Когнитивті лингвистика
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік зерттеулер
жүктеу/скачать 0,63 Mb. Pdf көрінісі
|
document (3)
|
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік зерттеулер . Тілдің түпсанаға (подсознание) әсері негізінде адам бұрын өзі естімеген, білмейтін сөзін де шамалай ұғып жатады. Ол адамның бұған дейінгі білімімен, сондай-ақ тілдік интуицияның көмегі арқылы жүзеге асады. Лингвистикалық интуицияны түсіндірудің де мәні зор. Мәні бойынша ол имплицитті білімнің көрінісі ретінде бағаланады. Тіл табиғатының бір мезгілде әрі биологиялық, әрі психологиялық, әрі әлеуметтік екендігі ескеріле бермеді. Сонымен бірге «қоршаған орта құбылыстарының көрінісі, туындысы – тілдің алдыңғы екеуіне қатысты кері әсерлері ,ой мен тілдің анықтауыштық, құрауыштық функциялары ескерілмеді». Қазақ тіл білімінде когнитивтік зерттеу бағытына бетбұрыс жасаудың кейбір себептері осымен де байланысты болуы мүмкін. Жалпы қазақ тіл білімінде кейінгі 10 жылдықта ғана осы бағытта ізденістер жасалуда. Бұған дейін арнайы сөз болмаса да когнитивтік пайымдаулар нышаны ғылыми еңбектерден өз көрінісін тапқан. Қ.Жұбанов «Әр сөз өз алдына жеке ұғым (представление). Мысалы «бор» дегеннің не екенін білмек болсақ, оның неше түрлі қасиеттерін біліп үйренеміз. Осы үйренуіміздің жинағы «ұғым» представление болады», - деп келтіреді . Мұндағы сөз болып отырған «үйренуіміздің жинағы» санадағы «ғаламның тілдік бейнесі» екені даусыз. Ұғым (представление) сөздікте былай анықталады екен: «представление форма отражения в виде наглядно – образного знания, одно из проявлении памяти, следовой образ ранее бывшего ощушения или восприятия». Бұдан басқа Қ.Жұбановтың «одағайларға» қатысты айтылған ойларында тілдің әлеуметтік жағдайға тәуелдігі, адамның сөйлеп тұрған уақыттағы психологиялық күйіне тікелей қатысы ескерілуі қажеттігін меңзейтіні оны Бадуэн де Куртененің тілдің индивидтің санасында, психикасында, жанында өмір сүретіндігін айтқан идеяларымен сәйкес келеді. Когнитивтік лингвистика саласы психология, философия, логика, мәдениеттану, нейрофизиология, антропология секілді пәндермен тоғысатынын ескерсек, лингвистиканың осы пәндермен байланыстылығында, сабақтастығында пайда болған салалардағы ізденістердің әрқайсысы когнитивтік лингвистикаға дереккөз. Бұл ретте, әсіресе, этнолингвистикалық зерттеулердің үлесі ерекше (Жоғарыда когнитивтік лингвистика әуелі этнолингвистика мен типологиялық тіл білімі шендесуі ретінде басталғанын айтқанбыз - Н.А.) Бұл негізде жемісті еңбек еткен қазақ ғалымдарының (Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, т.б.) зерттеулері тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшін де 28 құнды мазмұнға ие. Ал соңғы уақыттағы таза когнитивтік бағыттағы ізденістер жалпы алғанда нәтижесіз емес. 1998 жылы Г.Г.Гиздатовтың «Сөйлеу қызметіндегі когнитивтік модельдер: типологиясы мен динамикасы» атты докторлық диссертациясы қорғалды. Зерттеу жұмысы білім жинақтаудың интервалды тәсілдерінің типологиясы мен динамикасын қарастыруға арналған. Диссертацияда когнитивтік үлгілер тұтас универсумдар ретінде қарастырылып, сипатталады. Қ.Жұбановтың когнитивтік көзқарасын талдауға арналған Б.Хасанұлының еңбегінде ғалымның когнитивтік үрдістегі ой-тұжырымдары тіл мен ұлт санасының байланыстылығын танытатын этимологиялық зерттеулері деректерімен мысалдар келтіре отырып, дәлелдейді . С.Ақаев «Сөздің когнитологиялық сипаттары мақаласында когнитология түсінігіне тоқталып, ғылым ретінде қалыптасуына, кейбір когнитологиялық ұғымдарға талдау жасайды. Ол «Когнитологиялық талдау бірнеше сала әдістерінің үйлесімі және ойлау, ой түю, қабылдау, қорыту сияқты абстрактілік құбылыстарды нақтыландыру әдісі тұрғысында қарастырылады» деп келтіреді. Ғалым Ж.Манкеева «Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері мақаласында» тіл қызметінің когнитивтік негіздерін айқындайтын негізгі ұстанымдарды анықтайды . Жалпы алғанда, қазақ тіл біліміндегі когнитивтік зерттеулер қатарының толысып келе жатқаны байқалады (Қ.Жаманбаева, Исабеков С.Е., Манкеева Ж., т.б.). Қазақ лингвистикасындағы тілтаным теориясы қоршаған ортаның адам санасында сөз арқылы бейнеленуін дәйектей отырып, жеке тұлғаның психикалық және әлеуметтік күй-жайын білдірер өзгешеліктерден құралатын, оларды ғылымдар тоғысы негізінде талдап зерттейтін әрі басты тұжырымдарын тілдік және танымдық универсалий факторларымен сабақтастыратын, диалектикалық, дедуктивті-индуктивті, сонымен қатар антропологиялық ұстанымдарды да жан-жақты қамтитын, ғылыми негізі айқындалған біртұтас күрделі жүйе деп танылды. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|