К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

1

2
Оћулыћ авторлары:
Н.Алдабек — кiрiспе, §5, 6—11, 13, 23—27, 29; Р.Бекiш — §2,
14, 20, 30; 
К.Ћожахметџлы — §12, 28; К.Маћашева — §1, 3, 15—
19, 21, 22;
 Ћ.Байзаћова — §4-ты жазды.
УДК  373.167.1(075.3)
ББК  63.3(0)я72
         Д87
Д87
©  Алдабек Н., Бекiш Р.,
Ћожахметџлы К., Маћашева К.,
Байзаћова Ћ., 2004
©   “Мектеп” баспасы, к"ркем
 безендiрiлуi, 2012
Барлыћ ћџћыћтары ћорѕалѕан
Басылымныѓ мљлiктiк ћџћыћ-
тары “Мектеп” баспасына тиесiлi
ISBN 978—601—293—657—5
 ISBN 978—601—293—657—5
УДК 373.167.1(075.3)
ББК 63.3(0)я72
Д
4306020600—179
404(05)—12
22(1)—12
Дљниежљзi тарихы (1640—1914): Жалпы бiлiм
беретiн мектептiѓ 8-сыныбына арналѕан оћулыћ /
Н.Алдабек,  Р.Бекiш, К.Ћожахметџлы, т.б. — :ѓд.,
толыћт. 3-бас. — Алматы: Мектеп, 2012. — 264 б., сур.
         Шартты белгiлер:
*
— кљрделi сџраћтар мен тапсырмалар
— ћосымша материалдар
— тарихи ћџжаттар

3
КIРIСПЕ
Бљкiл адамзат тарихын, оныѓ сонау алѕашћы ћауымдыћ
ћџрылыстан "ркениет заманына дейiнгi дќуiрiн екi љлкен
кезеѓге б"луге болады: мыѓдаѕан жылдарѕа созылѕан
аграрлыћ "ркениет дќуiрi жќне индустриялыћ "ркениет
кезеѓi, яѕни ћазiр бiз "мiр сљрiп отырѕан заман.
Ежелгi дљние жќне орта ѕасырлар тарихынан сендерге
аграрлыћ "ркениет (лат. agеr — жер, егiс даласы) џѕымы
жаћсы таныс. Аграрлыћ "ркениет кезеѓiндегi адамдардыѓ
тыныс-тiршiлiгi жермен тыѕыз байланысты болды. Ежелгi
Мысырда да, ортаѕасырлыћ Еуропада да егiншi, малшы-
лардыѓ еѓбегi едќуiр дќрежеде табиѕи жаѕдайларѕа бай-
ланысты болып, табиѕи “саѕаттармен”, яѕни жыл мезгiлiнiѓ
ауысуымен реттелiп отырды. Ќртљрлi халыћтардыѓ дќс-
тљрлерi, шаруашылыћ "мiрiнiѓ ерекшелiктерi адамдардыѓ
кеѓiстiк жќне уаћыт, жалпы ќлем туралы, ондаѕы адамныѓ
"мiрi туралы џѕымдарын айћындап бердi. Бџл к"зћарастар
адамдардыѓ ќрћилы дiни наным-сенiмдердi ћабылдауы нќ-
тижесiнде пайда болып, ќлемнiѓ ќр аумаѕында олардыѓ џзаћ
уаћыт бойы "мiр сљруiнiѓ ћорытындысы ретiнде ћалыптасып
дамыды. :мiр сљруге ћажеттi заттарды "з ћолымен жасауѕа
бейiмделген ортада адамдардыѓ љлкен ћауымдастыѕы —
,ркениеттер ошаѕы ћалыптасты.
Бiр "ркениет екiншiсiнен мќдени жќне шаруашылыћ
даму ерекшелiктерiмен, адамдардыѓ дќстљрлi жќне дiни
сенiмдерiмен, олардыѓ кеѓiстiкке жќне уаћытћа ќртљрлi
ћатынастарымен ажыратылады. Еуропада еуропалыћ
"ркениет пайда болды, оны, сондай-аћ “батыстыћ” жќне
“христиандыћ” деп те атайды. Шыѕыста шыѕыстыћ "рке-
ниет пайда болды, ол "ркениеттiѓ бiрнеше ошаћтарына
б"лiндi: Ћиыр Шыѕыста ћытайлыћ-конфуцийлiк "ркениет,

4
Оѓтљстiк Азияда љндiлiк "ркениет жќне Таяу Шыѕыста,
Орталыћ Азияда, Солтљстiк Африкада исламдыћ "рке-
ниет.
Жаѓа заман — ћазiргi "ркениет ќлемiн ћалыптастырѕан
дќуiр. Бџл дќуiрдiѓ ортаѕасырлыћ заманнан айырмашы-
лыѕы "те айћын бiлiнедi.
Жаѓа тарих немесе жаѓа заман џѕымы XV ѕасырдыѓ
соѓынан ХХ ѕасырдыѓ басына дейiнгi кезеѓдi ћамтиды. Ол
шартты тљрде екi б"лiмге б"лiнедi. Жаѓа тарихтыѓ бiрiншi
блiмi XV ѕасырдыѓ соѓынан XVIII ѕасырдыѓ соѓына дейiнгi
кезеѓдi ћамтыса, екiншi блiмiнде XIX ѕасыр мен ХХ ѕасыр-
дыѓ басындаѕы оћиѕалар ћарастырылады.
Жаѓа тарихты оћыѕан кезде сендер аграрлыћ "ркениет-
тiѓ бiртiндеп индустриялыћ "ркениетке ћалай ауыса бас-
таѕаны туралы бiлетiн боласыѓдар. Аграрлыћ "ркениет мыѓ-
даѕан жылдар бойы Жер шарыныѓ ќр тљкпiрiнде — Еуропа
мен Америкада, Африка мен Азияда "ркендеп, дамыды. Ал
индустриялыћ "ркениет алѕаш рет Еуропада дами бастады.
Индустриялыћ "ркениеттiѓ отаны деп ХVIII ѕасырдаѕы
Англияны санайды.
Аграрлыћ ,ркениет адамыныѓ "мiрi "те баяу "згерiп
отырды, ол "зiнiѓ ата-бабаларыныѓ дќстљрлерiне сай "мiр
сљрдi. Ол туѕан жерiн тастап кетпейтiн, оныѓ ћоршаѕан
ортамен ћарым-ћатынас аясы iс жљзiнде "згермедi. Аграр-
лыћ "ркениет адамыныѓ "мiрiнде оныѓ ататегi: оныѓ аћсљйек
ќлде саудагер, абыз ќлде сарбаз, шаруа немесе ћџл екендiгi —
аса маѓызды р"л атћарды. Аграрлыћ "ркениет
  адамдары
"мiр сљрген ћоѕамды дќстљрлi ћоѕам деп атайды.
Индустриялыћ ,ркениет адамыныѓ "мiрi к"птеген
факторлардыѓ ќсерлерiне байланысты жедел "згерiп
отырды: ол кљн сайын ќртљрлi адамдармен ћарым-ћатынас
жасайды, баспас"з, радио жќне теледидар арћылы аћпа-
раттар алады, жер бетiнiѓ еѓ ћашыћ тљкпiрлерiн байла-
ныстырушы аса жылдам к"лiк тљрлерi мен байланыс ћџрал-
дарын пайдаланады. Мџндай адам ата-баба дќстљрi мен тќжi-
рибесiнен г"рi "зiнiѓ "мiрiн жаћсартушы жќне жеѓiлдетушi
ѕылыми-техникалыћ прогресс жетiстiктерiн артыћ к"редi.
Индустриялыћ "ркениет оныѓ алдында болып "ткен
аграрлыћ немесе к"бiнесе дќстљрлi деп атаѕан "ркениетке

5
ћараѕанда, принциптi тљрде ћалыптасты. Дќстљрлi "ркениет
бастауларыныѓ бџзылуы жаѓѕырту немесе модернизация
дќуiрi деп аталды. Сондыћтан  XVII жќне XVIII ѕасырлар
Батыс Еуропаныѓ индустриялы дќуiрге "туiне дайындалѕан
"тпелi кезеѓ болды.
Жаѓѕырту (модернизация) — бџл ћоѕамныѓ бљкiл саласын
ћамтитын, кљрделi ќрi жеткiлiктi тљрде џзаћћа созылатын
љрдiс. Ол "зi мына салаларды ћамтиды:
—
 кенттену, яѕни урбанизация — ћалалардыѓ бџрын-
соѓды болмаѕан дќрежеде "суi, ћала тарихта тџѓѕыш рет
ауылды екiншi кезекке ыѕыстыра отырып, экономикалыћ
басымдылыћћа ие болды;
—
 индустрияландыру — "ндiрiсте мќшинелердi џдайы
љдемелi тљрде пайдалану, оныѓ басы XVIII ѕасырдыѓ екiншi
жартысындаѕы Англиядаѕы "неркќсiп т"ѓкерiсi болып
табылды;
— азаматтыћ ћоѕам мен ћџћыћтыћ мемлекеттi ћалыптас-
тыру љшiн алѕышарттар жасайтын 
саяси ћџрылымды
демократияландыру;
—
 секуляризация — сана-сезiмнiѓ тоћырап, атеизмнiѓ
дамуы, рухани жќне ќлеуметтiк "мiрдiѓ дiни ыћпалдан азат
етiлуi.
Бiр-бiрiмен тыѕыз байланысты осы процестердiѓ барлы-
ѕы адамныѓ бет-бейнесiн, оныѓ ћџндылыћтар жљйесiн жќне
бќрiнен бџрын "мiрдегi "з орны мен р"лi туралы тљсiнiктерiн
"згерттi. Дќстљрлi "ркениет адамы "зi "мiр сљрiп отырѕан
ћоѕам мен "зiн ћоршаѕан табиѕаттыѓ тџраћтылыѕына кќмiл
сендi. Ћазiргi заман адамы ћоѕам мен табиѕатћа оларды тiптi
ћалауы бойынша баћылап, сипаты мен баѕытын "згертуге
болады деген оймен басћаша ћарайды. Жаѓѕырту  дќуiрi —
бџл ќлемдi кљштеу жолымен ћайта ћџратын саналы ќрекет-
тер, революциялар дќуiрi.
Ќрине, жаѓѕыртуѕа байланысты љдерiстердiѓ бќрi бiрдей
"здерiн бiрден жќне толыћ бейнесiнде к"рсеткен жоћ. XVII жќ-
не ќсiресе XVIII ѕасырда ћалалар "стi, бiраћ ауыл ша-
руашылыѕы экономикадаѕы "зiнiѓ жетекшi позицияларынан
айырыла ћоймады, онда ќлi де болса халыћтыѓ к"пшiлiк
б"лiгi ћамтылды. Аграрлыћ секторда техникалыћ артта-
ћалушылыћ пен џсаћ "ндiрiс џзаћ уаћыт саћталды.

6
XVIII ѕасырдыѓ екiншi жартысында алѕашћы мќшинелер
пайдаланыла бастады, алайда экономика тџтастай алѕанда
индустрияланѕан жоћ. :нертабыстардыѓ р"лi "стi, бiраћ
"ндiрiстi тџраћты жетiлдiру ћаѕидасы ќлi де болса, жетекшi
џстанымѕа айнала алмады.
Дегенмен де бџл дќуiрде болып "ткен "згерiстер дќстљр-
лiлiктiѓ негiздерiне нџћсан келтiрдi, ал XIX ѕасырда Батыс
Еуропаныѓ алдыѓѕы ћатарлы елдерiнде оныѓ кљйреуi ай-
ћындала тљстi.
География сабаѕында сендер батыс пен шыѕыс деп
б"лiнетiн географиялыћ кеѓiстiкпен таныс болдыѓдар. Ал
тарих сабаѕында Батыс пен Шыѕыс дегендi кеѓ маѕынадаѕы
адамзат ћоѕамыныѓ немесе бiртџтас дљниенiѓ екi б"лiгi
ретiнде ќрћайсысыныѓ "з ерекшелiгi, "з сипаты, "з заѓды-
лыћтары, дќстљрi бар ћоѕам ретiнде оћып бiлесiѓдер.
Батыс дейтiн тарихи кеѓiстiк, еѓ алдымен, еуропалыћтар,
яѕни антик (грек-рим) дљниесi мен ортаѕасырлыћ христиан
"ркениетiнiѓ мџрагерлерi мекендеген жерлер. Бiраћ
еуропалыћтар џзаћ уаћыттан берi тек ћана Еуропаны
мекендеп ћалѕан жоћ. Сондыћтан батыстыћ дегенде, еѓ
алдымен, еуропалыћ "мiр салтын џстанушы адамзат
ћоѕамын (Аустралия мен Америка немесе Израиль мен
Оѓтљстiк Африка болсын) к"з алдымызѕа елестетемiз.
Батыста ћџндылыћтыѓ еѓ маѓыздысы жекеменшiк ћџћыѕы,
жеке адамныѓ бостандыѕы болып саналады. Капиталистiк
ћатынастар Батыста алѕаш рет пайда болып, дами бастады.
Шыѕыстыѓ тарихи кеѓiстiгi — Ежелгi Мысыр, Ћос"зен,
Ежелгi Љндiстан, Ежелгi Ћытай сияћты џлы "ркениеттердiѓ
мџрагерлерi мекендеген, Азия мен Африканыѓ орасан к"п
халћыныѓ "мiр сљрiп отырѕан ќлемi.
Ежелгi "ркениеттер Нiл, Тигр жќне Евфрат пен Ганг,
Хуанхэ мен Янцзы "зендерiнiѓ алаптарында пайда болып,
дамыды.
Адамзаттыѓ џлы жетiстiктерi — жазу-сызу, "нер, жер
суландыру тџѓѕыш Шыѕыста пайда болды. Мемлекет алѕаш
рет Шыѕыста дљниеге келдi.
Батыс ќлемi, негiзiнен, христиандыћ Еуропамен шекте-
ледi, ал Шыѕыс ќлемi — ислам, буддизм, индуизм, конфуций-
лiк, даосизм, синтоизм жќне т.б. шыѕыстыћ дiндер ќлемiн
ћамтыѕан орасан зор аумаћ.

7
Азия жќне Африка елдерiнiѓ жаѓа тарихи кезеѓi Шыѕыс
ћоѕамыныѓ саяси-ќлеуметтiк, экономикалыћ даму тарихын
жќне отаршылдыћ пен одан туындаѕан џлт-азаттыћ ћозѕа-
лыстардыѓ тарихын ћамтиды.
Ћолдарыѓдаѕы оћулыћ екi б"лiмнен тџрады. Бiрiншi
б"лiмде Жаѓа заманныѓ алѕашћы жартысы деп аталатын,
яѕни ХVII ѕасыр мен ХVIII ѕасырдыѓ соѓына дейiнгi
уаћыттаѕы дљниежљзi тарихыныѓ негiзгi оћиѕаларымен
таныс боласыѓдар. Ал екiншi б"лiмiнде Жаѓа заманныѓ
соѓѕы дќуiрi, яѕни ХIХ ѕасыр мен ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы
тарихи оћиѕалар туралы оћып бiлесiѓдер.

8
I б,лiм. ХVII—XVIII  ЅАСЫРЛАРДАЅЫ
ДЉНИЕЖЉЗI
§ 1. АНГЛИЯДАЅЫ КАПИТАЛИЗМНIЃ
ЖЕЃIСI ЖЌНЕ ОРНЫЅУЫ
Революция ћарсаѓындаѕы Англия. ХVII ѕасырдыѓ
бiрiншi жартысында Англия тџтастай аграрлыћ ел болатын.
Елдiѓ шамамен 4,5 млн-дай халћыныѓ басым б"лiгi ауылдыћ
жердi мекен еттi. Жалѕыз ѕана iрi ћала саналатын Лондон
тџрѕындарыныѓ саны 1534 жылдан 1660 жылѕа дейiн
8 есеге "стi. Осы кезде Англияда ауыл шаруашылыѕы ћар-
ћынды дамып, аграрлыћ салада тљрлi реформалар болып
жатты. Реформалар жердiѓ джентрилер
*
 мен мануфактура
ћожайындарыныѓ ћолына шоѕырлануына алып келдi. Олар
ХVI ѕасырдан бастап ћауымдыћ алћаптарды ћоршап, табыс
табу љшiн ет пен жљн "ндiру маћсатында, ћой "сiрудi ћолѕа
ала бастады. Жерден айырылѕан кедей шаруалар "мiр
сљрудiѓ негiзгi к"зiнен ажырап ћалды. Олар кљнк"рiс љшiн
ћалаларѕа ауа ћоныстанып, мануфактуралар мен кен орын-
дарына шоѕырланды.
Аѕылшын ћоѕамында пайда болѕан бџл жаѓа жџмысшы
табыныѓ мљддесi дќстљрлi ћалыптасћан феодалдыћ ћџћыћ
пен бљкiл аѕылшын жерiнiѓ ћожайыны — корольдыѓ
билiгiне ћарама-ћайшылыћ тудырды.
Шаруалар екi жаћты ћысымѕа џшырады: бiрiншiден,
оларды "з жер иелiктерiнде лендлордтар ћанады, екiншiден,
капиталистiк ћатынастыѓ дамуы мен ауылдыћ жерлердегi
мљлiк теѓсiздiгiнен зардап шектi.
:неркќсiп орындарында да тљбiрлi "згерiстер болып жат-
ты. Мануфактура дамыды. Ћорѕасын, мыс, тџз, темiр "ндiру
ћолѕа алынды. Металлургия "неркќсiбi "ркендедi. Шыны,
ћант, жiбек мата, шџѕа тоћу "неркќсiптерi дамыды.
:неркќсiп "ндiрiсi ауыл шаруашылыѕымен тыѕыз байла-
нысты болды. Ћала буржуазиясы мен жаѓа жер иелерi —
*
 джентри — ХVI—XVII ѕасырлардаѕы Англиядаѕы орта жќне шаѕын
жер иеленушi.

9
джентрилер арасында тыѕыз одаћ ћалыптаса бастады. Жаѓа
жер иелерiне помещиктер де, "неркќсiп иелерi де, сауда-
герлер де жататын. Олар белгiлi бiр артыћшылыћтарды
пайдаланды. Сондай-аћ олар король Стюарт ќулетiнiѓ бас-
ћару тќртiбiне ћарсы оппозицияѕа айналды. Аѕылшын
монархиясы аћсљйектерге, феодал-дворяндарѕа жќне англи-
кан шiркеуiне арћа сљйеуге тырысты. Буржуазияныѓ еркiн
саудаѕа талпынысына корольдыѓ тауар шыѕаруѕа монопо-
лиялыћ ћџћыѕы кедергi болды жќне "неркќсiп пен сауданыѓ
дамуына б"гет жасады.
Елде "те ћатаѓ саяси жќне рухани цензура орныћты. Ко-
рольѕа наразылармен кљресу љшiн лордтар палатасы, Жо-
ѕарѕы комиссия соттары таѕайындалды. Ћоѕамныѓ идеялыћ
дамуы, ќлi де болса, ортаѕасырлыћ дiни шырмаудан шыѕа
ћойѕан жоћ-ты, сондыћтан да "з "мiрiнiѓ аћырѕы кезеѓдерiн
бастан кешiп жатћан ћоѕамдыћ ћџрылысћа ћарсы кљрес дiни
баѕытта к"рiнiс тапты. Елдегi ќлеуметтiк, саяси жќне дiни
мќселелердiѓ шиеленiсуi аѕылшын революциясыныѓ негiзгi
сипатына айналды.
Кќсiпкерлер мен жаѓа жер иелерiнiѓ талабын англикан
шiркеуi ћанаѕаттандырмады. Шiркеудi епископтар мен
шiркеу соттары билiгiнен, дiни жоралар мен ћџпиялардан
тазартуды жаћтаушылар пуритандар деп аталды.
Пуритан терминi латынныѓ “puritus” деген с"зiнен шыћ-
ћан жќне кальвиндiк дљниетанымѕа тќн белгiлердi, яѕни
кљнделiктi "мiрдегi ћарапайымдылыћты, ћатаѓ моральдыћ
ћаѕидаларды басшылыћћа алуды, тљрлi ойын-сауыћ, жиын-
тойлардан бас тартуды бiлдiредi. Пуритандар ќрбiр адамныѓ
сенiмi, нанымы дiннiѓ негiзi деп таныды, дiнбасыларыныѓ
љстемдiгiн терiске шыѕарды.
Пресвитерлiк деп аталатын пуритан шiркеуiнде мiнажат
етушiлердi пресвитер (аћсаћалдар) басћарды. Шiркеуге прес-
витерлер мен уаѕыздаушылар кеѓесiн ћџрайтын консис-
тория баћылау жасады. Пресвитерлер ћатарында саудагер-
лер, ћаржы иелерi, iрi жер иеленушiлер, ерiктi шаруалар
болды.
Тџрѕындардыѓ ћалѕан б"лiгi дiн ќлемiнде толыћ еркiн-
дiк болуын жаћтады. Ондай адамдарды тќуелсiздер (инде-
пенденттер) деп атады. Олар мемлекет дiн iсiне араласпауы
ћажет деп есептеп, дiни т"зiмдiлiкке шаћырды. Тќуелсiздер

10
конгрегацияларына орташа джентрилер, кiшiгiрiм шебер-
ханалар мен мануфактура иелерi, џсаћ дљкеншiлер бiрiктi.
Пуритандар "зiнiѓ ерекше мќдениетiн ћалыптастырды.
Олар театрларѕа, маскарадтарѕа жќне кейбiр к"ѓiл к"теру
сауыћтарына ћарсы шыћты. Пуритандыћ ќдеп ћауымшыл-
дыћты, азаматтыћты, еѓбексљйгiштiктi, ћџлыћтылыћты
уаѕыздады.
Пуританизмдi жаћтаушылар "з идеяларын кљрес џра-
нына айналдырып, ћоѕамдаѕы англикандыћ дiни догмати-
каѕа, корольдыћ абсолютизм мен феодалдыћ ћџрылысћа
ћарсы ашыћ кљреске шаћырды.
Революцияныѓ себептерi. Стюарттар абсолютизмi мен
феодалдыћ ескi тќртiптер ел экономикасы мен саяси "мiрiнде
капиталистiк ћатынастардыѓ дамуындаѕы еѓ басты кедер-
гiге айналды.
Бiр жаѕынан, капиталистiк тќртiпке негiзделген жаѓа
"ндiрiстiк кљштердiѓ дамуы, екiншiден, ескi феодалдыћ
"ндiрiстiк ћатынастар арасындаѕы ћарама-ћайшылыћтар
Англиядаѕы буржуазиялыћ революцияныѓ пiсiп-жетiлуiнiѓ
негiзгi себептерi болды. Бiраћ революцияныѓ себептерiн
революциялыћ ахуалмен, яѕни революцияныѓ басталуына
ќкеп соѕатын мќн-жайлардыѓ жиынтыѕымен шатастыруѕа
болмайды.
ХVII ѕасырдыѓ 30—40-жылдары Англияда революция-
лыћ ахуал ћалыптасты. Заѓсыз салыћтардыѓ к"беюi жќне
басћа да шекћоюшылыћтар сауда мен "ндiрiстiѓ дамуына
кедергi жасады, халыћтыѓ тџрмыс-жаѕдайы ауырлай тљстi.
К"пес монополистердiѓ бќсекелестiгi шџѕа "ндiруге кедергi
жасап, оныѓ баѕасы кљрт "сiп кеттi. Еѓбекшiлердiѓ мџћтаж-
дыѕы мен кедейлене тљсуi билiк басындаѕылардыѓ ћиын
жаѕдайымен тџспа-тџс келдi. Король жќне оныѓ айналасын-
даѕылар ћаржы даѕдарысыныѓ ћыспаѕына тљстi.
1628 жылы парламент наразы халыћтыѓ талаптары тiр-
келген “Ћџћыћ ж"нiндегi петиция” ћџжатын ћџрастырды.
Оппозиция жекеменшiктi король мен шiркеуден ћорѕап,
парламент ћџћыѕы љшiн кљрестi. Бџѕан ћарсы болѕан I Карл
парламенттi таратып жiберiп, он бiр жыл к"лемiнде —
1629—1640 жылдары елде жеке-дара билiк жљргiздi.

11
ХVII ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы Англияныѓ сырт-
ћы саясатын революциялыћ жаѕдайдыѓ ћалыптасу жайтта-
рымен де ћарастыруѕа болады. II Яковтiѓ билiгi кезiнде
Ћџрама провинциялармен бќсекелестiк кљшейiп, Испания-
мен жаћындасу басталды. 1639 жылы мемлекет пен шiркеу-
дегi абсолюттiк жаѓаруларѕа ниет танытпаѕан Шотландия-
мен соѕыс басталып, I Карл парламенттi шаћыруѕа мќж-
бљр болды. Парламент бар болѕаны екi апта уаћыт, яѕни
1640 жылѕы сќуiрдiѓ 13-iнен мамырдыѓ 5-iне дейiн жџмыс
iстеп, корольѕа жаѓа салыћтарды жинауѕа рџћсат бермегенi
љшiн таратылды. Тарихћа ол Ћысћа  парламент  деген атау-
мен ендi.
Соѕыс мол ћаражатты талап еттi. 1640 жылы ћараша-
ныѓ 3-iнде король жаѓа парламент шаћырып, ол  Џзаћ  пар-
ламент деген атау алды. Бџл парламенттiѓ шаћырылуы
аѕылшын революциясыныѓ басталуы деп есептелдi.
Буржуазиялыћ-дворяндыћ оппозицияныѓ баѕдарламасы
екi ћџжатта — “Тљп жќне тармаћтар ж"нiндегi шаѕымда”
(1640 ж., желтоћсан) жќне “Џлы ремонстрацияда” (1641 ж.,
желтоћсан) сипатталды. Парламент бџл баѕдарламалардыѓ
орындалуы љшiн бiрћатар шаралар ћабылдады. 1641 жылы
шiлдеде Жџлдызды  палата (бџл палата мемлекет ћауiпсiздiгi
мќселелерiмен айналысты, бiраћ iс жљзiнде заѓсыздыћтарѕа
ћарсы тџрѕандарды ћудалады) мен сол жылдыѓ 7 тамы-
зында Жоѕарѕы комиссия (ол iс жљзiнде сарай маѓындаѕы
инквизиция ћызметiн атћарды, пуритандардыѓ ћадамын
аѓдитын тыѓшылар ћџрамын џстады) соттары "з ћызметiн
тоћтатты, феодалдыћ ауыр салыћ — “кемелiк ћаржы” жойыл-
ды. Парламенттiк оппозиция "з кљресiнде халыћтыћ ћозѕа-
лыстарѕа сљйенедi. Олардыѓ наразылыѕы, ќсiресе Ирлан-
дияда оппозицияны басу љшiн ќскер жинаѕан граф Страф-
фордтыѓ iсiнде айћын байћалды. Халыћтыѓ басым к"пшiлi-
гiнiѓ талап етуiмен 1641 жылдыѓ 12 мамырында Тауэрдiѓ
алдындаѕы алаѓда Страффорд дарѕа асылды.
1642 жылдыѓ ћаѓтарында I Карл “Џлы ремонстрация”
талаптарын орындау љшiн шыћћан парламент жетекшiлерiн
тџтћындамаћ болды. Алайда халыћ оларды лондондыћ
Ситиде жасырды. Ћала к"шелерi ћаруланѕан тобырѕа толды.
Король 400 сарбаз жасаѕымен бiрге парламентке келiп
бљлiкшiлердi "зiне берудi талап еткенiне ћарамастан, ћарсы
жауап алады.

12
 Тойтарыс алѕан король ћаѓтардыѓ 10-шы кљнiнде сол-
тљстiкке шегiнiп, тамыз айында парламентке ћарсы азамат
соѕысын жариялады.
Азамат соѕысы. Бљкiл Англия екiге: парламенттi жаћ-
таушыларѕа жќне феодалдыћ-абсолюттiк ћџрылысты
жаћтаушыларѕа б"лiндi. Парламент жаѕында ћала ћол-
"нершiлерi мен саудагерлер, ерiктi шаруалар, джентрилер
бой к"тердi. Корольды аћсљйек тектiлер, солтљстiктiѓ
феодалдары мен дворяндары, ауыл ћол"нершiлерi, дiн иелерi
ћолдады. Корольдыћ армияны сќндi киiмдер мен парик
кигендерi љшiн “кавалерлер” (“салт аттылар”) деп, парла-
менттi жаћтаушылар шаштарын д"ѓгелентiп алдырѕандары
љшiн “домалаћ бастылар” деп атады.
Соѕыс барысында халыћтыѓ саяси санасы к"терiлдi.
Корольдаѕы сияћты љйретiлген атты ќскерi жоћ парламент
армиясы мен оныѓ ћолбасшылыѕы ћайта џйымдастыруды
ћажет еттi.
Индепенденттердiѓ жетекшiсi Хантингдон дворяны,
1640 жылы Џзаћ парламентке сайланѕан Оливер  Кромвель
(1599—1658) болды. 1645 жылы ћаѓтардыѓ 11-iнде армия
ћџру ж"нiндегi актiге ћол ћойылды. Командирлердiѓ
темiрдей тќртiп џйымдастыруыныѓ арћасында Кромвельдiѓ
“жаѓа љлгiдегi” армиясы 1645 жылдыѓ 14 маусымында
Нейзби елдi мекенiнде король ќскерiн талћандады. I Карл
солтљстiкке ћашып, шотландыћтарѕа тџтћынѕа берiлдi.
1646 жылы аћпанныѓ 24-iнде парламент король ба-
ћылауындаѕы жерге корольдыћ меншiк жљйесiн жоюды
ћарастыратын акт бекiттi. Буржуа-
зия мен жаѓа дворяндар жекемен-
шiк жер иеленушiлерге айналды.
Феодалдыћ меншiктi буржуазиялыћ
меншiкке айналдыру барысында
парламент жетекшiлерi аѕылшын
шаруаларын жерге деген ћџћыѕы-
нан айырды. Бџл — шаруалар еѓбегi-
нiѓ жаппай ћаналу љдерiсiне алып
келдi. Осы акт буржуазиялыћ-дворян-
дыћ одаћтыѓ консерваторлыћ тџр-
патын сипаттады. Парламенттегi
пресвитерлер љшiн революция "з
маѕынасында аяћталѕан болып есеп-
Оливер Кромвель

13
телдi. Олар корольдан конституциялыћ монархияѕа, яѕни
ћаржыгерлерге, милицияѕа жќне жоѕары мемлекеттiк
лауазымдарѕа парламенттiк баћылау орнату љшiн келiсiм
алуѕа мљдделi болатын. Халыћтыѓ демократиялыћ к"ѓiл
кљйдегi белгiлi бiр ћатары "здерiнiѓ кљткен љмiттерiн
революцияныѓ аћтамаѕанын сезiне бастады. Орташа
шаруалар мен ћаланыѓ т"менгi тобы "кiлдерiнен тџратын
ќскер революцияныѓ солшыл кљштерiнiѓ негiзiне айналды.
1646—1647 жылдары солшыл революциялыћ кљштердiѓ
тљпнегiзi болып саналатын армияныѓ ћџрамында левел-
лерлер  (to level — теѓестiру)  саяси  партиясы  ћалыптасты.
Бџл партияныѓ негiзгi идеясы — адамдар теѓдiгi, ћоѕамдыћ
келiсiм болды. 1645—1646 жылдардыѓ "зiнде левеллер-
лердiѓ жетекшiлерi Дж.Лильберн,  У.Уолвин, Р.Овертон
демократиялыћ заѓдардыѓ ћабылдануын, парламенттiѓ
халыћ алдындаѕы жауапкершiлiгiн, парламенттiѓ љстiнен
баћылау орнатылуын, лордтар палатасыныѓ жойылуын
талап ете бастаѕан-ды.
1646 жылдыѓ 7 шiлдесiнде левеллерлердiѓ баѕдарламасын
сипаттайтын “Бiрнеше мыѓдаѕан ћалалыћтардыѓ Ремон-
страциясы”: корольдыѓ жќне лордтар палатасыныѓ билiгiн жою;
жоѕарѕы билiктi ћауымдар палатасына беру; парламенттiѓ жыл
сайынѕы сайланбалы органѕа айналуы; ар-џждан, с"з, жиналыс,
петиция, одаћ жќне т.б. бостандыћтары жарияланды. Левеллер-
лердiѓ баѕдарламасы революцияшыл буржуазияныѓ негiзгi
баѕдарламасы болды.
1647 жылдан бастап аѕылшын революциясы жаѓа бур-
жуазиялыћ-демократиялыћ кезеѓге ћадам басты. Халыћ
бџћарасыныѓ революциялыћ жiгерi жоѕары едi.
Парламенттiѓ монархияны жќне екi палаталы парла-
менттi саћтай отырып, бiтiмпаздыћпен "лшенетiн жќне
корольмен келiсiмге келу арћылы мемлекеттiѓ тџраћты-
лыѕына ћол жеткiзу амалдары бљкiл елдегi демократиялыћ
кљштердiѓ ћарсылыѕын оятты. Бџл ћозѕалыс индепен-
денттiк генералитеттi (ќсiресе Кромвель мен Ферфаксты)
парламенттегi пресвитериандыћ к"пшiлiкпен ћатынасты
љзуге жќне ќскермен бiрiгуге мќжбљр еттi. Ќскер шешiмдi
ќрекеттерге ћадам жасай бастайды. Корольды Ньюпорттан
тљрме-ћамал Херстке ќкелдi. 2 желтоћсанда ќскер Лондон-
ды басып алды. 1648 жылдыѓ 6-7 желтоћсанында полков-

14
ник Прайдтыѓ ћолбасшылыѕымен ћолѕа алынѕан мемлекет-
тiк т"ѓкерiс — атаћты “Прайд тазалыѕы” жљзеге асты.
Нќтижесiнде парламенттен корольмен бiтiмге бейiм депутат-
тардыѓ к"пшiлiгi ћуылды. Карл Стюарттыѓ ћылмыстарын
ћарауѕа арналѕан Жоѕарѕы Сот ћџрылды. 1649 жылдыѓ
4 ћаѓтарында ћауымдар палатасы халыћты ќдiлеттi билiк-
тiѓ к"зi деп, ал Палатаны — елдегi жоѕарѕы орган деп жария-
лады. Жоѕарѕы Сот корольды соттау ж"нiнде шешiм ћабыл-
дап, 1649 жылдыѓ 30 ћаѓтарында король дарѕа асылды, ал
осы жылдыѓ мамыр айында Англия республика болып
жарияланды.
Республика жарияланѕаннан кейiн, соѕыс пен даѕдарыс-
тан халыћтыѓ жаѕдайы кљрт нашарлап кеттi.
1649 жылдыѓ к"ктемiнде “шынайы левеллерлер” немесе
диггерлердiѓ  (жер ћазушылардыѓ) жаѓа ћозѕалысы бас-
талды. Олар теѓдiк орнатуды, жердiѓ ћоѕамдастырылуын,
ћанауды жою талаптарын џсынды. Диггерлердiѓ жетекшiсi
ланкаширлiк саудагердiѓ џлы Джерард Уинстэнли болды.
Олар барлыћ мљдделi адамдарды бос жатћан жерге баруѕа,
оны "ѓдеп, дќн егуге шаћырды. Буржуазиялыћ республика
ќскерi оларды ћуып, таратып жiбердi. Диггерлердiѓ еккен-
дерi кљтiмсiз ћалып, "здерi абаћтыѕа жабылды.
Революциялыћ демократиялыћ кљштердiѓ жеѓiлуi
республиканыѓ таптыћ базасын шектедi, соѕан байланысты
халыћ топтарыныѓ арасына жiк тљстi.
Аѕылшын республикасыныѓ алдында индепенденттiк
джентри мен буржуазияныѓ билiгiн ныѕайту мiндетi тџрды.
Ол Ирландия мен Шотландия аумаѕында тџтанып жатћан
роялизмнiѓ ћауiптi ошаѕын талћандауѕа тиiстi едi. 1649 жыл-
ѕы шiлдеде О.Кромвель “темiржондылар” деп аталѕан ар-
миясын бастап, Ирландияда тќртiп орнатуѕа аттанды. Кром-
вель ќскерi балаларды да, ќйелдердi де, шiркеу ћызметшi-
лерiн де аяѕан жоћ.
Ирландияны басып алудыѓ екi маѓызды нќтижесi болды:
бiрiншiден, игерiлген ирланд жерiн тонап, жаѓа байыѕан
аућатты топтар байлыѕын молайтты; екiншiден, револю-
циялыћ армияны жалдамалы ћырып-жоюшы армияѕа
айналдырды. Бџл халыћтыѓ кљш-жiгерiн жасытты.
1650 жылы Кромвель армиясы Шотландияѕа енiп,
жергiлiктi ќскерлердi талћандады. Осындай жеѓiстердiѓ

15
арћасында Англия республикасын ресми тљрде Испания,
Германия, Швеция мойындады.
Республиканыѓ iшкi саяси жаѕдайы ауыр кљйiнде ћала
бердi. Елде Англияныѓ жаѓа конституциясын орныћтыру,
заѓ шыѕару, реформалар жљргiзу "те ћажет болды. Халыћ
арасында “ћџйыршыћ” атанѕан парламент ештеѓе де џсына
алмады. Мiне, осындай жаѕдайда 1653 жылы сќуiр айында
Кромвель парламенттi таратып, жаѓа билiк органы — Кiшi
немесе Бэрбондыћ  парламенттi  таѕайындады. Жаѓа пар-
ламент џсынѕан ќлеуметтiк-экономикалыћ "згерiстер бас-
ћарушы топтардыѓ наразылыѕын тудырды. Офицерлердiѓ
ћысымымен Кiшi парламент "здiгiнен тарап кетуге мќжбљр
болды. 1653 жылдыѓ желтоћсанында Англияда жаѓа конс-
титуция — “Басћару ћџралы” ћабылданды. Кромвель
Англияныѓ, Ирландияныѓ, Шотландияныѓ "мiрлiк лорд-
протекторы болып таѕайындалды. Шын мќнiнде, протек-
торат жљйесi Кромвельдiѓ ќскери диктатурасы едi. 1658 жы-
лы 3 ћыркљйекте Кромвель ћайтыс болып, билiк оныѓ џлы
Ричардтыѓ ћолына к"шедi. Наразы халыћ жаѓа кљшпен
к"терiлiп, 1659 жылдыѓ к"ктемiнде билiкке “Џзаћ парла-
менттiѓ” республикашыл “ћџйыршыѕы” ћайтып оралды.
Англияда республика екiншi рет орнатылѕанымен, ол
реформа жасауѕа ћабiлетсiз болды.
Саяси режiмнiѓ тџраћсыздыѕы, халыћ толћуларыныѓ
бiртiндеп "суi, олардыѓ демократиялыћ реформалар жљргi-
зiлуiн талап етуi буржуазиялыћ-демократиялыћ одаћты,
монархиялыћ билiктi ћайта ћалпына келтiру ћажеттiлiгiне
итермеледi.
Т"ѓкерiстiѓ џйымдастырушысы Шотландиядаѕы аѕыл-
шын ќскерiнiѓ ћолбасшысы генерал Монк болды. Бџћара
халыћтыѓ ћарулануы мљмкiн деген ћауесеттi естiген генерал
Монк ќскерi Лондонѕа ћарай жылжуѕа, астанаѕа бекiнiп,
парламенттен ћуылѕан пресвитерлiктердi шаћыруѕа мќж-
бљр болды. Олар 1660 жылы 21 аћпанда Вестминстерде жи-
налды. Еѓ алѕашћы ќрекеттерi — 1648 жылы кљзде “ћџйыр-
шыћтар” шыѕарѕан барлыћ актiлердiѓ кљшiн жойып, мемле-
кеттiк ћызметтi, ќскердi басћаруды "з жаћтастарыныѓ
ћолына беру болды. Шiркеудiѓ пресвитерлiк ћџрылымы
ћалпына келтiрiлдi. Республикашылдар тџтћындалып,
Лондоннан ћуылды.

16
Голландияныѓ Бреда ћаласында эмиграцияда жљрген
II Карл, революцияѕа ћатысћандарѕа раћымшылдыћ жасау,
бостандыћ, дiн еркiндiгi,  жердi сату мен тќркiлеудi бекiту
туралы декларация жариялады. 25 сќуiрдегi Конвент оны
заѓды монарх деп жариялап, 26 мамырда жаѓа король
Лондонѕа келiп кiрдi. Англияда ћайтадан абсолюттiк монар-
хия режiмi орнады.
Монархияны ћалпына келтiру ћудалаудан басталды.
Шетелдерге ћашып љлгермеген революция ћайраткерлерi
џсталып, "лтiрiлдi. Тiптi Кромвельдiѓ, оныѓ кљйеубаласы
Айртонныѓ, I Карлге ћатысты сот iсiн жљргiзген Брэд-
шоудыѓ денелерi ћайта ћазылып, бастары кесiлiп, к"пшi-
лiктiѓ алдында дарѕа асылды. Англикан шiркеуiнiѓ ћџћыћ-
тары ћалпына келтiрiлдi де, пресвитерлiк, индепенденттiк
уаѕыздаушылар да приходтардан ћуылды. Жергiлiктi билiк
органдарыныѓ рџћсатынсыз петиция беруге тыйым салын-
ды. II Карл барлыћ мерзiмдi басылымдарѕа ћатаѓ цензураны
ћалпына келтiрдi.
II Карлмен бiрге билiкке келген роялистер тартып
алынѕан жерлерi мен "здерiнiѓ ыћпалын ћайтарып алуѕа
тырысты. Бiраћ љкiмет буржуазияныѓ мљдделерiмен сана-
суѕа мќжбљр болды. Олар сауда мен "неркќсiптiѓ аућымын
кеѓейттi, отарлау соѕыстарын жљргiздi. Англияныѓ "з iшiнде
реакция кљшейдi. Осыѕан ћосымша ћалпына келтiру
режiмiне ћарсы ћџпия оппозициялар да кљшейе бастады.
Корольдыѓ саясатына наразы оппозиция жетекшiлерi
1688 жылы маусым айында Нидерланды љкiметiнiѓ басшы-
лыѕына џсыныс жасап, III Вильгельм Оранскийдiѓ Англияѕа
оралып, “протестанттыћ еркiндiктi” ћалпына келтiруiн сџ-
рады.
1688 жылы 5 ћарашада Вильгельм Оранский 15 мыѓ-
дыћ армиясымен Англияѕа енiп, 18 желтоћсанда Лондонды
басып алды. 1689 жылдыѓ басында ол Англияныѓ королi
болып жарияланды. Бџл король мен парламенттiѓ ѕасырѕа
созылѕан кљресiнiѓ аяћталѕандыѕын сипаттайтын, “даѓћты
революция” аталѕан ћант"гiссiз мемлекеттiк т"ѓкерiс болды.
Жаѓа мемлекеттiк жљйенiѓ негiзгi ћџжаты — “Ћџћыћ-
тар туралы билль” айналымѕа ендi. Англия парламенттiк
монархияѕа айналды. Король вето ћџћыѕын жоѕалтты жќне

17
ол елдi парламентпен бiрiгiп басћаруѕа тиiс болды. Ол
парламенттiѓ рџћсатынсыз заѓ шыѕара алмады, сондай-аћ
салыћ жинау, ќскер жабдыћтау, дiн iсiне араласу ћџћыѕы
шектеулi болды. Ћџћыћ ж"нiндегi декларацияда к"рсетiл-
гендей, халыћ корольѕа наразылыѕын бiлдiруге жќне оны
басћадай тќсiлмен "згертуге ћџћыћты болды. Сонымен бiрге
халыћ таћ мџрагерлiгi тќртiбiн "згерте алады деп к"рсетiлдi.
1688 жылѕы т"ѓкерiс жер иесi аћсљйектер мен iрi
буржуазия арасында бiтiмгершiлiк барын к"рсеттi.
Аѕылшын буржуазиялыћ революциясыныѓ тарихи
маѓызы.  Революция Англияда капитализмнiѓ дамуына
маѓызды ћадам жасады. Жаѓа капиталистiк ћатынастардыѓ
дамуына негiз болатын бiрћатар заѓдар парламент арћылы
џсыныла бастады. Бџрынѕы тектiлiк артыћшылыћћа
тойтарыс берiлiп, абсолютизм жойылды. Елде азаматтыћ
ћоѕам ћалыптаса бастады. Аѕылшын революциясы жария
еткен саяси талаптармен бiрге буржуазиялыћ еркiндiк,
жаѓа экономикалыћ тќртiп ћазiргi индустриялыћ "рке-
ниетке негiз ћалаѕан едi.
XVIII — ХХ ѕасырларда Англия алѕашћы џлы "неркќсiп-
тiк капиталистiк державаѕа айналды.
1649  жылѕы 17  ћыркљйектегi  аѕылшын  ќскерiнiѓ
Ирландияѕа жорыѕы  кезiндегi  Дрогада ћорѕанына
шабуыл  туралы  Кромвельдiѓ мќлiмдемесi
Оларѕа (ирландыћтарѕа) ћарсы ктерiлген бiздiѓ адамдарымыз менiѓ
ктерiлiсшiлерге оћ атсын деген бџйрыѕымды алды... Ћару џстаѕан ќр адамѕа
аяушылыћ крсетуге тыйым салдым... Сол тљнi бiздiѓ солдаттар 2000-ѕа
жуыћ адамды лтiрдi.
Ертеѓiнде келесi екi мџнараѕа берiлудi џсындыћ, олардыѓ бiрiнде 120,
екiншiсiнде 140 адам болды... олар берiлген соѓ офицерлер оларѕа оћ
жаудырды. Бџны варварларѕа ћолданылѕан ќдiл сот деп есептеймiн...
Аббот
. Кромвельдiѓ сзi мен хаттары, жазбалары. —
Т.II. Кембридж, 1937. С.126-127.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Революция ћарсаѓындаѕы Англияныѓ жаѕдайына сипаттама
берiѓдер.
2. Пресвитерлiктер мен индепенденттер деген кiмдер?
3. Революцияныѓ басталу себептерiн атаѓдар.

18
4. Англиядаѕы азамат соѕысы ћандай маћсатты к"здедi?
5. Аѕылшын буржуазиялыћ революциясыныѓ ерекшелiгi неде,
ол "з маћсатына жеттi ме?
6.  “Кромвель тџсындаѕы Англия республикасы, негiзiнен алѕанда,
   Ирландияѕа б"лiнiп кеттi” деген аныћтаманы ћалай тљсiндiресiѓдер?
7. Буржуазияныѓ, ќсiресе жаѓа жер иелерiнiѓ монархияны ћайта
   ћалпына келтiруге џмтылысын ћалай тљсiндiруге болады?