. Бұл бөлімнің болашағы алдында. Бірақ жаста болса әр адамның өзгеше сипаттарын тексеруге бұл бөлімнен азды-көпті көмек табылады.

Әр адамда болатын өзгеше қасиеттерді жіктеудің ең жабайы, қолайлы жолы сыртқы әсерлерге әрбір адам жанының қалай тебіренуін, қалай жаңғыруын бақылау. Айналадағы дүниеге адамның жаңғыруын яки серпілуін жан ағыны дейміз. Осы серпілудің айырмасы әр адамның өзгеше қасиеттерін көрсетеді. Адамдардың сыртқы сыртқы әсерге серпілу мінездерін байқағанда екі түрлі негізді айырма барлығы анықталған: тез серпілу, созалаң серпілу. Серпілудің осындай айырмасына қарап, әр адамның мінезін айырамыз. Алдымен бұл айырма бір адамның сыртқы дүниеге, сыртқы затқа қалай қарайтындығын көрсетеді. Тез серпілетін адамдардың қарасында өзіндік мінез болады. Олар қандай іс болса да белсеніп, құлшынып кіріседі. Бір мақсаты – оның өзі істегені. Айналадағы нәрселердің өзіне қатынасы қандай болса, маңызы сондай көрінеді. Бұлар нәрсе болсын, көбінесе өз көзімен қарап, өз сүйемімен өлшейді. «Ашуын қолына ұстап отырады » деп, кейбір ашуланшақтарды айтады ғой жұрт. Сол сықылды бұл кейіптес адамдар өзінің «мендігін» қолына ұстап отырады. «Мен» бұрын жүреді «мен» қашанда болса әзір тұрады. Сондықтан бұл кейіпкерлер тез серпіледі, тез қайталайды. Өзін ұстау оларға қиын. Бұлар өзімдік (субъективный) кейіпкерлер.

Енді біреулер сырттан алған әсерге жуық маңда селт етіп серпіле қоймайды. Азды-көпті ұғынған, саналанған кезде барып қайталайды. Бұлар өзгелік (объективный) кейіпкер. Өзімдік кейіпкерлердің ынтасы, ілтипаты, көбінесе, қозғалысқа, қимылға ауады. Өзгелік кейіпкерлердің ілтипаты терең ойландырарлық әсерге түйіледі. Соңғылар, егер ілтипатын өзіне аударды бар ғой, мәселені өзі сезгенімен, өз қарасымен шешпейді. Сырттан бір түрткі жолыққанға шейін қозғалысын тоқтата тұруға да шамасы келеді. Қайталаудың осындай айырмасы келешектегі мінездің ұрығы іспетті. Адамда жас басынан-ақ байқалады. Жас баланың қозғалысында есейгенде болатын мінезінің өзгешелігі көрініп тұрады. Америка ғалымы (психолог) Болдуин балаларда болатын екі кейіпкерді алады. Бірін қозғалғыш, ұшқалақ (ісшіл), ал енді бірін ұстамды (сезімді) байсалды деп атайды. Ұшқалақ бала сырттан алған әсердің ыңғайына тез құбылады. Оны сыртқы ықпал билейді. Бір нәрсенің пысы жеңді-ақ, ол дереу, қолма-қол сол бағытта істей бастайды. Ол ойланбай, тез істеуге икем тұрады. Оның іліктестік (ассоциация) қызметі өте тірі болады. Ойдың әрбір қылт еткен ұшқыны, егер ол (ұшқын) қимыл тілейтін болса, дереу сыртқа шығады, не іске айналады.

Ортаның беретін әсерлерінен бұрынғы әдеттенген қызметі арқылы тез сіңдіріп алады. Ондай ұшқалақ бала әр нәрсеге тез әдеттенеді. Саналы көзқарастан да оның әдеті басым болып отырады. Ұшқалақ баланың ілтипаты онықсыз, сондықтан әрқашан тың әсерге мұқтаж болады. Ілтипаттың орнықсыздығынан не туады? Одан туатын салдар мынау; ойдың талдау қызметіне қабілетсіз болады, тез жалпылауға икем тұрады. Нәрсенің айырмасын байқауға, жаттауға шамалы келеді.

Байсалды бала көп жерде ұшқалақ баланың мінезіне мінезі қарсы. Ұшқалақ бала қозғалысты, іске ұмтылуды, белсеніп кірісуді тілесе, байсалды бала жадағайлықты, керенаулықты, баяулықты, іссіздікті, дененің қзғалмауын, алған әсерін ішінде сақтауды, іске өрең асыруды қалайды. Бұл кейіптес балалар жаңа қимылға қиналып үйренеді. Көргенін тез қағып ала алмайды. Терең қадағалайды. Жуырда икемге көнбейді. Бұдай кейіпкерде үйірлік сезімі кем болады яғни бойкүйезденіп, именіп, тайсалып, бұйығы тұрады. Байсалды баланың ілтипаты орнықты жаңа әсерлерге ілтипаты тез көше бермейді, нәрсенің тәптіштерін ұғуға талпынса, малтығып , ауырлап қалады, өйткені бұл кейіпкер өте бақылампаз, байыпты келеді. Оған ақылдың талдау жолы орайдлы. Оның толғамы сенімдірек. «Әділдік», «міндет» деген жақсы сипаттар олардан табылады.

Ересектерде болатын бұл екі кейіпкердің парқын Астауалд жақсы суреттейді. Ол оқымыстыларды (ғалымдарда) негізде екі кейіпке бөледі;

Үлгішіл (классик), романшыл (романтик) деп. Үлгішілдер ақыл қызметіне шабан, романшылдар шапшаң. Бұл парық екі кейіпкердің әдісіне де, ғылым еңбегінің нәтижесіне де реңк береді. Романшылдың көп нәрсеге ынталы болуына тез серпілгіштігі себеп болады. Романшылдық басы әрқашан неше түрлі оймен, планмен толулы. Келесі ойларына жол беруге асығып, Романшылдар басына келген планды іске тез асыруды қалайды. Ой қызметіне шалымдылығы жұмысты тез бітіруге қолқабыс етеді. Романшылдар мәселені шешті-ақ, дереу орныдауға тырысады.

Романшылдар жылдам, қозғалғыш қайнаған қаны, қызу жігерімен шәкірттерді еліктіріп, мектепке жан кіргізеді. Өз тұсында замандастарына жұғымды, сүйкімді беделді де болады.

Үлгішілдер бұлай емес, олар өте ақырын, баяу қимылдайды. Басына бір ой келсе, оны әбден салмақтамай, күдіктісін анықтамай өзгелерге айтуға батылы бармайды. Ол бар ынтасын, бар жұмысын бір ойдың төңірегіне түйілдіреді. Ол ойын әбден шынықтырып, кемеліне келтіргенше, тоздырғанша тастай алмаайды. Сондықтан көлем жағынан қарағанда, оның жұмысы көбінесе елеусіз болып, көзге түсе бермейді. Бірақ бұл оңтай жұмысты түбірлеп зерттеуге жақсы; олардың қызметі көбінесе терең болады.
3.2. Мінездің жіктелуіне байланысты мамандық таңдау.
Адамдарды мінезіне қарай жіктеудің негізгі бір белгісі - олардың сыртқұы дүниеге тез, яки созалаң серпілуі екен. Тез яки созалаң қайталаумен қатар, ол қайталаудың күші де еске алынады. Осы айтылған екі сипаттарды қосқанда бар адамдар негізгі төрт түрлі мінезді туғызады:
1) Қайталауы тез – күшті холерик.

2) Қайталауы тез – күщсіз сангвиник.

3) Қайталауы созалаң – күшті меланхолик.

4) Қайталауы созалааң – күшсіз флегматик.
Бұл төрт түрлі негізді мінезді Лазурский былай деп түсіндіреді:
С а н г в и н и к – еті тірі, қозғалғыш, тұрлаусыз, әсерленгіш, тез қызынып, тез суынғыш, жеңіл ойлы, бір беткей, ұзақ қызметке шыдамсыз.

М е л а н х о л и к – табанды, алған әсері көпке шейін басылмайды. Ол сангвиник тәрізді емес, оңашаны сүйеді, көпшкілікті қаламайды; ол қиялдауға икем тұрады: бірақ сангвиник сықылды іске жігерсіз, қабілетсіз келеді. Меланхоликтер көп сезеді, көп қиялданады, аз істейді яки өзін сыртқа шығара алмайды. Олардың ақылынан да, қайратынан да сезімі басым болады.

Х о л е р и к – тез қызады, іске икем тұрады. Ісінде жігерлі. Ашуы қолында болады. Философ Кант ол кейіпкерлерді: «Құрмет сүйгіш, өзінің «мендігін» алға қойғыш, төңірегін көтермеші нөкерлер мен толтырғыш, жүйелі ой қызметіне қабілетсіз» деп суреттейді.

Ф л е г м а т и к – аса баяу қызады. Ондай адамды еліктіру, қыздыру өте қиын. Күллі жан ағымдарының бәрі де шабан. Шабандық оның айрықша белгісі. Іске қабілеті шамалы. Ондай адам бір қозғалып, іске кірісіп кетсе, сол бетінде бірталайға шейін табанды қызмет етеді. Оныкі өздігінен тауып алғандықтан емес, түскен бір жолында жұмыс ете беруден туған қызмет. Жүріп келе жатқан жолын тастап, тыңнан жол тауып алуға ондай адам топас болады.

Адамдардың мінезіндегі бір айырмасы: өзіне-өзі сенуі әр түрлі болады. Кейде бұл сипат анық байқалады. Өзіне өте сенгіштік яки сенімсіздік салған жерден көзге түседі. Мұндай парық мінезге де өзгешелік береді. Бұл сипатпен жанның басқа қабілеттерінің байланысы жоқ.

Кейбір қызметте өзгелерді өз беделіне бағындыра білу, асыға өрге домалаудың бір белгісі. Бұл, мәселен, әскерлік қызметі. Әскерді бастап, соңынан ерту, оларды бағындыру, оларға әмір жүргізу әскер қызметінде зор маңызды өнер. Сондықтан әскер жұмысы барлық әскер басығы байлаулы. Әскер басы қандай болу керек деген мәселе әскер жайында көбірек қозғалған, көбірек тексерілген мәселе. Бастық (командир) болуға қандай қасиет керек? Қандай қасиеті болмаса бастық болуға жарамайды? Бастыққа керекті басты қасиеттер мыналар болу керек: күшті қайрат, кейде үздік жетілген қайрат, өз бетімен ойлау, өздігінен істей білу, кейде кенеттен ұшыраған жұмысқа тез жол тауып, айла құрып, шығыс табу.

Өзгелерге бұйрық беріп бағындыруда білуде тағыда түрлі қасиеттер керек. Азды-көпті көсемдігі (инициатива), тапқырлығы, қызметке құнты, батылдығы, тәуекелшілдігі, ұстамдылығы, шыдамдылығы болмаса, жақсы басшы бола алмайды. әрине жалғыз шыдамдылықта жетпейді. Бірақ шыдамдылық бірі өзіне-өзі сенімділік, жаңылып кетем бе, жоғары ұлықты ренжітіп алам ба деп өзіне-өзі сенбей қорқа берген әскер басы берекелі іс шығара алмайды. Қызметке қызу наным, өзіне ықтихат ықпал жүргізудің бір шарты. Наным мен қызулық, (желік) қатар жүреді. Қызу ықтихаты бар адам көпті ұйытып әкетеді. Адам өзі ден қоймаған нәрсеге өзгені еліктіру мүмкін емес.

Жұмыс өнімді болуға тағы бір керекті сипат: жан тәнімен түгел берілу, арманына жетуге бар талабын, ақыл – айласын, жігерін салған әскер басы өзгелерді де ұйытып соңынан ертіп, мұратына қарай жетектеу күші арта береді.

Қайратсыз, жасық кейпкерде жоғарыда аталған сипаттардың бірі де болмайды. Ол өзгелерге ықпал жүргізуге икемі келмейді. Бұл екі кейіпкер Болудиннің ұшқалақ, байсалды кейіпкерлерімен ұқсас. Әскер басы Болудиннің ұшқалақ кейіпкеріне, жасық кейіпкеріне, байсалды балаға жақын. Профессор Мейман адамның қайрат жағын тексеріп («оқығандар және қайрат» деген кітабында), бірнеше жікке бөлген. Қайраттың түрлі болуынан мінездері де әр түрлі болады. Және қайрат жанның басқа қуаттары мен (ақыл мен көңілмен) астасып, әр адамға өзгеше сипат береді. Нағыз қайрат жағынан қарағанда, төрт түрге бөлуге болады. Әуелі осы жағынан қарастырайық.

1) Әр адамның жан дүниесінен қарап сипаттағанда қайраттың бір белгісі – екпінді, я жігерлі болмағы. Бұл қасиеттің жақсы жағы да, жаман жағы да болуы мүмкін. Кіріскен ісін аяқтап, орындап шыққан кісі жақсы кісі. Осы істі орындауға жігер керек. Жігерлі болу қайраттың қасиеті, ендеше бұл қайраттың жақсы жағы. Жігерлі қайраттың жаман жағы мынау: ондай жігерлі қайраты бар адам ойлаған ниетіне жету жолында қандай бөгет киліксе де талғамайды. Жоюға, қиратуға тырысады. Ондай адам мақсат еткен ісін орындауға жолындағы жақсы нәрселерді күйретіп, әлде біреулерге зиян келтіруден бас тартпайды. «Шығынға қарамайды», неғұрлым жолында бөге күшті болса, соғұрлым бөгетті жеңуге ерегесіп кетеді. Әсте бетінен қайтпайды. Бұлар міне, қайратты, күшті адамдар, кезенген мүддесіне жетуге ондай адам сырттан жолығатын бгеттерді де алысқанмен тұрмайды. өзінен болатын ішкі бөгеттерін де жеңуге қайратын жұмсайды.

2) Қайраттың енді бір өзгеше қасиеті – қайра күшінің аз уақытқа, я көп уақытқа шейін созылуы. Бұл жағынан қарап, табанды, шыдамды қайрат, шыдамсыз қайрат деп айрамыз. Қайраты берік, табанды адам тез қажып қалмайды, қажыры қайтпайды; ол бір жұмысты орындаумен тынбайды, ұзақ уақыт құныттап, талай ауыр, талай алуан жұмыстарды да істеп шығады. Бұлар қажырлы, құнытты, табанды, нағыз жұмысқа бола жаралған адамдар.

3) Қайраттың өрлеуі, жетілуі жағынан қарап адамды негізді (принципный), негізсіз деп айыруға болады. Негізді кейіпкердің белгілі тұтынған жолы, көздеген мақсаты, арманы болады. Оның ойы да, ісі де сол негізге үйлестіріп соған тіреліп шығады. Негізсіз кейіпкер олай емес. Ол көбінесе белгілі себептерге шарттар арқылы істеуге бейім тұрады. Оның көңілдегі тілегі мен істеу себебі біріне бірі үйлеспейді, қатынаспайды. Бұлардың мақсаты, арманы себепке, шартқа бағынып кетеді.

4) Қайраттың төртінші қасиеті – санаулы қайрат, әділетті қайрат болады. Біреулер істеген істің мақсатын, себебін анық біліп санасына салып істейтін болса, енді біреулер көбінесе дағдысына, әдетіне, ыңғайына сүйеніп іс қылады. Соңғылары ойланып, толғанбайды, сирек күдіктенеді, жұмысы тез, екпінді болады.

Қайратқа әдеттің де ықпалы бар, кейбір адам әдеттенген сайын ісі оңайлана береді, өзінен-өзі істеліп дағды болып кетеді. Енді біреулер әдет болған жұмысты істегенді қаламайды. әдеттің шегінен шығып істеуді қалайды.

Қайраттың одан слңғы бір парқы – ақыл мен сезімнің (көңіл) әсер беруі. Бір нәрсені істеуге ақыл мен сезімі дұрыс тауып, көне ме? Жоқ, теріс тауып тия ма? Міне, осы жағын айтамыз. Ақыл сезімді құп көруі қостамауы кейде тез, кейде шабан болады. Сондықтан адамның қайраты да не батыл, не тайқалақ болады. Батыл қайратты адам алды-артына көп қарамайды, іске белсеніп түсіп кетеді. Тайқалақ кісі шейін толқып, жуырда ештеңеге табан тірей алмайды. Кейде белгілі бір қорытындыға келе алмай, дағдарып қалады.

Таза қайрат түрлері осылар. Бірақ адамның жан өмірі, деректі бір сипаты мен өзгеше сипаттарымен астасып, айқасып, қайнасып біткен, таза түрінде ешбір сипат жоқ. Мысалы, қайрат, ақыл, сезім бір-бірімен байланысып, біріне- бірі реңк беріп отырады. Қайратқа сезімнің әсер беру жағынан қарағанда, адамның қызмет түрлерін былай бөлуге болады:

а) сипат жағынан – қызықты, қызықсыз.

б) орнықтылық – оңай тыныштану, санаға ұзақ уақытқа шейін әсер беру.

в) жігер – аз күшті, көп күшті.

Г) уақыт – тез, иә шабан қызу.

Адамдардың мінезіне қарай жіктегендегі, өмірге ең жақын жарасатын жіктес, профессор – Лазурскийдікі. Лазурский мінезді жіктеуге ортаның ыңғайына түсуді негіз қылады. Мұны «белсенді ыңғайласу» дейді. Ыңғайласу – толық, кең болуға да, тар, кем болуға да мүмкін. Осыған орай Лазурский адамды үш сатыға бөледі. Ыңғайласуға кем адамдардың төменгі, одан артығырақ болса орта, толық ыңғайласатындарды жоғары сатыға кіргізеді. Олар бір-бірімен әуелі сыртқы қызметінің күрделі, молдығымен, кеңдігімен айырылады. Екінші белгілі қимылдардың күштілігі, табандылығымен айрылады. Үшінші парқы істердің мұраты, саналы болуы. Төртінші белгісі жан қуаттарының бір-біріне бағынуы, осы сипаттардың бәрі қосылып бір адам жасайды. Содан кейін адамдардың төңіректегі өмірге қатынасы жағымды (положительный), жағымсыз (отрицательный) болуға мүмкін. Әрбір адам өзіндей өзге адамға, еңбекке, әділдікке я селқос қарайды, я күйінді кісіше қызу қанмен қарайды және біздің ынтамызды аударатын нәрсенің көлемі әлде кең, әлде тар болуға мүмкін. Нәрселерге біздің қатынасымызда әр түрлі: не белсеніп қатынасымыз, не жадағай қаламыз. Көзденген іске жетем деп талпынамыз, болмаса көңіліміз тез дауалап қалуы да әр түрлі. Табиғатына біткен өзгеше сипаттары, күшті мүддесі өнер қызметі үйлесіп келсе, бұл кейіпкер жасайды. Лазурский мұндай адамдарды «таза» кейіпкер деп атайды. Орта қолды «таза» кейіпкер не ісшіл-дерекшіл, болмаса іске шорқақ, мұратшыл болады дейді. Орта деп ортаның жағдайына ыңғайласқыш адамдарды атаймыз. Ондай орта қолды кейіпкерлерде ғасырлар бойы құралған шарттардың түрі байқалады. Орта қолды адамдар үшін, Лазурский мынадай (таза) кейіпкерлердің мінездерін айырып суреттейді; Ғалым, суретшіл, шаруашыл, әлеуметшіл, діншіл, болжаушыл, көпшіл.

Аталған кейіпкерлердің айырмасы жағынан бірнеше сөз айталық.

1) Суретшілдер (художниктер) - әрі жетік, әрі жүйрік, әрі айқын, бай қиял, аса байымды, бақылампаздық, айқын жатпен айқасқан жеті түйсік, дерексізді талғауға ой қуаты шорқақтық – міне суретшілердің жанына біткен айрықша қасиеттері. Олардың ойы ұшқыр, сырттан алған әсер санасына сап етіп, дереу білім боп түрегеледі. Олардың санасында жасалатын түйін (нәтиже) біржола деректі, айқын үлгі – сурет болып туады. Олар дерексізді деректіге, күдіктіні аныққа, жабайы сұлуға ұйқастыруға икем тұрады. Бұлардың бір өзгешелігі әдемілік сезімі аса ұстарған, жетік болады. Олардың арасынан көркемдік сезіміне бар ындынымен берілген адамдарды ұштастырасың; ондай ынтықтық оның нанымын емес, болмаса тәрбиесінен де емес, туыста сүйегіне біткен жанның құмарлығынан болады.

2) Ғалымдар - әдемі мінезділерге қайшы, ғалымдардың сезім жағы доғал болады. Олардың өз жұмысына азды-көпті қатынасы бар сезімдерді ғана ұстарады. Қайрат жүзінде де осыны айтуға болады. Олардың қайраты жүйелі ақылына икемдік, қарысқақтығымен көрінеді. Менмендік сезімінен де бұлардың көбіенесе өзімшілдігі күшті болады. Ондай өзімшілдік сезімі кейде мінезіне зор сүрең береді. Кейде негізгі мәселеге таласуды тастай беріп, біреудің жүзіне тура салуға да бейім тұрады. Құлық сезімін алсақ, бұларды қызмет жағының ғана борышы, ар-ұяты болады. Ондай сезімі болмаса оқымысты адамның қызметінен маңызды нәтиже шығуы мүмкін емес қой. Бәрінен де нашар жетілетін олардың әдемілік сезімі.

3) Болжаушыл – діншілдер – бұл кейіптестердің қиялы күшті, өздері қызу келеді. Сондықтан суретшілдерге ұқсайды. Бірақ әдемілік сезімдерімен салыстырғанда, тіпті басқа, бұл кейіпкердің алдыңғы орынға құлық, адамгершілік сезімдерін қояды. Бұларға өте-мөте әсер беретін ар-ұят, адамгершілік борышы. Олардан ісшіл адамдар сирек шығады. Олардың болжаушылдығы, қиялшылдығы тұрмыс қызметіне ысылауға жәрдем бермейді. Олар көпшілікті жаратпайды, бөтен адамдар ішінде қысылып-қымтырылып, жұтылып кетеді; сондықтан көптен бойы аулаққа салады. Жат оларды «қияли», «бір алуан» адам деп жориды, жақындары оларды шын пейілімен қадірлейді, жақсы көреді, табиғатты болжайға, алыстан қарауға орайлы болып жаралғандықтан олардың сыртқы әсерге ілтипат қойып қарауы сирек болады. Дәулеттің игілігі, тіршілігі, қызығы, тән рахаты деген нәрселер олардың көзінде бағасы аз, сол нәрсе тәрізді.

4) Әкімдер – қажырлы қайрат, ұзақ іске орнықты, табандылық – бұл кейіпкерлердің басты белгісі. Мұндай қасиеттер адамның мінезіне өзгеше реңк кіргізеді. Өзіне-өзі ұстамды, бойына беріктік, қарсылыққа қарсы тұруға, алысып тартысуға бейімдік, сеніп кіріскіштік, міне, осындай сипаттардың бәрі! Өзгелерді билеп әмір, ықпал жүргізуге үлкен себеп. Наполеонның қай әскер бастығын алсаң да қасиеттерді табасың. Өзгелерді өзіне бағындырып, ұйытып соңынан ерітіп алуға әскер басында көздеген мақсатын анық білетін сана болу керек. «Міндет» деген сезім ондай адамның өміріне аса маңзды нәрсе болып көрінеді. Дұрыс деп тұтінған жолынан өз басының байыптауында, жақындарының тілегінде оны тайдыра алмайды. Басқа\ларды бағындыра білуге өзін-өзі ұстай білу қажет. Бұл сипат өзгелердің көзінде оның беделін көтереді.

Мұндай кейіпкер дене азабына да, құлық азабына да көнпіс, көтергіш, төзімді келеді, бірақ қандай көмпістік менмендікке, қаталдыққа шаппайды. Басқалардың қайғысына қайғырып, олар да есіркейді.

5) Шаруашылдар – бұлардың өзіне хас сипаты есепқорлық, сақтық, байсалдылық. Бұлар әбден ойланып, толғанбай, ақылға салмай кесіп-пішпей, шамаламай іс қалмайды. Мұндай сипаттар жан құрысына да өзгешелік береді. Кезенген жұмысына күрт түсіп кетпей, бойын бағып әдептену, көңілі мен тьілегін үйлестіріп іс қылу олардың шыдамды, байсалдылығына айғақ. Үнемі ойға сала берген адамның сезім қуаты азая бермек. Оның есесіне тұрлаулылық, орнықтылық, тапбасқыштың, ойланған мақсатын нық біліп, сол жолды қадағалап, ретпен іс етушілік сықылды сипаттары күшті болады. Басқан адымын әлде неше рет салмақтап қайта-қайта ойлана беру олардың әдеті болғандықтан, мінезінде сақтық, қала берсе қорғаншақтық сықылды сипаттар да пайда болады. Сақтық, есепқорлық сипаттары бұларды шаруаға ұқыпты, жинақты, күтімді етеді.

6) Әлеуметшілдер – бұлардың негігі бір мінезі: өзін-өзі ұмытқанға шейін дәуірлейтін қызбалы, желікпелі келеді және ішіндегісін бойына сиғыза алмай, сыртына шығарғанша асық болып, төгіп жібергісі келіп тұрады. Бұған тете бір мінезі сырттан әсер күйттегіш болады. өзінің ішкі жан толқындарына ұзақ түйіліп тереңдеп кете алмайды. Өзіне-өзі есеп бере алмайды. Сезімін төгуге құмар аса желөкпелік өзгелермен үйірілікті, жұғысуды, араласуды, көпшілдікті қалап тұрады.

Той-думан, міне, олардың жаны сонда. Олар бірдеңе істемей отыра алмайды іске белсенгіш келеді, қозғалмай отырып істейтін қызмет олардың ішін пыстырады. Сондықтан олардың қатынаспайтын, кіріспейтін жұмысы болмайды. Іс қылғанда олардың табан тірейтін негізгі – адамдар арасының қатынасы. Бұл қатынас әлеуметшіл өмірдің негізі. Жеке адамның басы, жан дүниесі оларға қызықты емес, бұлар жайдары, кейде елгезек, көбінесе әлеумет ішіндегі адамдарды бірінен-бірі байланыстырып, әлеумет ұйымын сақтайтын әлеуметтің дәнекері, делдалы болады. Бірақ өз ойынан тың нәрсе шығарып, көсемдік етуге, ұйым басқарып жұмысын жүргізуге, қолайы аз болады.

7) Көпшілдер – бұлардың меншікті, басты сипаты – күшті сезім. Бірақ әлеуметшілдердікі сияқты бұлардың сезімі сыртқа шығуға талпынбайды. Жанының түкпіріне тереңге қарай тартады. Сондықтан жан қызметі аса орнықты, терең болады. «Көпшіл» деген атынан да көрініп тұр, бұл кейіптес адамдардың өзгеше сипаты өзгелерге жаны ашитын мейірімділік бәлеге, қырсыққа жолыққандарға жәрдем етуге келгенде оларға жақыны, жаты, дос, қасы бәрі бір бас, жылы жүрегі жақсылық етуге әзір тұрады. Менмендік, өзімшілдік мінездердің қандайынан болса да бұл көбінесе таза келеді. Ілтипаты өзінің жан өміріне көбірек ауғандықтан, бұл адамдар салмақты, табанды, недәуір кісі сығаныш-сыршыл (психолог), ісшіл болады. Тұтылған нанымына (ығытқанына)(иқтыққанына) өте берік, тұрақты, қарысқақ келетін тағы мінезі бар. Бұндай кейіпкерлердің мінезіне лайықты қызметті бүгінгі тұрмыс әлі анықтаған жоқ. Қайткенмен адамдардың қайғысына, мұңына, қажетіне қайрылысып, жаны ашуды, жәрдем етуді тілейтін қызметтерге ол адамдар өте пайдалы.

Жалпы айтқанда, жоғарыда айтылғандай «таза кейіпкерлер» өмірде сирек ұшырайды. Көбінде әлденеше адамдардың сипаттарын бір кейіпкер бойына сиғыза береді. Сондай қосылған қасиеттерден де күрделі кейіпкерлер шығады. Мәселен, оқымысты әлеуметшілдер, оқымысты ісшілдер, суретшілдер, діншілдер, әкімдер...

Ең соңғы жікке бұзылған кейіпкерлер кіреді. Мұндай кейіпкерлердің шығатын себебі: оның жалпы жан қасиеттері мен жүрген ортасының шарттары сәйкессіз, үйлеспегендіктен осындай сәйкессіздік бір адамның өзін екіге бөліп, мәселен екі кіндік жасайды. Ол кіндіктердің бір-біріне қатынасы, жақындығы, үйлесі болмайды; сондықтан өзін-өзі зорлаған, ыңғайсыз әрі-сәрі адам болып шығады. Бұл жікке кіретіндер:

1) Ойшыл – қисыншылдар (қолынан келмесе де іске ұмтылып, әлін білмей әлек болатындар);

2) желөкпе – ісшіл, мен-мендер.

3) есепқор мен мендер (басқаша айтқанда, пайдакүнемдер, мансапқорлар);

4) түкке ыңғайы жоқ бос қиалшылдар;

5) желікпелі – сенделмелер;

6) бағыныш – жігерлілер.

Жан сипаттарының қатынасын табу үшін Гейманс 110 кісінің өмірін оқып зерттеген. Гейманс жан сипаттарын үш жұпқа бөледі. Үш жұп бірімен бірі айқасып түрлі кейіпкер жасайды дейді ол. Гейманс үш жұпты қосып, түрлі мінездер туғызады. Оның айтуынша, мінез түрлері соңғыдай болмақ.

1) күйгілек (нервный);

2) аяныш жанды (сентементальный);

3) ыстық қанды (сонгвиник);

4) салқын қанды (флегматик);

5) қызбалы (холерик);

6) құмартпалы (страстный);

7) ұйтқымалы (аморфный);

8) сарыуайымшыл (апатичный).

Әрқайсысының мінезін айырып айтайық.

Күйгелек кейіпкердің сезімі өте күшті, бірақ іске тұрақсыз. Алған әсері ұзаққа бармай тез басылаып қалады. Өздігінен істеуі орайы кем, табансыз, қорғаншық, орнығып, сарылып істейтін қызметке икемсіз. Сезім аса күштілікпен тез қозып, тез ашуланып, кенеттен бұрқ-сарқ етеді. Жігер тілейтін қызметке жегілуі себепті кіріседі. Олардың көнілі күзгі күндей тез құбылады. Көнілі алабұртып, құлпыра бергендіктен, ойы мен ісі қайшы келіп, тіресіп қалады. Мұндай орнықсыздық ой ағымын бір тегіс жүргізбей, түлкінің ізіндей, бұлтақтап отырады, байсалдық сипаты ұстамағандықтан ойдағысын ішіне сиғыза алмай айтып салғысы келіп тұрады. Бұлардың бір қасиеті: сонша қазан бұзар тентек болмайды, момындық, әдептілік сипаттары да болады. Оның есебіне өзін-өзге түрде көрсетіп, боялауға, біреуді еліктеуге, мақтануға құмар келеді. Өзгелер құрмет еткенді сүйеді, бұл сезімдері аса күшті.

Бұлардың бәрінен күшті бір сипаты-әйелжандық. Бұлар әйелге тсалқынқанмен қарай алмайды. Әйел көрсе қыбыржып отыра алмайды. Еркектер ортасында әйелі бар жерді артық көреді. Олар кішкене баланы да, хайуанды да жақсы көреді. Ақыл жағынан келсек, ақылы мен қиля орташа деуге болады, бір-ақ терең ойға толғауға келгенде, табанды, жүйелі іске келгенде мәз береке болмайды.

Бұл кейіпкердің арасынан көбірек шығатын ақындар, ғаламдық шықпайды. Бұлардың ісінен кейде есалаң, ұрдажықтар да, талғақ, қояншықтар да шығады.

Күйгелектермен салыстырғанда, аяныш жанды кейіпкерлердің сезім күші, желігі бәсеңірек болады. Бұлар табанды ұнтақты, салмақты, сырын сыртқа шашпайтын берік келеді. Бұл сипаттар заңның жақсы қасиеттері жетілгендіктен; мәселен, тұрлаулық, ақ бейілділік, сенімділік, не нәрсені жақсылыққа жорып, дәріптегіштік, сыншылық, қасиеттерінің күшті болуынан, өзгелердің пікіріне бұларда шыдамсыз, көп күлмейді, көпшілікті қаламайды. Еркін тәрбиені, тез дамуды жаратпайды, күйгелектерше қылпылдағанды бұлар да тәуір көреді. Бір сыдырғы еңбекті бұлар да онша ұнатпайды. Бірақ өз бетімен істеуге, іске қорғанбай кірісуге бұлар артық. Өзін-өзі сынауға, ақыл-қызыметіне, ән-күйге бұлар бой ұрып тұрады. Деректі ісіне орташа амалдардан гөрі, бұлар шорқағырақ. Мұндай әдіс, жобалардың әзір әлдене түрлігі шығып жатыр. Бірақ бүгін өмір жағдайына қолайлы келетін ешбір әдіс бар деп айтуға болмайды. Оқушының зеректігін табу, жетілу әдісін тағайындау ісін педагогика іздестіріп жатса, онымен қатар бұл күнгі психология (Жан жүйесі) ғылымы тарих жүзіндегі түрлі адамдардың өмірін зерттеуге, әсіресе олардың бала кезіндегі өмірінен мағлұматтарын тексеріп, озат баланың өмірінде болатын құбылыстарын бақылауға артық назар салып кірісіп көрсетеді. Бұл кейіпкерлердің діншілдік адамгершілік сенімдері күшті болып жолығады: сый-құрмет сүйгіштік, күншілдік, пайдакүнемдік сезімдері кеңірек, қайта көпшілік, жинақылық қасиеттері артығырақ ұстарған болады. Әркім бір алдап кетеді. Бұлар тұрмыс ісіне олақтар, кісі алдауды білмейтіндер, өиір сүре білмейтіндер, өйткені іс жүзінде ақылы ұстармайды. Сондай нашар сипаттары. әдісті жүйелі жұмысқа кемдік келтіреді. Бұлар жаңа пікірге тез түйсініп кете алмайды. Өйткені пікір ауданы сондайлық кең емес, кейіпкерлерден жазушылар, (әдебиетшілер), (филосвтар) шығады. Бұл кейіпкерден қылмысты адамдар сирек жолығады. Себебі бұлардың көбінің көпшілдік (альтрихизм) мұратшылдық (идаялизм ) сезімі күшті көп болады.

Ыстық қанды кейіпкерлердің сезім жағы кешірек, іске белсеніп кіріседі әсіресе іске терең із қалдырмайды. Олар қимылдағанды қалайды, жұмыстыда құнттап істейді. Бірақ аса орнықты болып, тереңдеп кете алмайды. Олардың сезімділігі, қызулығы, ашуланшақтығы орташадан гөрі төмен. Ал пайдакүнемдік, құрмет сүйгіштік, мақтанқұмарлық сипаттарына келсек, олардың көбіне бұл қасиеттер күшті болып жолығады. Бұлардың құнтақтылығы кем, ақ жүректігі мәз емес, сенімділігі ортадан төмен, сенімшілдік қабілеті де нашар, бірақ олар сабырлы, кісіге сенгіш, нәрсені дәріптегіш, жақсылықа жорығыш, өзінше болдырмайтын ісі жоқ, дүниеге үмітшіл. Өзгелермен қатынаста жеңіл ойшылық, бірақ тапқар, әңгімеші, сыпайы, қалтысы аз, күлкісі шын. Олар жақсы ішілер. Сыртқы нәрсені бақылай да біледі. Ынталы, қызықыш да келеді. Олар жіктеуді, жүйелеуді, реттеуді жақсы көреді. Бірақ ол қызметтерге аса орайлы болмайды. Кітаппен шұғылдануға олар ортадан жоғары. Бұлардың ішінен көбінесе ғылым қызметкерлері шығыды. Суретшілікпен айналысуға талапты. Бұл қызметкерлердің денесі мықты, саулығы күшті, тосынан кйліккен қатерге қарсы тұрып қайрат көрсетуден де тайынбайды. Бұл кейіпкерлер алуан-алуан қызметке жарайды. Бұндай адамдар өте сирек ұшырайды.

Зерттеуге, талдауға қолайлы келетін кейіпкерлер – салқын қандылар; өйткені бұл кейіптес адамдар өте көп. Бұлардың сезім жағы доғал, іске белсенгіш, бір қозғалып кетсе сол бетінде талмай істей береді. Ыстық қандыларша олардың көңіл-күйі құбыла бермейді. Сондықтан қызметке бөгеттік қылмайды. Оларпдың ілтипаты орнықты, шыдамды, жұмысына тереңдегіш, өз бетімен істегіш, сыр шашпайтын тұйық, дүниесіне ұқыпты, жинақы, күтімді. Кейде бұл сипаттар сараңдыққа шабады. Бұлардық дүниеге көз қарасы өмітшіл, айналасындағы ортаны мадақтауға бейім. Күшті жетілген сезімдері: табандылық, құнттақтылық, ақ пейілділік, сенімділік, көзге түсу, жарқырау,әлде кімге мардамсу, бұларда өте сирек. Бұлардың еркек мінездері: Достық, ұлтын сүйгіштік, бұл сезімдер күшті болып жолығады. Олардың ынтасы көбінесе, ақылынан шығады. Ақыл-оймен шешілетін мәселеге ынтамен кіріседі. Кітаппен шұғылдануға әуес келеді. Бұлардан жақсы шешен өте аз шығады, жәй әңгімеге бұлар жақсы, бірақ өткір ақыл, тапқырлық, қиял жағы кем болады. Ілтипаты қадалмалы, тәртіптеуге, жіктеуге құмар, ұсақ-түйек нәрсемен шұғылдануды қалайды. Хатты ұзын, тәпіштеп жазады. Салқын қандылардың тәні, жаны да тәні сау күшті келеді. Бұлардың ортасынан көбінесе есепшілер (математиктер), ойшылдар, жазушылар шығады. Ақын еш уақытта шықпайды.

Қызбалы кейіпкерлер – сыртқы әсерге тез түйсіктенеді, қатты әулігеді. Ыстық қандылармен салқын қандыларда қозғалыста шабандырақ, үзілмейтін еңбекке бейімдері өте шыдамды, батыл жұмысқа қабілетті, құнтақты, тереңдегіш, тез әсерленгіштен ілтипаты аумалы – төкпелі, ілтипат нәрсесі құбылуын қалап тұрады. Осындай өзгешелігі қызбалы кейіпкердің татулық сүйгіш қасиеті мен байлаулы оның жетілуі, бір тегіс емес, кедір – бүдір секірмелі болады. Басымырақ сезімдері: бауырмалдық, достық. Менмендік жағы едәуір күшті. Қызбалар еркіндік сүйеді, еркін тәрбиені жақтайды. саясат жүзінде өсерлеуді қуаттайды, әлеумет орнында, көрнекті орында қызмететуді қалайды.

Күйгелектермен салыстырғанда, олар өте әсерленгіш емес, тым қозып, желікпейді, көңілі қобалжи бермейді қайта жігермен жұмыс істеуге қабілетті келеді. Ұяңдық пен тұйықтық сипаттары сирегірек. Жинақтылық сипаты кем. Бірақ оларда ақпейілділік, сенімділік бар. Айналадағы заттарды айыра біледі. Кісіні жақсы таниды. Олар жаңа пікірдің әуеніне тез түседі, олар сирек ауырады, ауаның құбылысын тез сезінеді, көбінесі кешкі қызметті ұнатады бұл кейіпкерлерге кіретін адамдар көбінесе мемлекет қызметкерлері, дәрігерлер жазушылар болатыны анықталған.

Құмартпалы кейіпкерлерге тиісті сипат: күшті сезім, ішілдік, әсерлі терең із қалдырғыштық. Қызбалы кейіпкерлерге қарағанда бұлар қозғалысты кемірек қалайды, бірақ ілтипаты орнықтырақ. Көңіл – күйі кемірек құбылады, көбірек шыдамайды. Олардың қызып кетуі, күйіп пісуі, кіділенуі өте күшті. Олар бьірдеңені көтеруге, дәріптеуге бейім тұрады,тағы бір бейім мінез, өзгені сынау, өзгеге сенбеу, өзгенің пікіріне шыдамау. Бұлардан үмітсіз, бай – балам, сары уайымшылдар көп жолығады. Көрінегнді жақсылыққа жоруға икем тұрады. Бұл кейіпкерлерден ақындар, суретшілер, мемлекет қызметкерлері, табиғат ғалымдары ұшырайды. Жалпы айтқанда, бұл кейіпкерлерден шығатын қызметкелер алуан – алуан.

Әркімнің өзіне біткен өзгеше сипаттарын бақылап, зерттеу үшін кейде жоспар желі жасап алу пайдалы, желіде ең басты қасиеттер көрсетілуі керек. Сондай желлілрдің бірі соңғы.

1. Сыртқы сезім мүшелерінің жай – күйі.