Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
отан (ел-жұрт) ұғымына, ұрыс-соғысқа, ұрысқа қатысушыларға, қару-жарақ
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- Отан, ел-жұрт, мемлекет ұғымдарына қатысты атаулар
| отан
(ел-жұрт) ұғымына, ұрыс-соғысқа, ұрысқа қатысушыларға, қару-жарақ, құрал-жабдық, сауыт-сайман атауларына, жорыққа мінетін ат атауларына , ұрыс-соғыста қолға түсетін тұтқындар мен олардың қамайтын (ұстайтын) орындарға , әр алуан іс-қарекеттер атаулары- на, киім-кешек атауларына қатысты сөздер мен тұрақты тіркестер деуге болады. Бұлардан тыс сөздер де ретіне қарай талдана береді. Отан, ел-жұрт, мемлекет ұғымдарына қатысты атаулар «Отан» деп отырғанымыз – қазіргі ұғым атауы. Адамдар қай кезеңде де, әсіресе, түркі халықтары қоғамдасып өмір сүруге көшкен ерте, кейінгі орта ғасырларда, айталық, XIII-XVII ғасырларда белгілі бір этникалық, территориялық тұтастықтарға (бірліктерге) бөлініп өмір сүрген, оның ірі- ірілерін ғылымда хандық деп атап жүрміз. Ал ертеректегі ата-бабаларымыз бұл ұғымды отан, мемлекет, хандық деп атамай, ел, жұрт, байтақ, ел-жұрт , ел-күн деген сөздермен білдірген. Бұлардың ішінде байтақ, ел-жұрт, ел-күн варианттары XV ғасырда туған «Едіге» жырынан бастап, XIX ғасырда дүниеге келген өлең-жырларда жиірек кездеседі. Байтақ . «Едіге» жырында, сондай-ақ ноғайлы-қазақ цикліндегі жырлардың барлығында дерлік жыр тақырыбының тірек сөздерінің бірі – байтақ . Бұл күнде қазақ әдеби тіліндегі байтақ сөзінің негізгі мағынасы – «ұшы-қиыры жоқ кең» (ҚТТС, 2-т., 41-бет). Он томдық түсіндірме сөздікте байтақ -тың бір ғана мағынасы көрсетілген, соңғы кезде түзіліп жатқан 15 томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» байтақ сөзі үш омонимдік тұлға ретінде ұсынылған. Байтақ I. парсы тілінен енген сөз: «1) астана, бас қала; 2) көне мағынасы: мемлекет- қала, полис, кішігірім хандық; 3) ауыспалы мағынасы «ел-жұрт» деп түсіндірілген. Қалған екі омонимдік байтақ сөзінің біреуінің мағынасы географиялық термин – ерекшеленетін жер қабаты, ланд- шафт, екіншісінің беретін мағынасы «ұшы-қиыры жоқ кең» деп көрсетілген (ҚӘТС, 2-т., 2006, 604-605-беттер). 240 «Едігеден» бастап, батырлар жырларында, сондай-ақ XV-XIX ғасырларда жасап өткен бірқатар Бұхар, Махамбет, Шернияз, Мұрат сияқты сөз зергерлерінде, XVIII-XIX ғасырда Қазақстанның батыс өлкелерінде жасап өткен бірқатар жыраулардың тілдерінде байтақ сөзінің негізгі мағынасы – «территориялық-этникалық тұтастық, елдік құрылым, хандық». Тоқтамыс хан «Едіге» жырының бірқатар нұсқасында: Хан Тоқтамыс қарланып, Байтағым деп зарлайды, яғни иелігімдегі ел-жұртым, хандығым деп толғайды. «Әй, байтағым, байтағым , Бастатып сені алдырт- тым» дегенінде, «Қол астымдағы ел-жұртымды, хандығымды, ең алдымен, жауға бердім» ( алдырттым – қарсыласым алып қойды) дейді. Содан соң байтағының құрамындағы ел-жұртты атайды, олар: Байтағымның ішінде он сан елім ноғайлы, «он сан ноғай ішінде 360 отау қазақ» болып ауызға ілінеді. Өкпелеп кеткен Едігені қайтаруға келген «парламентер» Кеңестің ұлы Кенженбай – Тоқтамыс хан саған (Едігеге): Байтақ бөліп береді, Падысалық сүр-сана, – дейді, яғни жеке хандық құратын ел- жұртты бөліп береді, – деп бітімге шақырады. Бұл жолдарда да байтақ – хандық, белгілі бір мекендегі белгілі бір құрамды ел, терминдеп айтсақ, этникалық-территориялық бірлік. Батырлар жырларының кейбірінде бұл ұғым нақтылана түседі. «Ер Тарғын» жырында да, сюзерініне (хан иесіне) өкпелеп кеткен Тарғынды да кері қайтара келген мәмілегер: жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|