К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

19
рияланды. Жеке мџралыћ туралы жарлыћтан кейiн дво-
ряндардыѓ топтасу процесi аяћталды. Феодалдар табы дара
басћарушыдан дворяндыћ сословиеге бiрiгiп, ныѕайды. Бџл
оныѓ мемлекеттегi билеушiлiк р"лiн бекiте тљстi. Алайда
ендi дворяндар "мiр бойы мемлекеттiк ћызметте ћалуѕа мiн-
деттелдi.
Дворянныѓ армияда солдат болуѕа, кемеде матрос болып
жџмыс iстеуi де мљмкiн едi. Олар Сiбiр, Камчатка, Орта Азия
сияћты алыс жќне ауыр экспедицияѕа бекiнiстер мен канал-
дар салуѕа жџмсалды. Дворяндардыѓ кейбiреуiнде, ќсiресе
аћсљйектерiнде мџндай ћызмет наразылыћ тудырды. Осын-
дай жаѕдайдан дворяндыћ сословиенiѓ бiр б"лiгi I Петрдiѓ
ћайта "згертулерiне ћарсы оппозицияѕа шыћты.
Бџл кезеѓде мемлекеттiѓ "неркќсiбiнде маѓызды "зге-
рiстер болды. Ћол"нерi жќне џсаћ тауарлы "ндiрiс "су љстiн-
дегi iшкi жќне сыртћы рыноктыѓ сџранысын ћамтамасыз
ете алмады. Ћол"нердiѓ џсаћ тауарлы "ндiрiске айналуы
жќне iрiленуi нќтижесiнде мануфактуралы "неркќсiп "стi.
Ћазыналыћ мануфактура "ндiрiске "мiр бойы бекiтiлген
мемлекеттiк шаруалардыѓ еѓбегiн пайдаланды. Ал к"пестiк
мануфактураларда басыбайлы адамдар еѓбек еттi.
Мануфактуралыћ "ндiрiстiѓ басты салалары — металлур-
гия, металл "ѓдеу, кеме жасау, ћару-жараћ шыѕару, тоћыма
"неркќсiптерi болды. :ндiрiс орындары iшiнде металлур-
гиялыћ зауыттар ерекше орында тџрды.
Кенге бай, орманды алћабы бар Орал "лкесi металлур-
гияныѓ негiзгi орталыѕы болып саналды. Орман металл ћџю
љшiн пайдаланылатын аѕаш к"мiрiн алуѕа ћажет едi. Сон-
дай-аћ Карелияда жќне Липецк аудандарында метал-
лургиялыћ "ндiрiстер болды.
XVIII ѕасырдыѓ басындаѕы тереѓ ќлеуметтiк-эконо-
микалыћ "згерiстер I Петр iске асырѕан љлкен ћайта ћџрулар
љшiн алѕышарттар жасады. Ресейдегi ћайта ћџрулардыѓ
басталуына оныѓ Солтљстiк соѕыстарѕа ћатысуы шешушi
ыћпал еттi.
ХVIII ѕасырдыѓ бiрiншi ширегiндегi Ресейдiѓ сыртћы
саясатыныѓ айрыћша белгiсi оныѓ џлттыћ-тарихи мiндет-
терiмен ерекшеленедi. Тљркиямен жасаѕан бiтiмнен кейiн
Ресейдiѓ негiзгi к"здеген маћсаты теѓiзге шыѕу жолына ие
болуын шешуге баѕытталды. Осы мќселенi шешпейiнше,

20
елдiѓ техникалыћ-экономикалыћ артта ћалуын, батысеуро-
палыћ мемлекеттер тарапынан экономикалыћ жќне саяси
блокаданы жою мљмкiн емес едi. Петр мемлекеттiѓ халыћ-
аралыћ жаѕдайын ныѕайтуѕа, оныѓ халыћаралыћ ћатынас-
тардаѕы р"лiн к"теруге тырысты.
1700 жылы 9 тамызда Солтљстiк соѕыс басталды. Патша
"кiлiн “жќбiрлеу мен ренжiтулер” соѕысты жариялау љшiн
ресми сылтау болды. Ресей iс жљзiнде Швеция басып алѕан
ежелгi орыс жерлерiн ћайтарып алу мен Балтыћ теѓiзiне
шыѕуѕа ћол жеткiздi.
Алѕашћы жеѓiске орыс ќскерi 1702 жылдыѓ басында
жеттi. 18 мыѓ ќскерi бар Б.П.Шереметьев Эрстфер ћыс-
таѕында 7 мыѓдай адамы бар швед генералы Шлиппенбах
жасаѕын тас-талћан еттi. 1702 жылдыѓ кљзiнен бастап
1703 жылдыѓ к"ктемiне дейiн орыс ќскерлерi Нева жаѕа-
лауын шведтерден толыћ тазартты. Нотебург пен Ниен-
шанцты алып, орыстар Нева бойындаѕы барлыћ аумаћтарѕа
ие болды. Осылайша ата-бабаларыныѓ арманы — Ресейдiѓ
Балтыћ теѓiзiне шыѕуына жол ашылды. 1703 жылдыѓ
мамырында кейiннен Ресей империясыныѓ жаѓа астанасына
айналѕан Санкт-Петербург бекiнiс-ћалашыѕы тџрѕызылды.
1709 жылѕы Полтава шайћасы мен Гангут мљйiсi жќне Грен-
гам аралында "ткен екi теѓiз шайћасынан кейiн 1721 жылы
30 тамызда Ништадта орыс-швед бейбiт бiтiмiне ћол ћойыл-
ды. Бџл бiтiм Ресейдi џлы еуропалыћ держава ретiнде бекiттi.
1721 жылы 22 ћазанда Сенаттыѓ салтанатты мќжiлiсiнде
I Петр император, ал Ресей — империя болып жарияланды.
Ресей љшiн сыртћы саясаттыѓ шыѕыс баѕытыныѓ да
маѓызы болды. Ресей Љндiстанмен жќне Персиямен сауданы
дамытуѕа мљдделi болды. I Петрдiѓ 1722—1723 жылдары
Персияѕа жасаѕан жорыѕы Батыс жќне Оѓтљстiк Каспий
жаѕалауларындаѕы орыс позицияларын ныѕайтты.
Осылайша џлы Петрдiѓ сыртћы саясатыныѓ ћорытын-
дысы к"птеген џлттыћ-тарихи мiндеттердi шешу, сондай-
аћ Ресейдiѓ еѓ ыћпалды еуропалыћ державаѕа айналуы
болды.
Аса кљштi армияны ћџру, оныѓ ќскери-"ндiрiстiк кешенiн
ћамтамасыз ету, џйымдастырудыѓ техникалыћ нысандарын
еуропалыћ љлгiде жаѓарту арћылы I Петр Ресейдi ћџдiреттi

21
ќскери мемлекет ретiнде шын мќнiндегi жоѕары деѓгейге
к"тердi.
I Петрдiѓ реформалары.  Ќскери реформа. Таптыћ
ћайшылыћтардыѓ шиеленiсуi орталыћтаѕы жќне жергiлiктi
самодержавиелiк аппаратты ныѕайта тљсудi, соѕыс жљргiзе
алатын тџраћты армия ћџруды талап еттi.
Реформалардыѓ алѕышарттары
XVII ѕасырдыѓ "зiнде-аћ ћалыптас-
ты. Бџл уаћытта мемлекет Романов-
тар ќулетiнiѓ алѕашћы "кiлдерiнiѓ
мемлекеттiк ћызметiнiѓ нќтижесiнде
Аласапыран жылдардыѓ салдары-
нан туындаѕан ќлеуметтiк-экономи-
калыћ жќне саяси даѕдарыстан шыћ-
ћан едi.
Iшкi нарыћтыѓ ћалыптасуы сауда
ережелерiн реттеу ћажеттiгiн туын-
датты. Осыѕан байланысты 1653 жы-
лы “Жарѕылыћ кедендiк грамота”
ћабылданды. Ћаржылыћ жќне са-
I Петр
Орыс кемелерi

22
лыћтыћ жљйелер жетiлдiрiлдi. Монархияныѓ сословиелiк-
"кiлдiк формасыныѓ саяси ћџрылысы бџрынѕыдан да абсо-
люттiлiкке џмтыла тљстi: бiртiндеп земстволыћ соборлардыѓ
ћызметi тоћтатылды, патша атаћтарыныѓ iшiнен  шексiз
билеушi дегендi ћолдану жиiледi. Боярлар думасыныѓ
билiгiн шектеудегi алѕашћы ћадам жергiлiкшiлдiктi шектеу
(1682) болды. Жалпымемлекеттiк заѓнама — Соборлыћ
ереже (1649) рќсiмделдi. Ћарулы кљштердiѓ сословиелiлiгi
мемлекет ћажеттiлiгiн ендi ћанаѕаттандырмады, сондыћтан
жатжерлiк љлгiдегi полктер ћџрыла бастады. Мќскеу мемле-
кетiнiѓ империялыћ сипатћа ие болѕан сыртћы саясаты iш-
тей ныѕайып, белсендi ќрекет ете бастады.
Елде реформалар, негiзiнен, кљш ћолдану ќдiстерiмен жќне
мемлекеттiѓ экономикаѕа белсендi араласуымен ћатар  жљрдi.
Олардыѓ к"пшiлiгiнде ойластырылмаѕан, асыѕыстыћ сипат
болды, бџл соѕыстаѕы сќтсiздiктерден, сондай-аћ кадрлар-
дыѓ, тќжiрибенiѓ жоћтыѕынан жќне "кiмет билiгiнiѓ ескi
аппаратыныѓ ћысым жасауынан к"рiндi.
I Петрге дейiн елдiѓ ћарулы кљштерiн соѕыс болѕан жаѕ-
дайда шаћырылатын, соѕыс аяћталѕан соѓ љйлерiне тара-
тылатын жергiлiктi дворяндыћ жасаћтар мен тџраћты ат-
ћыштар ќскерi ћџрады.
XVIII ѕасырдыѓ алѕашћы б"лiгiнде дворяндыћ жасаћтар,
атћыштар ќскерi жойылып, оныѓ орнына ћуатты тџраћты
армия ћџрылды. Сонымен ћатар ћарулы кљштердiѓ ћџра-
мында украиндыћ, дондыћ, жайыћтыћ жќне жергiлiктi
казактар џйымы жќне џлттыћ ћџрамалар (башћџрттар, ћал-
маћтар) саћталып ћалды. I Петр патшалыѕыныѓ соѓында
жаѓа тџраћты армияда 126 полк болды. Жалпы ќскер саны
200 мыѓ солдатћа жеттi. Ол кезде казактардыѓ тџраћты
атты ќскерiнде 100 мыѓнан аса адам болды.
Ќскери реформа, iс жљзiнде тџтас мемлекеттiѓ маћсат-
мљддесiн айћындады. I Петр армия мен флотты басты ћам-
ћорлыћћа алды. 1694 жылы орыс армиясы жљргiзген iс-
шаралар, сондай-аћ Азов жорыћтары (1695, 1696) ќскери
ћџрылым ћуатыныѓ ћаншалыћты т"мен екендiгiн к"рсеттi.
Жаѓа армияныѓ негiзi 1687 жылы ћџрылѕан Преображенск
жќне Семенов “ойын-ермек” полктерi болды.
Армияны жасаћтаудыѓ негiзiне рекруттыћ жљйе (1705)
алынды. Соѕан сќйкес ћатардаѕы ћџрамѕа шаруалар мен
басћа да салыћ т"лейтiн сословиелердiѓ "кiлдерi алынды,

23
ал офицерлер корпусы дворяндардан ћџрылды. Ќскери мiн-
деткерлiк "мiр бойѕы жќне тџраћты болып жарияланды.
Мiндеткерлiктiѓ мќжбљрлеушi сипатына ћарамастан, I Петр
уаћыт "те келе тџраћты ѕана емес, сондай-аћ жалдамалы
армиядан мљлдем ерекшеленетiн бiр џлтты армияѕа да ие
болды.
Ћолбасшылыћ ћџрамды дайындау љшiн арнаулы ќскери
оћу орындары (навигациялыћ, артиллериялыћ, инженерлiк
мектептер) ашылды. Бiраћ басты ќскери iс-тќжiрибелiк
дайындыћ мектебi офицерлер кадрларыныѓ гвардиялыћ
полктерде ћызмет етуi болды. 1714 жылѕы жарлыћ гвар-
диялыћ полктерде солдат болып ћызмет етпеген дворян-
дарды офицерлiкке "ткiзуге тыйым салды. Ќскери иерархия
мен ћызмет сатысы бойынша "судiѓ негiзiне шыѕу тегi емес,
сiѓiрген еѓбегi алынды. I Петрдiѓ бастамасымен жќне еуро-
палыћ тќжiрибенiѓ негiзiнде Ресей тарихында бiрiншi рет
ќскери заѓнама (“Ќскери жарѕы” жќне “Теѓiз жарѕысы”)
ќзiрлендi, армия мен флотты басћару органдары (Ќскери
жќне Теѓiз (Адмиралтейство) коллегиялары) бекiтiлдi, ќске-
ри "нердi, ќскерлердi материалдыћ ћамтамасыз ету мен ћа-
руландыруѕа к"п к"ѓiл б"лiндi.
Тџраћты армия ћџрумен ћатар ќскери-теѓiз флотыныѓ
ћџрылысы да жљргiзiлдi. Басты назар Балтыћ флотын ћџ-
руѕа аударылды. 1704 жылы суѕа орыстыѓ бiрiншi фрега-
ты (жеѓiл желкендi кемесi) тљсiрiлдi. Флотћа теѓiзшiлердi
ћабылдау да рекруттыћ мiндеткерлiк негiзiнде жљзеге асы-
рылды, бiраћ теѓiз iсiмен таныс Архангельск жќне Астрахан
губернияларыныѓ тџрѕындарына басымдылыћ берiлдi. Теѓiз
офицерi кадрларын дайындау љшiн 1715 жылы Петербург-
те Теѓiз академиясы, 1716 жылы гардемарин ротасы
ашылды.
1725 жылѕа ћарай тџраћты армияныѓ саны 200 мыѓ
адамѕа, ал тџраћты ќскер мен флотты ћосћанда — 250 мыѓ
адамѕа жеттi. Ќскери флотта 48 желiлiк кемелер мен экипаж-
да 28 мыѓнан астам адам болды.
Салыћ реформасы. I Петр патшалыћ ћџрѕан уаћытын-
да армия џстауѕа, ћарулы кљшке, флот ћџруѕа, соѕыс жљр-
гiзуге, мемлекеттiк аппаратты џстауѕа ћаржы табу мќселе-
сiмен айналысты.
Љздiксiз "су љстiндегi мемлекеттiк шыѕынды жабу љшiн
ћандай да болсын тќсiлдер мен мљмкiндiктер iздеу керек

24
болды. Халыћтан тiкелей салыћ алу жџмысы жљргiзiлiп,
жанама т"лем (ол бюджеттiк кiрiстiѓ 40
%-ына жуыѕын ћџ-
рады) мен кќсiпшiлiк алым енгiзiлдi (балыћ аулаудан, мон-
шадан, диiрменшiден, т.б.), мемлекеттiк монополия жария-
ланды (тџз, темекi, май, т.б.). Кљмiс аћша орнына чеканкадан
жасалѕан аћша енгiзiлдi, ол рынокта аћшаныѓ ћџнсызда-
нуын туѕызды.
1721 жылы барлыћ “жасырын ћалып ћойѕандарды "зде-
рiнiѓ кiнќсiн ж"ндеуге” мiндеттейтiн соѓѕы жарлыћ жария-
ланды. 1 ћыркљйекке дейiн тексерiлген, дџрыс мќлiмет беру
талап етiлдi. Помещиктердiѓ басыбайлыларынан басћа бар-
лыћ салыћ т"леушi адамдар салыћтан б"лек ќр жыл сайын
мемлекетке 40 тиын алым т"леуге мiндеттелдi.
Басћару жќне ,кiмет органдары реформасы. Мем-
лекеттiк басћару формасы ретiнде абсолютизм заѓды ре-
сiмдеудi талап еттi. Ол мемлекеттiк басћарудыѓ, оныѓ жоѕары,
орталыћ жќне жергiлiктi органдарыныѓ бљкiл жљйесiн
тљпкiлiктi ћайта ћџрумен жќне барынша орталыћтанды-
румен ћатар жљргiзiлдi. I Петр Ресейде Батыс Еуропа
мемлекеттерiне џћсас "кiмет аппаратын ћџруѕа тырысты.
1699 жылы I Петр екi жљз жылдан астам "мiр сљрген
Боярлыћ думаны жойып, оныѓ орнына жоѕарѕы мемлекеттiк
џйым — Сенатты ћџрды. Ћолдарында барлыћ билiк — заѓ
шыѕарушы, атћарушы жќне соттыћ "кiмет толыѕымен
шоѕырландырылѕан сенаторлар тек патшаныѓ алдында ѕана
жауапты болды.
Сенатћа заѓдар ќзiрлеу, мемлекет ћаржысын ћадаѕалау,
билiк ћызметiне баћылау жасау жљктелдi. Жаѓа органныѓ
Боярлыћ думадан айырмашылыѕы — егер Дума мљшелерi
“тегi” бойынша таѕайындалса, сенаторлар патшаныѓ еркiмен
жќне ћызмет бабында сiѓiрген еѓбегi бойынша таѕайындал-
ды. Сенат ћызметiн ћадаѕалау љшiн 1722 жылы генерал-
прокурор ћойылды. Сенат жџмысыныѓ аса ћауырттылыѕы
"з кезегiнде орталыћ басћару жљйесiн ћайта ћџруды талап
еттi.
Сенатты џйымдастыра отырып, I Петр мемлекетке тыѓ-
шылыћ институтын енгiздi. Бџл бџѕан дейiн Ресейге белгiсiз
мекеме едi. Тыѓшылыћ институты барлыћ жерде жасырын
ћадаѕалау жљргiздi.

25
1717—1718 жылдары приказдар жљйесi коллегиямен
ауыстырылды. Басында коллегияда 9 адам болды. Олардыѓ
љшеуi шетел iстерiмен айналысып, ќскери жќне адмирал
атаћтарын алды.
1718—1721 жылдары елдi приказдыћ басћарудыѓ шие-
ленiскен жљйесiн ћайта ћџру жљргiзiлдi. Атћаратын мiндет-
терi айћын емес елуден астам приказдар мен кеѓселердiѓ
орнына 11 коллегия ћџрылды. Президент жќне вице-прези-
дент басћарѕан ќрбiр коллегия басћарудыѓ ћатаѓ белгi-
ленген саласын ѕана жљргiздi. 1722 жылы ћџрылѕан ћала-
лыћ "зiн-"зi басћару органдарыныѓ жџмысын басћаратын
Бас магистрат жќне Синод (Дiни коллегия) iс жљзiнде кол-
легия ћџћыћтарын пайдаланды. Бџдан б"лек саяси ћуѕын-
дау мiндеттерiн жљзеге асыратын Преображенск приказы
мен Ћџпия кеѓсе жќне бiрћатар басћа да ведомстволар
жџмыс iстедi.
Жергiлiктi жерлердегi "кiмет билiгiн орталыћтандыру
жќне ныѕайту маћсатымен 1708 жылы ел сегiз губернияѕа
б"лiндi. Мќскеу, Петербург, Смоленск, Киев, Азов, Ћазан,
Архангелогород жќне Сiбiр. Губерниялардыѓ басында
ќскердi жќне баѕынышты аумаћтарды басћару жџмысын
жљргiзген губернаторлар тџрды. Ќрбiр губерния орасан
аумаћты алып жатты, сондыћтан 1719 жылы губерниялар-
ды провинцияларѕа б"ле бастады, олардыѓ саны 50-ге жеттi.
Провинцияларды воеводалар басћарды. Провинциялар "з
кезегiнде дистриктерге, одан кейiн — уездерге б"лiндi.
Ќкiмшiлiк ћайта ћџрудыѓ жљргiзiлуiмен Ресейдiѓ саяси
ћџрылысында абсолюттi монархияны ћалыптастыру iсi
аяћталды.
Шiркеу реформасы. Шiркеулiк ћџрылымдар да рефор-
малауѕа џшырады. XVIII ѕасырда шiркеу мен мемлекеттiѓ
арасындаѕы ћатынастар бџрынѕыдан да кљрделене тљстi.
Шексiз билiктiѓ орнау жаѕдайларында бай шiркеудiѓ "зiн-
"зi басћаруы мљмкiн емес едi. Мемлекет оныѓ дербестiгiн
жоюѕа баѕыт алды. Шiркеудiѓ табыстарына мемлекеттiк
баћылау жасауды Монастырь приказы жљргiздi.
1721 жылы I Петр Дiни регламенттi бекiттi. Ол бойынша
шiркеу саяси дербестiгiнен айырылды жќне толыћтай мем-
лекетке баѕынды. Патриархтыћ тљпкiлiктi жойылды, ал шiр-
кеудi басћару љшiн Дiни коллегия ћџрылды. Кейiннен ол

26
Ћасиеттi Синод болып ћайта ћџрылды. Алайда шiркеудiѓ жер
иелiктерiне мемлекеттiк баћылау орнатудыѓ сќтi тљспедi.
 Осылайша шiркеу "зiндiк саяси р"лiнен айырылып,
абсолюттi монархия аппаратыныѓ ћџрамдас б"лiгiне айнал-
ды. Шiркеудiѓ кiрiстерiнiѓ к"п б"лiгi флот ћџру, армия жќне
мектептi ћаржыландыру љшiн жџмсалып отырды.
Шаруашылыћ-экономикалыћ реформалар. I Петрдiѓ
шаруашылыћ-экономикалыћ ћайта ћџруларыныѓ негiзiнде
iс жљзiнде протекционизм мен меркантилизм џстанымдары
жатты. Отандыћ сауданы дамыту мемлекеттiк ћазынаны
толтырудыѓ неѕџрлым тиiмдi ћџралы болып табылды.  Бi-
раћ оны тауарлармен ћамтамасыз ету џлттыћ "неркќсiптi
жќне бќрiнен бџрын армия мен флотћа тiкелей байланысты:
тоћыма жќне металлургия салаларын дамыту ћажет болды.
Экономиканыѓ даму деѓгейi аталѕан салалардыѓ импортпен
салыстырѕанда экспорт љлесiнiѓ артуымен "лшендi. Мысалы,
1725 жылѕа ћарай Ресей шойынды Англияѕа ћараѕанда бiр
жарым есе артыћ "ндiрдi. 
 :неркќсiп географиясы да "згердi.
Металлургияныѓ орталыѕы Оралѕа ћарай орын ауыстырды.
Никита Демидовтiѓ Невьянск жќне Тобыл зауыттары,
Сестрорецк ћару-жараћ зауыты, Нерчинскiде Ресейдегi
бiрiншi кљмiс балћыту зауыты пайда болды.
I Петр кезiнде металлургиядан б"лек жеѓiл "неркќсiп,
бќрiнен бџрын, тоћыма "неркќсiбi де дамыды. Бiрiншi рет
ћаѕаз, цемент, ћант зауыттары салынды. Кеме жасау серпiндi
дамыды.
I Петр билiгiнiѓ соѓында Ресейде 200-ден астам iрi ману-
фактуралар болды. XVIII ѕасырдыѓ бас кезiнде мануфакту-
ралар, к"бiнесе ерiктi жалдамалы жџмыс кљшiмен емес,
басыбайлы шаруалармен ћамтамасыз етiлдi. Алайда мџндай
жаѕдай дамып келе жатћан "неркќсiпке ћолайлы болмады,
сондыћтан љкiмет кќсiпорындарѕа мемлекеттiк шаруаларды
тiркей бастады. Бџѕан ћоса 1721 жылы мануфактура ћо-
жайындары кќсiпорындардаѕы жџмыс љшiн шаруаларды
сатып алу ћџћыѕына ие болды. Бiраћ аталѕан шаралар "нер-
кќсiптiѓ серпiндi дамуына жаѕдай жасай алмады.
Елдiѓ iшкi жќне сыртћы сауда саласында аса маѓызды
тауарлармен сауда жасауѕа мемлекеттiк монополия енгiзу
љлкен р"л атћарды, бџл ћазынаныѓ кiрiс б"лiгiн елеулi то-
лыћтырды. Протекциялыћ саясат жљргiзе отырып, љкiмет

27
џлттыћ экономиканы ћолдады жќне оны шетелдiк бќсекеден
ћорѕады. Мысалы, 1724 жылы Кедендiк тариф бойынша
ќкелiнетiн тауарларѕа баж салыѕы к"бiрек белгiленген
сайын, оѕан џћсас тауарларды отандыћ мануфактуралар
соѕџрлым к"п шыѕарды. 1725 жылы орыс экспортыныѓ
к"лемi импорттан екi есе асып тљсiп, 4,2 млн рубльге дейiн
жеттi. Iшкi саудада бџрынѕыша жќрмеѓкелер љлкен р"л
атћарды, бљкiлресейлiк нарыћтыѓ ћалыптасу љдерiсi жал-
ѕасты. Сыртћы сауда одан ќрi дамытылып, оныѓ орталыѕы
Архангельскiден Санкт-Петербургке ауысты.
Ќскери мџћтаждыћтар љшiн аћшаны тџраћты ћажетсiну
I Петрдiѓ кiрiстердiѓ жаѓа к"здерiн iздестiруiне тљрткi
болды.  Алѕашћы кездерi мемлекеттiк бюджеттiѓ "суiне
жанама салыћтарды к"бейту мен тiкелей салыћтарды артты-
ру, сондай-аћ бiрћатар тауарларѕа ћазыналыћ монополиялар
енгiзу есебiнен ћол жеткiзiлдi. Одан кейiн кiрiстердiѓ жаѓа
к"здерiн iздестiру бљкiл салыћ жљйесiн тљпкiлiктi рефор-
малауѕа — жан басы салыѕын енгiзуге ќкелдi. Ендiгi жерде
салыћ салудыѓ бiрлiгi “аула” — љй шаруашылыѕы емес, ќрбiр
ер адам басы салыћ т"леушi болды. 1718—1724 жылдары
жљргiзiлген халыћ санаѕы 5,4 млн еркек жынысты помещик-
тiк шаруаларды аныћтады, олардыѓ бќрiне бiрыѓѕай салыћ —
74 тиын салынды. Бiр ескерерлiгi, жан басы салыѕы ешћа-
шан толыћ жиналмаѕан болатын. :йткенi бџѕан халыћтыѓ
негiзгi бџћарасыныѓ шамасы келмедi. Т"ленбеген салыћтар
пайда болып, "се тљстi, ол мемлекет бюджетiне нџћсан
келтiрiп, ћаржы даѕдарысына апарып соћтырды.
Сословиелiк реформалар. I Петрдiѓ сословиелiк саяса-
тыныѓ мќнi мен маћсаты сословиелердi заѓды рќсiмдеу,
мемлекеттегi дворяндардыѓ р"лiн кљшейту болып табыл-
ды. XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi ширегiндегi реформалардыѓ нќ-
тижесiнде Ресей империясы дворяндыћ сословиесiнiѓ бiрiгуi
болып "ттi. Мџрагерлiк туралы жарлыћ (1714) феодалдыћ
жер иеленудiѓ бџрынѕы екi поместьелiк жќне вотчиналыћ
формасыныѓ бiрыѓѕай дворяндыћ болып бiрiгуiн бiлдiрдi.
Мџнымен бiр мезгiлде дворяндардыѓ ћызметтiк мiндеткерлiгi
кљшейтiлдi: ендi имениенi тек кiшi џл (кадет) ѕана мџра-
лыћћа алатын болды, ћалѕандары ќскери немесе азаматтыћ
ћызметке кiрiп, оны "мiр бойы атћаруѕа тиiс болды. Жарлыћ-

28
тыѓ бџл б"лiгi жаѓа бiрыѓѕай сословиенiѓ наразылыѕын
туындатты.
1682 жылы жойылѕан жергiлiкшiлдiктiѓ орнына ћызмет-
тiк еѓбек сiѓiру џстанымы енгiзiлдi. Рангiлер (дќрежелер)
туралы Табель  (1722) мемлекеттiк шендер мен атаћтардыѓ
(штаттыћ жќне ќскери) бљкiл жљйесiн 14 класс-рангiге б"лдi.
Ќрбiр келесi рангiнi оныѓ алдынѕыларынан "ткеннен кейiн
ѕана иеленуге болатын. Феодалдыћ ћоѕамныѓ тџйыћ сос-
ловиелiк тобына ћалалардыѓ халћы енгiзiлiп, олар тџраћты
жќне тџраћты емес азаматтарѕа б"лiндi. Тџраћтыларѕа к"-
пестер, "неркќсiпшiлер мен цехтыћ ћол"нершiлер жатћы-
зылды. Тџраћты емес немесе “љмiтсiздер” болып меншiктерi
жоћ жќне “жалданып немесе ауыр жџмыстарды iстеп кљн
к"ретiн” ћалалыћтар есептелдi.
I Петрдiѓ ќлеуметтiк саясатыныѓ ћорытындысы ресейлiк
ћоѕамныѓ жаѓа ћџрылымы болды, одан заѓнамамен рет-
телген сословиелiк џстаным айћын к"рiнiп тџрды.
Мќдениет жќне тџрмыс саласындаѕы реформалар.
Елдегi жљрiп жатћан ћайта ћџрулар Петрдiѓ алдына кадр
мќселесiн ћойды. Шiркеулiк схоластикалыћ мектептер
ћарћынды даму љстiндегi "неркќсiп, армия жќне флот љшiн
ћажеттi мамандар даярлай алмады. Сондыћтан XVIII ѕа-
сырдыѓ бiрiншi ширегiнде елде халыћтыћ мектептер жљйесi
ашыла бастады. Олардыѓ алѕашћысы 1701 жылы Сухарев
мџнарасында ашылѕан Математика ѕылымдарыныѓ мектебi
болды. Бiрнеше ћалаларда бастауыш бiлiм беретiн мектептер
ашылды. Бџл мектептерде оћу љшiн жаѓа оћулыћтар ћажет
болды. Осы маћсатта 1703 жылы басып шыѕарылѕан “Ариф-
метика” оћулыѕы математиканыѓ негiзгi оћулыѕына ай-
налды.
I Петрдiѓ патшалыћ дќуiрiнде кiтап шыѕару iсi  ћарћынды
дамыды. XVIII ѕасырда Мќскеудегi жалѕыз баспахана,
негiзiнен, шiркеулiк мазмџндаѕы кiтаптар шыѕарды. Ѕасыр
соѓында Мќскеу мен Петербургте бiрнеше ондаѕан баспаха-
налар жџмыс iстедi. Жаѓа литермен басылѕан алѕашћы
кiтаптар 1708 жылы жарыћ к"рдi. 1710 жылы I Петрдiѓ
"зi литер љлгiсiне "згертулер енгiзiп, жаѓа емле жљйесiн
бекiттi. Оныѓ алдында санды белгiлеу "згертiлген болатын,
олардаѕы ќрiптiк сызыћ араб цифрларына "згертiлiп басыла
бастады.

29
Кiтап басып шыѕарудыѓ "суi кiтап саудасын "ркендеттi.
К"птеген аћсљйектерде жеке кiтапханалар жинаћталды.
1714 жылы Мемлекеттiк кiтапхана ћџрылды. Ол ћазiргi
Ресей Ѕылым академиясы кiтапханасыныѓ негiзiн ћалады.
Алѕашћы Мќскеу университетiнiѓ љйi
М.В.Ломоносовтыѓ бiрiншi шыѕармалар жинаѕы

30
Ресейдегi аса iрi тарихи оћиѕа мерзiмдi басылымныѓ
жарыћ к"руi болды. “Ведомости” деп аталѕан алѕашћы
жљйелi газет 1703 жылдан бастап шыѕа бастады. Ол Ресей-
дiѓ iшкi жќне сыртћы "мiрiнен хабарлар, соѕыс барысы
жайлы аћпарат жариялап отырды.
I Петр џйымдастырѕан Петербургтегi Кунсткамера ал-
ѕашћы орыс мџражайы болды. Ол тарих жќне жараты-
лыстану ѕылымдарыныѓ коллекциясын жинай бастады.
XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi ширегiнде Петербургте Ѕылым ака-
демиясы ашылды.
:зiне тќн тќуекелшiлдiгiмен I Петр ћол астындаѕыларды
ескi ќдет-ѕџрып пен салт-дќстљрлерiнен ажыратуѕа, оларды
батысеуропалыћ "мiр салтына љйретуге тырысты. Саћалдар-
ды мќжбљрлеп ћырћудан кейiн, шапандардыѓ џзын етектерi
мен жеѓдерiн кесу ќрекеттерi жасалды.
Петрдiѓ реформасы феодалдыћ ћоѕамдаѕы дворяндыћты
к"термелеуге баѕытталды жќне армия мен мемлекетте оныѓ
р"лiн арттырды.
Бiраћ патша тiлеген “татулыћ” орнына жаѓа бiтiспес
ќлеуметтiк ћайшылыћ пайда болды, жаппай келiсiм орнына
ќлеуметтiк топтар арасындаѕы ымырасыздыћ кљшейдi. Бџл
љдерiстi тоћтатуѕа Петрдiѓ жаѓа џйымдарыныѓ да, жаѓа
шектеулерi мен жарлыћтарыныѓ да кљшi жетпедi.
XVII ѕасырдыѓ соѓы — XVIII ѕасырдыѓ бiрiншi ширегiн-
дегi ћайта ћџрулардыѓ нќтижесiнде Ресей џлы державаѕа
айналды. Тџраћты армия мен флот ћџру, белсендi сыртћы
саясат жљргiзу аса маѓызды тарихи мiндеттердi шешiп бердi.
Ресей Балтыћ теѓiзiнiѓ жаѕалауларына орныћты. Мануфак-
туралыћ "неркќсiптiѓ "суi, "ндiрiстiѓ жаѓа салаларын ћџру,
iшкi жќне сыртћы сауданыѓ "рiстеуi елдiѓ "ндiргiш кљште-
рiндегi љлкен алѕа жылжуларды бiлдiрдi.
I Петр кезiнде мемлекеттiк аппаратты жетiлдiру орталыћ
"кiмет билiгiнiѓ кљшеюiмен жќне шексiз монархияныѓ бекi-
тiлуiмен ћатар жљрдi.
Аѕарту iсi, мќдениет пен ѕылым саласында љлкен "згерiс-
тер байћалды. Ресейдiѓ Батыс Еуропаныѓ неѕџрлым дамыѕан
елдерiмен салыстырѕанда экономикалыћ жќне мќдени артта-
ћалушылыѕы жойылмаѕанымен, мџндаѕы жаѕдай оѓды
жаћћа ћарай айтарлыћтай бет бџрды. I Петрдiѓ реформала-
ры "зiнiѓ прогресшiлдiгiне ћарамастан еѓбекшiлерге жеѓiл-

31
дiктер ќкелмедi, керiсiнше оларѕа жаѓа салыћтар, мiндет-
керлiктер жќне ауыртпалыћтар салынды. Мџнымен бiрге
ћайта ћџрулар дворяндардыѓ љстемдiк жаѕдайын ныѕайтты,
iрi саудагерлер мен "неркќсiпшiлер тобы позицияларыныѓ
ныѕаюына жќрдемдестi. I Петр реформаларыныѓ ћорытын-
дысы империялыћ сыртћы саясаты бар орталыћтандырыл-
ѕан абсолюттiк, ќскери-т"решiлдiк мемлекет ћџру болды.
“Сарайлар т,ѓкерiсi” дќуiрi. ХVIII ѕасырдыѓ бiрiншi
ширегiндегi реформалар елдiѓ экономикалыћ дамуына
елеулi серпiн бердi. Бџл ресейлiк жаѓартудыѓ бiрiншi
кезеѓiн бiлдiрдi. 1725—1762 жылдары Ресей экономикасы-
ныѓ жетекшi саласы бџрынѕыша — ауыл шаруашылыѕы
болып ћала бердi.
ХVIII ѕасырдыѓ екiншi ширегiнде мануфактуралыћ "ндi-
рiс жылдам ћарћынмен дамыды. Бџл кезеѓдегi Ресейдiѓ
ќлеуметтiк дамуыныѓ ерекше белгiсi дворяндардыѓ ћџћыћ-
тары мен артыћшылыћтарыныѓ елеулi кеѓейе тљсуi болды.
Жалпы алѕанда, ХVIII ѕасырдыѓ екiншi ширегiндегi Ре-
сейдiѓ сыртћы саясаты I Петр кезеѓiмен жалѕастылыѕын
саћтады. Алайда iшкi саяси тџраћсыздыћ оныѓ тиiмдiлiгiн
т"мендеттi жќне ќрћашан да Ресейге соѕыстаѕы жеѓiстермен
келген басымдыћтарды толыћ дќрежесiнде пайдалануѕа мљм-
кiндiк бермедi.
ХVIII ѕасырдыѓ ортасындаѕы Ресейдiѓ саяси дамуы
дворяндыћ топтардыѓ сарай т"ѓкерiсiне ќкелген билiк љшiн
шиеленiстi кљрестерiмен сипатталады. I Петр ћайтыс болѕан-
нан кейiн, I Екатерина таћта отырѕан 1725 жылдан бастап
1762 жылѕа дейiнгi 37 жылда Ресей таѕынан алты импе-
ратор ауысты: I Екатерина (1725—1727); II Петр (1727—
1730); Анна Иоанновна (1730—1740); VI Иван (1740—1741);
Елизавета  Петровна (1741—1761); III  Петр  (1761—1762).
1725—1761 жылдар аралыѕындаѕы Ресей тарихын
В.О.Ключевский “Сарайлар т"ѓкерiсi дќуiрi” деп атаѕан. Онда
гвардия шешушi орынды иелендi. I Петр патшалыѕыныѓ
соѓында ќдеттегiдей тек дворяндар, оныѓ iшiнде, тегi аћсљйек-
тер ѕана гвардия солдаттары болды. Гвардияныѓ елеулi саяси
ыћпалы болды жќне олар орталыћ жќне жергiлiктi билiк
органдарыныѓ ќрекеттерiн баћылауѕа тартылды.
1722 жылы I Петр патшаныѓ "з мџрагерiн "зi аныћ-
тайтын артыћшылыѕын бекiткен жарлыћ шыѕарды, осыѕан
сќйкес патша мџрагерi оныѓ љмiтiн аћтамаса, патша "з

32
шешiмiн "згерте алатын болды. К"пшiлiк I Петр к"зiнiѓ тi-
рiсiнде-аћ екiншi ќйелi Екатеринаны "з таѕыныѓ мџрагерi
етiп жариялайды деп кљткен болатын. Алайда таћ таѕдыры
басћаша шешiлдi: 1725 жылдыѓ 28 ћаѓтарында I Петр "з
ћџћыѕын пайдалана алмастан к"з жџмды.
Џлы Петр ћайтыс болѕаннан кейiн Ресей таѕыныѓ наѕыз
љмiткерi екеу: I Петрдiѓ немересi, дарѕа асылѕан Алексей
Петровичтiѓ он жасар џлы, оныѓ да есiмi Петр жќне Ека-
терина болды.
:зi билiкте болѕан алѕашћы кезеѓде I Екатерина I Петр
бастаѕан ћайта ћџруларды iс жљзiнде басшылыћћа алуѕа
тырысты. Екатеринадан кейiнгi орыс таѕыныѓ мирасћоры
кќмелетке толмаѕан, 1715 жылы 12 ћазанда дљниеге келген
II Петр, 1727 жылы таћћа отырѕанда, бар болѕаны, он екi
жаста болатын.
Сарай т,ѓкерiстерiнiѓ себептерi мен ерекшелiктерi.
I Петр к"з жџмѕаннан кейiн таћ айналасындаѕы тартыс
џзаћћа созылды. Бiрiн-бiрi ауыстырѕан алты патша "з ерек-
шелiгiмен тарихта ћалды. Бiрiншiден, олар мемлекеттiк
билiк пен саяси ћџрылыстыѓ негiздерiн тљбiрiмен "згерту
маћсаттарын к"здеген жоћ; екiншiден, т"ѓкерiстердiѓ баста-
машылары таћћа "з адамын отырѕызуѕа џмтылѕан сарай
маѓындаѕы ќртљрлi топтар болды; љшiншiден, барлыћ дер-
лiк т"ѓкерiстер бiрдей сипатпен "ттi, мџндаѕы мiндеттi жќне
басты кљш — гвардия, ал еѓ маѓызды салдары — дворяндар-
дыѓ саяси жќне экономикалыћ позицияларыныѓ кљшеюi
болды.
I Петр енгiзген таћ мџрагерлерiнiѓ тќртiбi (1722) патша-
лыћ етушi монархтыѓ мџрагерiн таѕайындау туралы мќсе-
ле таћ тартысыныѓ негiзгi нысанына айналды. Арттарында
ќрћашан да дворяндар мен аћсљйектердiѓ џжымдыћ мљдде-
лерi тџрѕан Романовтар ќулетiнiѓ тiкелей жќне жанама
мџрагерлерiнiѓ к"птiгi тџраћсыздыћты, к"бiнесе мемлекет-
тiк дамудаѕы тежелушiлiктi де туындатты.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. Ресейдiѓ XVIII ѕасырдаѕы ќлеуметтiк-экономикалыћ дамуыныѓ
      ерекшелiктерiн сипаттаѓдар.
2. Бџл кезеѓдегi елдiѓ iшкi жќне сыртћы саясаты ћандай болды?
3. I Петр реформаларыныѓ  Ресей дамуы љшiн ћандай маѓызы
     болды?

33
4. I Петр ћайта ћџруларыныѓ тарихи маѓызы неде?
5. Реформалар ресейлiк ћоѕам "мiрiнiѓ ћандай салаларын ћамтыды?
6. I Петр енгiзген жаѓалыћтардыѓ нќтижесiнде Ресей мемлекетiнiѓ
     ћоѕамдыћ-саяси ћџрылымында болып "ткен "згерiстер туралы
     баяндаѓдар.
7. I Петрдiѓ жекетџлѕасына ћандай баѕа бересiѓдер?
8. ХVIII ѕасырдаѕы Ресейдiѓ ќлеуметтiк-экономикалыћ даму
ерекшелiктерiн сипаттаѓдар.
9.  “Сарайлар т"ѓкерiсi дќуiрi” несiмен маѓызды?

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: