II тарау Жүсiпбек Аймауытовтың психологиялық еңбектерiне

« Психология » кiтабы 12 тарау, 102 параграфтан тұратын оқу қґралы үлгiсiнде жазылған, бұл зерттеу қазақ тiлiндегi , осы бағыттағы алғашқы жемiстi iзденiстердiң , олжалы табыстардың қатарына жатпақ.

Ғалым тарихына , пәлсапа тарихына терең бойлай отырып , көптеген мысалдар , деректер келтiрiп , сан алуан оқымыстылар туындыларына сүйенiп , кейде келiсiп , кейде келiспей , психология ғылымының пәнiн зерттеу обьектiсiн анықтайды, жан , ден , сана , ой , ақыл , сезiм , қиял , түйсiк , қайрат , серпiлiс , ынта , қабiлет т.б. ұғымдардың мәнiн ашады.

Психологияның сан алуан түрлерiн айта келiп , дәлдi зерттеу үшiн бақылаудың , анкетаның , сұраудың , математикалық тәсiлдердiң атқаратын қызметi ашылады .Бiздi ерекше таң қалдыратыны - адам психологиясын зерттеуде математиканы , оның варияциалық статистика дейтiн саласын қалайша пайдалануға болатындығы жайлы мәселе , Қазақ топырағында мұны Аймауытовтан басқа ешкiм күнi бүгiнге дейiн көтермеген. Адам мiнезiн анықтауда ым, жүз құбылысы , көз әлпетi , бет әлпетi, қол , саусақ қимыл ерекше ескерiледi. Аймауытұлы адамның қылығын зерттеуде сұрау-жауап қалайша пайдаланатындығын және оның кейбiр кемшiлiктерiн байқаған фактiлер мен мәлiметтердi қалай жазу керек , әсiресе психологияда математикалық әқiстi қалай пайдалануға болады дейтiн мәселелерге жауап берген .

Үшiншi тарауда « Тiрi заттардың қјылығын жалпы мiнездеу » деп аталады. Мұнда психофизикалық және психофизиологиялық феномендер , атап айтқанда , оргонизмнiн тiтiркенушiлiк пен сезгiштiк қасиеттерiнiң ерекшелiктерi , жануар мен адамның дағды , инстинктерi, бұлардың бiр – бiрiнен айырмашылықтары , өсiмдiктер дүниесiндегi тiршiлiк белгiсi – тропизмдер ғылыми талдауға алынады. Осы тарауда академик И.П. Павловтың әйгiлi шартты рефлекстер туралы iлiмiнiң негiзгi қағидалары сөз болады.

« Психология » кiтабының келесi бiр көңiлге ұялайтын ,қјазiргi ғылыми тұжырымдарға өте-мөте жақын жерi « Денедегi мүшелер, олардың қызметтерi » туралы мәлiметтер. Бұл жерде автор жоғары жүйке саласына арнайы талдау жасайды. Жүйке саласы дегенiмiз ми , жұлын, сол екеуiнен тарайтын бұтақтар. Бұлардын iшiндегi ең маңыздысы – үлкен ми . Мида үнемi қозғау жүрiп отырмаса, жан жүйеде көрiнбейдi. Мидағы өзгерiстер әркез алуан-алуан сипатта жүрiп отырады , осыған байланысты жанның аңысы да түрлi – түрлi болады. Егер ми зақымданса , жан шындықты дұрыс бейнелей алмайды деп айтқан. Бұл тарауда ол жүйке , ми туралы әр замандағы оқымыстылардың түрлi пiкiрлерiне дәйектi ақпарат бере отырып жазған. Ол тағы бiр тарауында адамның саңылау мүшелерi жайлы түсiнiк берген. Саңылау мүшелерi- дегне ұғым қазiргi психологияда сезiм мүшелерi деп берiлген

Аймауытұлының психологиясында беттегi әр түрлi ым- ишаралардың, дене қозғалыстарының адам психологиясының тандаулы рөлi де тамаша көрсетiлген. Осы тарауда автор көру , есту түйсiктерiне байланысты Гельмгольц қисының, яЈни оның резонанстық теориясының мәнiн қазақ оқырмандарына түсiндiрiп бередi. Сондай-ақ түске соқырлық ( цветовая слепота) деген мәселелерге бесiншi тарауда тоқтаған. Автор адамның келбет бiтiмiне тағыда тоқталып кетедi. Ол адам жанының генетикалық жақтарымен қатар оның әлеуметтiк астарларына тоқталып , нақтылап айтсақ , қорқыныш , үрей , мазасыздану , елiктеу , бәсеке , тағы басқа осы секiлдi психологиялық көрiнiстерiне өзiнше талдау жасайды.

Түйсiк пен қабылдау , перне iлiктестiгi ассоциация , ынта мен iлтипат , ес пен елес , қиял мен творчество мәселелерi алтыншы , сегiзiншi тараулардын басты тақырыптары.Алтыншы тарауда - автор зерделi қылық ұғымына тоқталады. Мұнда жекелеген жан қуаттарының сыр – сипатына , мүддеге , апериепция, қиял , оның жекелеген түрлерiне тоқталып , бұларды қазақ өмiрiнен алынған нақты мысалдар арқылы баяндайды.

Сегiзiншi тарауда автор елестету , ес , ұғым мен сөйлеу , ұғым мен сөздiң арақатынасы , ойлау процесiнде тiлдiң атқаратын ролi ойлау тәсiлдерi мен түрлерi туралы түйiндерiн ортаға салады . Бұл мәселелердi баяндауда автор психология ғылымының сол кездегi жетiстiктерiмен байланыстыра келiп , оларды тағы да қазақ ұғымына жақын тұжырымдармен дәйектей түседi.

Тоғызыншы тарауда ерiк – жiгер , қажыр – қайратты тәрбиелеу жайлы әңгiме болады. Мұнда сол кездегi психологияда айтылатын еркiндiк пен лажсыздық секiлдi философиялық мәселелер орын алған . Онда бостандық пен лажсыздық , жеке тұлғалардың қоғамдағы тарихи орны секiлдi , жалпы психологияға қатысы жоқ жайттар да сөз болған . Оныншы тарауда - ұйқы , түс көру , көз байлау т.б. парапсихологиялық құбылыстар жайлы айтылады.

Он бiрiншi , он екiншi тарауларда әдет – ғұрып , салт – сана , дәстүр , түрлi оң , терiс қылықтардың табиғаты , кiсiнi әлеуметтiк – қоғамдық тұрғыдан қалыптастыру , сондай-ақ мәдениет пен өнердiң , дiн мен пәлсапаның , географиялық ортаның , тап тартысының , тiл мен әдебиеттiң – адамның жан дүниесiне тигiзетiн әсерi ежелгi дала тұрғындары – көшпелi қазақтардың өмiрiнен алынған. Жалпы қылық мәселесi бихевиоризм бағытын ұстағандардың , сондай-ақ П.П.Блонскийдiң ерекше мән берген проблемасы. Ол терiс қылық туралы кезiнде Аристотель мен Абайдың , Леонардо да Винчи мен Шекспирдiң , Кант пен Дарвиннiң тағы басқа ұлы кемеңгерлердiң айтқандарын мысалға келтiрiп , терiс қылық кейде есi ауысқан , есi кiресiлi – шығасылы адамдарда кездесетiндiгiне тоқталып , мұны патопсихология дейтiн ғылым зерттейдi деп түсiндiредi. Ал есi бүтiн ақыл – есi дұрыс адамдардың тәрбиесiнiң кемдiгiнен , бiлiм мен әдет – дағдысының, икемiнiң аздығынан , өзiн - өзi басқара алу қабiлетiнiң нашарлығынан деп түйiндедi. Бұл айтылғандардын ғылыми тұрғыдан еш ақаулығы байқалмайды. Ал он екiншi тарау адам қылықтарының әлеуметтiк шаруашылық негiздерiне арналған.Бұл тарау сол кездерi болған қоғамдық психологияның ықпалымен жазылғаны байқалады. Мұнда автор адам қылығының әлеуметтiк – шаруашылық негiздерi , әлеуметтiк дегенiмiз не , оның қандай түрлерi бар т.б. осы секiлдi мәселелерге түсiнiк бередi.Бұл тарауда ол тап психологиясы жайлы айтады.

Психологияда термин жағы баршылық. Олардың жалпы саны 3 мыңнан асады . Ассоциация , аппецепция , тропизм , рефлекс , инстинкт , интеллект т.б. ұғымдар Аймауытов еңбектерiнде де көптеп кездеседi. Мәселе , 6-тараудың бiр параграфында « Апперцепция » дейтiн ұғымның мәнi баяндалады. Айналадағы түрлi заттар мен құбылыстарды дұрыс қабылдау кiсiнiң өткен тәжiрбиесiне , жан дүниесiнiң мазмұнына тәуелдi

Болып отырады. Мұны психологияда апперцепция деп атайды. Адамның өмiр тәжiрбиесi , тiршiлiк барысында миына жиған – тергенi айналаны тереңiрек , толығырақ бiлуге жәрдемдеседi.

Жүсiпбек Аймауытґлының жалпы психология туралы айтқандарын қорыта келе айтарымыз – бұл сол кездегi психологияның бiраз мәселелерiн баяндай алғандығы және бұларды қазақ өмiрiмен байланыстыра бiлетiндiгi , сондай-ақ ғылымның осы саласының терминдiк жасауымен айналысқан , психологиядағы жалпы мәселелермен қатар қоғамдық психологиянында маңызы көрiнiс тапты. Ж . Аймауытұлының психологиялық еңбектерiнiң тақырыбы да сан алуан екендiгiн атап өтiп , оның қазақтың педагогикалық психологияның жалпы мәселелерiмен қатар оқу , тәрбие , ұстаз , тәлiмгер өнегесi шәкiрттердiң , олардың жеке-дара қасиеттерiмен санасу , мамандық таңдауына байланысты өмiршең проблемаларды сол кездiң өзiнде – ақ кҐн тәртiбiне қойғаның талдап көрсеттiк.

1924 жылы мектеп мұғалiмдерi мен педагогикалық оқу орындарында оқитындарға арнап « Тәбиеге жетекшi » (Орынбор, Госиздат ,86 бет ) атты кiтабы шығты. Абай , Шәкәрiм шығармаларында iргесi қланған ,қјазақи педагогикалық психологияның ұғым-түсiнiктерiнiң арнайы тұауын кескен,бұларды қазақ жұртына тұңғыш паш еткен осы еңбек.Кiтаптың бiрiншi бөлiмiнде тәрбие негiздерi ,оның нақты мақсаты мен мүддесi , негiзгi принциптерi ,бұларды жүзеге асырудың жай-жапсары , сондай-ақ , тәрбиенiң ұлттық және әлеуметтiк болатындығы , заман ағымына қарай , ол түрлi өзгерiстерге түсiп отыратыны жан – жақты сөз болады. Кiтаптың дидактика атты екiншi бөлiмiнде ( ол он сегiз параграфтан тұрады ) , бiлiм дегенiмiз не , оны бағдарлау не үшiн қажет , дидактиканың психалогиалық астарлары , нақтылап айтқанда шәкiрттердi оқуға ынталы ету , мұның қандай әдiстерi мен жолдары бар , дағдылану , машықтану , оқыту процесiндегi көрнектiлiктiң ролi , сабақтың басынан аяғына дейiнгi жүрiсi , яғни оның түрлi аспектiлерi т.б.осы секiлдi мәселелерi 20-жылдары жаңадан түлей бастаған дүнияуи қазақ мектебiнiң нақты өмiрiнен алынған деректер келтiру арқылы талданады. үшiншi бөлiмiнде – мектеп басқару мәселелерi , яғни мектептiң тазалығы мен жинақтылығы , эстетикалық талғамы , деңсаулық сақтау шаралары , мектеп үйiнiң құрылысы , т.б. осындай жайттар. Қазақ ұғымына лайықты түсiнiктермен баяндалған , « Тәрбиеге жетекшi » кiтабының он екi параграфтан тұратын төртiншi бөлiмде жаңа тұрпатты қазақ мектебiн қалай құру керек , ұстаз бен шәкiрт ынтымағының басты белгiсi қандай болмақ , мектептерде жіргiзiлетiн еңбек , тазалық , дене тәрбиесi қалайша жізеге асырылуы тиiс , тiптi сейiл – серуеннiң өзiн қалайша тиiмдi етiп ұйымдастыру керек т.б. осы секiлдi « ұсақ-тійек » көрiнетiн мәселелерге де автор ерекше мән берiп , бұларға аса зерделiкпен қјарап , олардың әрқайсысына өз пiкiрiн бiлдiрiп отырады , зерттеуде бұл айтылғандарға тиiстi талдау жасалған.

Оқыту баланың табиғатына , жеке – дара ерекшелiгiне орай жүргiзiлуi тиiс . Ол сонда ғана шәкiрттiң жан қуаттарының өсiп , жетiлiп , қалыптасуына жағдай жасайды. Автордың пiкiрiнше , баланың табиғатын ескерiп оқыту дегенiмiз ,- оның бұрынғы тәжiрбиесiне , азды – көптi бiлiмiне сійену деген сөз. өйткенi , жаңа бiлiм әркез адамның , бұрынғы бiлетiндерiне сійенбейiнше тиянақты болмайды.

Автор « Оқыту түрi » дейтiн тақырыпта осы мәселеге орай алуан түрлi әдiс – тәсiлдердi жете бiлудi басты назарға алады. Ол оқытудың басты түрлерiне , сөйлеу және сұрау түрлерiн жатқызады. Мұғалiмнiң сабақтағы көздерiн шәкiрттер алаңсыз тыңдап жазып отырса , бұл – сөйлеу түрi болады . Ал мүғалiм мен шәкiрттер арасындағы сұрақ , жауап төңiрегiндегi диалогты – сұрау түрiне жатады.

Ж.Аймауытұлы көрнекiлiк мәселесiнде де психологиялық қағидаларды басшылыққа алады. Оқыту жүйесiнде , әсiресе әрбiр сабақтың көрнектiлiкпен ұштасуы шәкiрттер ой – санасына әрi қонымды , әрi практикалық мәнi де зор дейдi.

Аймауытұлының педагогикалық психалогияға байланысты жазған келесi еңбегi – 1926 жылы Мәскеуде шыққан « Жан жійесi және өнер таңдау » . Бұл тігелдей педагогикалық психалогияға қатысты еңбек. Автор жас адамның мамандық талдау мәселесiн сөз ете отырып , оның өзiндiк психалогиялық ерекшелiктерiне сипаттама бередi . Бұларды өзiнiң жүргiзген тәжiрбиелерiне ,сондай-ақ шет ел ғалымдарының , әсiресе америка психологтарының жіргiзген зерттеулерiне сійене отыра баяндайды.

Ж.Аймауытұлының тағы бiр еңбегi « Комплекспен оқыту жолдары » атты кiтап ( Алматы , 1929 ,113 бет ) . Мұнда да педоггогикалық психологияға қатысты жекелеген түйiндер жасалған. Оқу құралы шағын 9 тараудан, бiрнеше парагрофтан тұрады. Оның бiрiншiсiнде оқу бағдарламасының жекелеген түрлерiне түсiнiк берiледi. Осы еңбегiнде қазақ шәкiрттерiнiң сұлулық талғамының өзiндiк ерекшелiктерi туралы айта келiп, былай дейдi: « Жерi, тұрмыс жағдайына қарай әр елдiң сазы, ән –күйi де әр алуан. Түркiстан елiнiң әнi бұлтарысы жоқ, тiк тартар айқай, қайырмасы жоқ келте немесе бiрiңғай текiрек болып келедi, түйеге, атқа, есекке мiнген адам болсын, ауылдан былай шыға берiп «Ауылың сенiң белде едi, ариайдай », - деп қозғайды. Ақаның әнi толқынды, ырғақты, айқайлы, зарлы, қайталамалы , қайыруы ұзын болып келедi. Терiскейдiң, батыстың әнi –мұңды, зарлы , шерлi ,желдiрме ,көй-көй болып келедi.» Автор бұл жерде этностық ерекшелiктердiң ән, музыка саласында да ерекше орын алатындығын айтып отыр.

Осы айтылғандар Аймауытұлының ұлт психологиясына байланысты түйiндерiнiң iрге тасы. Ғалым өзiнiң ұлттық мiнез туралы жасаған тұжырымдарында әр этностың , әр ұлттың өзiне тән мiнез – құлқы секiлдi қасиеттердiң бiршама тұрақты да , тұрлаулы болатындығын , сондай-ақ , олардың бiртiндеп қалыптасуына оның өскен ортасы , тұрмыс – салты , әдет – ғұрпы әсер ететiндiгiн , ұлттық қасиеттердiң , ұдайы бiр қалыпта тұра бермейтiндiгiн , олар баяу болса да , өзгерiп отыратындығын баяндайды.

Аймаутов кiтаптарының ерекше назар аударатын тағы бiр ерекшелiгi – бұлар төл тiлiмiзде туындаған тұнғыш психология пәнi , оқулығы болумен қатар , бүкiл советтiк түркi тектес халықтар тiлдерiнде алғаш жарық көрген бiрден – бiр туындылар екендiгiнде. өйткенi қырқыншы жылдарқа дейiн әзiрбайжан ,өзбек , түрiкпен , қырғыз , қарақалпақ , башқұрт тiлдерiнде психология жөнiнде ұлттық еңбектердiң жарық көрмегенiн ескерсек , осы басылымдардың бағасы онан сайын арта түсетiнi сөзсiз. Әрине , осындай өресi биiк , ғылыми түйiндерiмол төл туындылардың сол кездегi Отандық психология ғылымының талап – тiлек деңгейiнде жазылғаны белгiлi. Елiмiзде отызыншы жылдарға шейiн психология маркстiк сара жолға түсе қоймағанын , шет аймақтағы Қазақстан түгiлi , орталықтағы ғылым ордаларында да белгiлi ғалым психологтар буржуазиялық – идеалисттiк түсiнiктерден арыла алмағанын ескерсек , Аймауытов кiтаптарының маркстiк – лениндiк методология тұрғысынан там – тұмдап ақсап жатқанын айту оған үлкен қиянат ,ғылыми ағаттық болар едi .

2.3 Жүсiпбек Аймауытовтың еңбектерiндегi ұлттық терминология мәселелерi.
Жүсiпбек Аймауытұлы жалпы психология мәселелерi жөнiнде айтқан түiн-тұжырымдарына қатысты маңызды мәселенiң бiрi-ғылымның төл атауларын жасау, осы орайда құлама қалымның алатын орыны жөнiндегi мәселе . Бiз төменде оның әсiресе , психологиялық педагогикалық психологияға қатысты атаулары мен ұғымдарды жасау жөнiндегi ұстанымдарына тоқталамыз. Халқымыз қай заманда болмасын сөз қасиетiнiн құдiретiн кәусар бұлаққа балап , оны сарқылмас рухани байлық ретiнде пайдалана бiлiп, оның небiр асылдарын халық ұғымында ұрпақтан ұрпаққа жеткiзiп отырған. Ел намысын оятатын да, елдi ұйытатаын да сөз құдiретi.

А.Байтұрсынұлы , « Тiл құралы » мен Ж.Аймауытұлының « Психологиясы » және М.Жұмабаевтың « Педагогикасында » жинастырылған тарминдiк сөздер күнi бүгiнге дейiн өзiнiң мәнiн жоймай келедi. Ұлттық терминдердi қолдандырудағы үшiншi кезең – 20-шы жылдардың басымен 30-шы жылдардың аяғын қамтидi. Бұл бiздiң қазақ елiнiң латын графикасына көшiп , өзiнiң ұлттық тiлiн , ғылымын , атауларын , бiршама дамыта түскен кез едi. Бұл кедерде терминология мәселесi жұртшылық назарына ерекше түстi , ғылым тiлi дамуын төртiншi кезенiне 40-80 жылдар аралығын жатқызуға болады. Бұл таза кириллицаға негiзделген орыс жазуын әбден мойындап, оны тiлiмiзге етене ендiрген кезең. 1985жылдан күнi бүгiнге дейiнгi аралықты бiз қазақ теимнологиясы қалыптасуын бесiншi кезенi деймiз. Қазiргi қазақ тiл ғылымы терминологиялық тасқынды басынан кешiрiп отыр. Барлық баспасөз беттерiн сарапқа салсақ , осы жәйiттi айқын байқауға болады. 1927 жылы Қызылорда қаласында пән сөздерi деген араб грамматикасымен терминдер сөздiгi шықты. Мұнда жекелеген ғылымдардың төл тiлiмiздегi басты-басты терминдерi жинақталған едi. 1931 жылы Алматыда « Атаулар сөздiгi » деген екiнiшi басылым жарық көрдi. Бұған латын графикасымен жазылған 8000-нан астам сөздер мен атаулар ендi. Терминология мәселесi дамуында 1931 жылы Мәскеуде ґйымдастырылЈан Бґкiлодајтыј кеЎестiЎ де м„нi зор болды. Бґл жиын бұрынғы ССРО халықтары үшiн ортақ терминдер жасау , яғни интернационалисттiк терминдердi унификациялау, оларды белгiлi бiр жүйеге келтiру мәселелерiмен айналысты. Осындай бас қосулылар бұдан кейiнгi жылдарда да ауық-ауық өткiзiлiп тұрды . 1936 жылы Қазақ ССРО Халық Комиссарлар кеңесiнiң жанынан республикалық терминология құрылды. Оның ұлттық терминдердi қалыптастыру iсiне тигiзген көмегi аз болмады.

Ж.Аймауытұлы қолданған психологиялық терминдердiң басым көпшiлiгi қазiргi қазақ психологиясынан орнықты орын алып отыр. Ғұлама ғалымның термин жасау тәжiрибесiн қазiргi жағдайда бiрден-бiр үлгi ретiнде ұсынсақ қайырма ұтылмаймыз. Мәселең, ол психолог мамандығын қазақша « жан тамыршысы » деп алыпты. Ал, сангвиник деген темпераменттiн атын « ыстық қанды », флегматик темпераментiнiн өкiлiн - « салқын қанды», холериктi қызбалы, « ұйтқымалы» деп нағыз төл тiлiмiздегi атаумен айшықтапты. Ғұлама ғалымның адамның жеке қасиеттерiнiң төл тiлiмiздегi беру шеберлiгiнде қайран қалдырады. Осы тұрғыдан жаңғалақ , желөкпе, сенделме, күйгелек , ұрда жық, орнықты, желiгу,бояма ,желiкпе т.б. ұғымдар психологиялық тұрғыдан көкейге аса қонымды. Қазiргi қазақ психологы төл тiлiнде еңбек жазғанда « бiрде бие, бiрде түйе », ой ағысын «түкiнiң құйрығындай бґландатып » отыр деген сияқты тiркестердi қолданып жүр.

Ендi бiз Ж.Аймауытґлының сихологиялық термин жасау т„жiрбиесiне, нақтылап айтсақ педагогикалық психология саласындағы ғылыми атауларды јалайша iрiктеген, оларды топтастыру принциптерiне талдау жасап көрейiк. Термин – ғылымның тiлi, терминсiз ғылым дамымайды , қорланып, сұрыпталмайды, пәндiк терминдерсiз ол өмiр сүруден қалады , дейтiн негiзгi қағиданы Ж.Аймауытұлы қатты ескерген.

Ғұлама ғалым сондай-ақ, ғылымның өзіне лайық төл тума терминдері мен негізгі атауларын анықтамай тұрып, орыс тілді оқу құралдарымен, оқулықтар, бағдарламалар жасау мүмкін еместігін де жақсы түсінген. Сондықтан да, ол термин жасаудың әдіснамалық жақтарына ерекше мән беріп, оның жасалу принциптерін қатты ойластырған. Оның пікірінше, терминсіз ғылым жайдақ, үстіртін жалаң, өйткені белгілі заңдылықтарға негізделмеген пән атауларын қарапайым түсінік дәрежесінен аса алмайды. Ж. Аймауытұлының ұлттық тәлім-тәрбиелік терминдер жасау мәселесіне ерекше көңіл бөлуі – оның сол кездегі әлеуметтік сұраныстан туындағаны да белгілі.

Автордың жалпы ғылыми терминдер жасау жөніндегі принциптерін топтастырсақ, мына ұстанымның төңірегінен табылар еді. Біріншіден, ғылыми атауларды сұрыптауда, шет жұрттан алынған ұғымдарды барынша төл тілімізге жақындатып, оған лайықты ат табу. Екіншіден, термин жасауда төл тіліміздің өзіне тән ішкі заңдылықтарын, яғни дыбыс жүйесіне қатысты өзекті жақтарын мықтап ескеру; үшіншіден – шет ел тілдерінен - /Еуропа, араб, парсы т.б./ терминдер алғанда оған аса сақтықпен қарап, бұларды Ала қойған жағдайдың өзінде өз тіліміздің айтуына қарай икемдеп қолдану; төртіншіден, шет ел тілдерінен алынған термин сөздерді қабылдауда орыс тілінің дәнекерлік рөль атқаратындығын, яғни жалғастырушы болатынын әркез есте ұстау. Автор кейбір психологиялық терминдерді орыс ғұламалары, өз тілінің заңдылықтарына сәйкес өзгертіп алғанын еске сала келіп, ғылыми атауларды түзеген кезде, оның түп төркінін, шығу тегін яғни, этимологиясын тексеріп, осыған орай оларды төл мағынасына жақындата қолданған жөн дейді. Ж. Аймауытұлы шет ел тілдерінен енген атауларды тіліміздің ерекшелігіне, бағындыра қолдану қажеттігін ерекше атап кетеді.

Аймауытұлы кездейсоқ қолына түскен сөзді термин етіп ала бермеген, ол халықтың ауыз әдебиетіндегі інжу-маржандарды ғана ұлттық психологиямыздың қажетіне жаратуға тырысқан. Ол қазақтың мақал-мәтелдерін, жыр-аңыздарын, эпикалық дастандарын, лироэпос жырларын, ертегі-әңгімелерінде кездесетін небір сөз асылдарын елеп-екшеп, ғылыми ұғымға жарайтындарын іріктеп алып отырған. Ғұлама ғалымның пайымдауынша, психологиялық ұғымдардың төл тілімізде дұрыстап сұрыпталуы аса мұқияттылықпен ыждахаттылықты қажет етеді. Сондықтан да біз әрбір терминнің мән-мағынасын сол ғылымның өзіндік табиғатын көрсететін құбылыс екендігін, терминдік атаулар логикалық жағынан сомдала, ширай түсуін ерекше еске ұстауымыз қажет. Өйткені сол кездің өзінде-ақ Аймауытұлы белгілі бір ғылыми ұғымның баламасында алынып, отырған термин сөздің сол ұғымның мән-мағынасын білдіру қажеттігімен қатар бұрын да айтқанымыздай, олардың төл тіліміздің сөздік қорына айналуына ерекше көңіл бөлген екен. Ж. Аймауытұлы өзінің «Психология» кітабында, әсіресе педагогикалық психологиялық қатысты көптеген атауларды сомдаған. Енді сондағы кейбір ғылыми атаулардың талдауына қысқаша тоқталайық. Ұлттық психологиялық атаулардың дені Аймауытұлының көлемді еңбегі «Психология» кітабында берілген. /Мұндағы атаулардың көпшілігі оның «Тәрбиеге жетекші» /4/ кітабынан алынып отыр. –А. М./.

Аймауытұлы педагогиканың психологиялық саласында қолданысқа түсірген атаулардың кейбірі мыналар: «білімдендіру» /образование/, «балалық» /детство/, «дәріс» /лекция/, «жетілу» /развитие/, «жеткіншек» /подросток/, «жігіттік» /юношество/, «мазмұндау» /изложение/, «ұлығат» /словарь/, «оңтай» /прием/, «сіңіру» /давление/, «пысықтау» /повторение/, «сабақ реті» /расписание уроков/, «түсіндіру» /объяснение/, «істей білу» /умение/, «әдіс ғылымы» /технология/, «пішіндеме» /геометрия/, «саулық сақтығы» /гигиена/, «келістік» /гормония/, «көрікті жер» /ландшавт/ т.б. Бұл атаулардың қай-қайсында қазіргі педагогикалық психологияда жөнді өзгеріске түспей қолданылып жүр. Сондықтан да мен бұлардың мән-мазмұнын тәптіштеп талдауды жөн көрдік. Мәселен, автор осы кітапта «иллюзия» деп талатын ұғымды «алдану» деп алыпты.Мұнысы өте дұрыс, бұған дауласа алмаймыз. «Коллектив» ұғымы – «бірлестік» деп алыпты, мұнысы онша келіңкіремейді. Қазір біз бұны «ұжым» деп жүрміз. Ол «психические процессы» деген терминді «жан қуаттары» деп алған. Бұл атауды кезінде Фараби мен Абай да қодлданған. Әл-Фарабидің айтуынша, бұл атау арабтың «әл-қуат ан-нафс» деген сөзінен алынған. Мұнысы қазақ жанына біртабан жақын екені хақ. Сондықтан біз алдағы жерде «психикалық процесс» деген тіркесті «жан қуаттары» деп. алсақ, осы тексті қазақша сөйлеткен боламыз. Мұны бұрынғы «психикалық» немесе «психологиялық процестер» десек, мұнымыз қазақша болып шықпайды. Аймауытұлы осы жәйтті сонау 20-шы жылдардың өзінде-ақ дұрыс аңғара алғаны ғажап. Автор адамның жоғары сезімдерінің бірі эстетикалық сезімді, «әдемілік сезім» деп. алыпты. Қандай тамаша десеңізші! Ол сондай-ақ, орыс тіліндегі «детство» деген терминді «балалық», «память» - деген ұғымды «жад» / «ес» / - А.М./ деп. алыпты. Бұл екеуі бірін-бірі толықтыратын ұғымдар. Автордың орыс тіліндегі «развитие» деген психологиялық атауды «жетілу» деп алғаны көңілге ұялайды, қазірде бұл атау «даму» деп алынып жүр. Мұның екеуінің де мағынасы бір-біріне өте жақын. Психологияның барлық салаларына қатысты аса іргелі «деятельность» деген терминді біз қазір де «іс-әрекет» деп. алып жүрміз. Ал автор мұны бірде «іс», «қызмет» деп. алған. Алынғанына 70 жылдан асып бара жатса да, бұл ұғымның да бәлендей сөлекеттігі байқалмайды. Жас психологиясында жиі қолданылатын «отрок», «подросток» дейтін терминдерді «жеткіншек» деп алған Әрине, мунда да онша қолапайсыздық жоқ. Біздіңше, «жас өспірім» деп. Алған дұрыс сияқты. Өйткені, «жас өспірім» деген ұғым орыстың «подросток» деген сөзінің диапазонәл мағынасы. Жеткіншек деген сөз қазақ ұғымында көбінде ұл балаға байланысты айтылады.

Осы қазақша атаулармен қатар автор жақша ішінде олардың ежелгі атауларын да келтіріпті. Мұнысы да бізге өте ұнайды. Автор сондай-ақ «материализм» деген ұғымды «затшылдық» деп. алыпты. Әрине, бұл туралы әлі ойлаумыз керек. Өйткені, материализм деп. айтуға біз үйреніп кеттік қой. Жоғарыда айтқанымыздай психологияның көпшілік терминдерді тек Еуропа елдерінің тілінен алынған ғой. Ендігі жерде мұны шектемесе болмайды. Сонау 20-шы жылдары Аймауытұлының мұншама қазақы ұымдарды қайдан тауып алды екен? Біздер «дайын асқа тік қасық» дегендей орыс тілінде дайын тұрған шет елдік ұғымдарды ала қоюмен әдеттенгенбіз. Алдағы жерде осы келеңсіз жәйттерден біртіндеп арылмасақ болмайды.

Тағы да термин жайлы пікірімзді әрмен қарай жалғастырайық. Мәселен, психологияда көп тараған ұғымның бірі-«ассоциация» ұғымы. Мұны автор «іліктестік»деп алыпты. Өте тамаша балама!Батыс психологиясында әсіресе, америка психологтары жиі қолданатын «стимул», «реакция» дейтін ұғымдар бар. Аймауытұлы «реакция» терминін «серпіліс» деп. алыпты. Біздіңше, серпіліс тітіркену ұғымына қарағанда айтуға қолайлырақ. Өйткені адам болсын, жануар болсын тітіркенгеніне серпіле жауап қайтарады ғой. Психологияда орысшасы «поведение», ағылшыншасы «бихевиоризм»атты термин бар. Қазақтың кейбір аудармашылдары мұны «тәртіп психологиясы» деп алыпты, ал енді біреулері «жүріс-тұрыс»дейді. Бұл ұғымдардың қай-қайсысы да осы ұғымның мағынасын бермейді. Ж. Аймауытұлы «поведение» ұғымын бірде «мінез-құлы» деп алыпты, ал бірде «қылық» деп алған. Мұның екеуі де жарасымды.

Аймауытұлының психологиялық терминдерінің нобайын төл тілімізден іздестіруін құба-құп дей тұрсақ та,автор қолданған кейбір терминдер олпы-солпы, жаңсақтау болып шыққан.

Ж. Аймауытұлының термин жасау жөніндегі басты ұстанымдары, психологиялық ұғымдары іріктеудегі ұлттық стиль мен колорит- бұл өз алдына тәртіштеп зерттетін үлкен тақырып. Сондықтан біз, аталмыш мәселені алдағы кезде зерделеп зерттей түсуге психолгтар назарын аудара едік.

Ғұлама ғалымның психологиялық мұралары туралы айтқанда біз оның осы мәселедегі негізгі желісі мына төмендегі қисындардың төңірегінен табылады деп ойлаймыз. Бұлар біртуар ғалымның психология саласындағы өзіндік орнын, қайталанбас ерекшелігін жақсы байқатады. Тіпті автор түзген түйіндер нақты қағидаға, белгілі заңдылыққа айнала бастаан ұстанымдар секілді. Мәселен, ол тән қуаты ажарлы болады дейді. Енді бірде «нашар жаннан, осал мінездер туады» десе, «жалынды сөз-жалынды жүректен шығады», «баланың іспен емес, сөзбен, ақылмен үйреткен адам сорлы»дейді. «Адамның денесі қандай мысқалдап өсетін, жетілетін болса, пікірі де сондай бірте-бірте жетіліп, өркендейді». Ерлік, қайрат үнемі ірі жұмыста көріне бермей, күнделікті уақ-түйек жұмыста да көрінуі керек, тағы басқасы секілді толық жатқан ой-пікірлер мен тұжырымдар «қысқа да болса, нұсқа» дегендей, қазақы құлаққа бір ден ұялайды.

Сөз соңында айтарымыз, Ж. Аймауытұлының психологиялық мұрасын да қазіргі қазақ жұртына, соның ішінде жастарымызға айтылған өсиет сөздер мен ақыл-кеңестер жетіліп артылады. Бұларды да алдағы жерде арнайы зерттейтін болсақ құба-құп.

Біздің зерттеуімізге Ж. Аймауытұлының психолгиялық мұралары толқын түгелдей қарастырылып, талданды деп айта алмаймыз. Біз мұның алашқы түрінің ғана салғандаймыз. Сондықтан бізден кейінгі зерттеушілер айтылғандарды тереңдете арастырса екен дейміз. Психологтя саласындағы іздушілер Аймауытұлының психологиясын тереңдете зерттеу арқылы талай кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғап, арнаулы монографиялар жазып, еңбектер жазатындыы ақиқат.