Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| ала балта, ала ту
дегендердегі ала- ның түске қатысы жоқ екенін, батырлар жырлары мен Махамбет ақында кездесетін алаулау етістігінің «соғысу, ұрысу» мағынасындағы сөз екенін тарихи лексикология курсы аңғартады. Бұл сияқты сөздердің (қолданыстардың) семантикалық комплекстері олардың тіркесу қабілеттерін, мағыналық мүмкіншіліктерін айқындауға көмектеседі. §4. Бір алуан сөздердің тіркес құрамындағы мағынасы түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде «күні кеше» ғана – орта ға- сырларда қолданылғаны көрінеді, бірақ заман озған сайын сөздің жеке мағынасы түгіл, тіркестің өзі қолданыстан шығып, тек ескі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдер құрамында сақталған. Оған мы- сал ретінде ауыр әскер, ауыр қол, ауыр жұрт, ауыр дәулет, ару ат, ару жігіт, астана жұрт, ай қараңғы кешесі сияқты тіркестерді келтіруге болады. Бұлардағы ауыр сөзінің «көп, сансыз, қалың» мағынасы да, осы мағынамен келген жоғарғы тіркестер де бұл күнде қолданылмайды.. Сондай-ақ ару сөзінің «жақсы, игі, мінсіз, асыл» мағыналарын осы күнгі қазақ тілі қолданбайды, сондықтан ару ат, 189 ару жігіт дегендер бұл күнде нормадан тыс тұрған тіркестер болып көрінеді, ал бірақ осы тіркестердің XV-XVII ғасырлардағы ақын- жыраулар тілінде сақталғанын байқаймыз. Орта ғасырлардағы түркі ескерткіштері тілінде жиі қолданылған айла-/әйла- («ет-, қыл-») көмекші етістігін де бүгінгі қазақтар білмейді, ол зар илеу деген күрделі етістік құрамында тұлғасы едәуір өзгеріп барып (айла-> әйла->иле-) сақталған. Кеше сөзі де – қазіргі өзіміз қолданатын мағынадағы кеше («бүгінгіден бір күн бұрын өткен күн») емес, «түн» мағынасындағы қолданыс. Бұлардың қазақ тілінде орын алуының екі-үш түрлі себебі бар сияқты, бірі – орта ғасырларда бірқатар сөздердің беретін мағыналары көптеген түркі тілдеріне (олардың оғыз, қыпшақ, қарлұқ болып тарамдалатынына қарамастан) ортақ болған. Мысалы, жоғарыда сөз еткен ауыр, ару, «туысқан, рулас» мағынасындағы қарындас сияқты сөздер орта ғасыр түркі ескерткіштерінде біз көрсеткен мағыналарда қолданылған. Қазақтың ақын-жыраулары да бұл ортақтыққа ие екендіктерін өздерінің өлең- толғауларының тілі арқылы көрсеткен деп табамыз. Екіншіден, орта ғасырлардағы түркі әдеби тіл дәстүрімен қазақтың ақын-жыраулар тілі де іліктес болғандығы бұлардың өлең-жырларында ай қараңғы кешесі сияқты тұлғалардың орын алуы көрсетеді. §5. Қазақ тіліндегі араб, ішінара парсы сөздері, әсіресе, дерексіз ұғым атаулары (абстракт есімдер) мен оқу-білім, мәдениет сияқты салаларға қатысты сөздер тілімізге араб, иран халықтарымен тікелей қарым-қатынастың нәтижесінде енбеген, олар негізінен орта ғасырлардан, сонау XII ғасырдағы Ясауи хикметтерінен бастап, күні кешегі «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасының түркі тілдеріндегі жырланы- сы арқылы келген деген тұжырымның (мысалы, бұл жөнінде Әмір Нәжіптің пікірлерін еске алайық) қисыны бар. Бұл кірме сөздердің дені қазақ тілінде әбден орнығып, қалыптасқан да бірен-сараны ғана ескі өлең-жырлар мен мақал-мәтелдер құрамында сақталған. Мысалы, «Мен салар да, сен салар, атқа жемді кім салар» деген мәтелдегі алғашқы екі рет келген салар – парсыша «әскери басшы, командир» дегенді білдіретін сөз болса, оның бұл мағынадағы қолданысы қазақ тілінде өріс алмаған, сондықтан бізде керуенсалар («керуен басы»), әскерсалар («әскер басы, қол басы») сияқты сөздер жоқ. Салар сөзінің бұл мағынасы, демек, тек мәтелде сақталған. Сол сияқты «бақыт» мағынасындағы жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|