Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| -іш
(қазақша варианты – -іс ) жұрнағы – етістіктен есім ту- дыратын қосымша. Сонда керіш (керіс ) сөзі «керілген нәрсе, керме, тартпа» дегенді білдіреді. Керіш сөзіндегі е дыбысының қысаң і- ге ауысуы – түркі тілдері үшін жат құбылыс емес. Демек, көне керіш тұлғасы – қазіргі керме сөзінің баламасы болып шығады (- ме жұрнағы да етістіктен есім тудыратыны белгілі). Бұл түбірден кереге сөзі де жасалған тәрізді, өйткені кереге де – киіз үйдің керілетін бөлшегі. Ал жақтың оқ орнықтырып ататын орта тұсы «Ер Қосай» жырын- да айтқандай, қуыс деп немесе суреттеме түрде басқаша аталса керек: Қуысына оқ салып, Ата алмасам, маған серт! Көне түркі тілдерінде бұл мағына йа бағры (жақ бауыры ) деп берілген (ДС, 221). Кіріс сөзі бұл күнде ұмыт бола бастағандықтан, әртүрлі жазылып та жүр. Мысалы, «Қыз Жібек» жырының 1963 жылғы басылымында: Кірестен оғы өтеді Сансызбайға жетеді, – деп жазылған. КІРІШ . Бұл сөз «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында: Ен дария емшек сүтім кіріш тартар, – деген жолда кездеседі. Сондай-ақ Бұхар жырауда: 111 Ат тұяғы тимеген Ақ кіріш тас суда бар, – деп келеді. Кейбір басылымдарда дәл осы жол ақ кірпіш тас деп қате жазылып жүр. Кіріш сөзіне «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында «ақ, аппақ» деп біршама дұрыс түсінік берілген. Көне түркі тілдерінде кіршен сөзі «бетке жағатын ақ нәрсе» дегенді білдірген. Қазақтың ертеректегі тілінде де кіріш сөзі ақ деген сөздің синонимі ретінде жұмсалған тәрізді. Оған ақ кіріш тас , емшек сүті кіріш тарту деген тіркестер дәлел. Кириш сөзі «ақ балшық» мағынасында қазіргі ноғай, түрік тілдерінде қолданылады. Кирәч сөзі әзірбайжан тілінде де «гипс, алебастр» деген мағынада жұмсалады. Бұлардың барлығында да тастың, минералдың ақ түсіне қатыстылық бар. Сөз төркініне үңілушілердің бірі – Б.Сүлейменова орыс тілінен енді деп жүрген кірпіш сөзінің өзін осы кіріш сөзімен жанастырады (Этимол. сөздік. 109-111). Ал орыс тіліндегі кирпич сөзі бұл тілге түркі тілдерінен енген деген пікір де айтылып жүр (Шипова, 183). КІШІЛІК . Жырларда және XVIII-XIX ғ. ақындарында кішілік сөзі кездеседі. Мысалы, Алмажан Азаматқызында: Алмажан сынды бейбақты Кішілікке алуға, – деген жолдар бар. Сырт қарағанда, мұндағы кішілік сөзі кіші деген сөзден жасалған (кіші әйел, тоқал) сияқты болып көрінеді. Ал, шындығында, бұл сөздің түбірі – көне түркі тілдеріндегі кіші /кіс сөздері. Махмұт Қашқаридің көрсетуі бойынша, кіші сөзі «біреудің әйелі» дегенді білдірген, «үйлену» дегенді кіші алу деген (қазақ тіліндегі қатын алу, қазіргі әйел алу дегендермен салыстырыңыз). Демек, кішілікке алу «әйел етіп алу» деген мағынада. Сірә, «кішкентай» мағынасындағы кіші сөзінің актив қолданылуына бай- ланысты және қатын, әйел, зайып, жұбай сөздерінің тіл кәдесін әбден атқаруына орай «біреудің әйелі, жұбайы» деген ұғымдағы кіші сөзі қазақ тілінен мүлде ығысып кеткенге ұқсайды да тек кішілік тұлғасында көненің көзі ретінде некен-саяқ жұмсалып келгені байқалады. Е.Жанпейісов кішілік сөзі бір кезде тіпті еркекке де қатысты айтылған болу керек деп топшылайды да бұл сөз «құл» мағынасын берген болу керек дейді (Жанпейісов, 44). жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|