КӨкейкесті әдебиеттану

1. Нұрғали Р. Драма өнері. Алматы: Санат, 2001.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, ғылымға еңбек сіңірген қайраткер, филология ғылымының докторы, профессор Р. Нұрғалидің есімі баршамызға белгілі. Ғалым өзінің бүкіл саналы ғұмырын қазақ әдебиеті мен тілінің өркендеуіне арнады.

Академик Р.Нұрғали қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде үлкен үлес қосты. Ғалым ағамыздың қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде жасаған құнды-құнды еңбектері осыған дәлел болмақ. Академик Р.Нұрғалидің «Абай және Әуезов», «Алаш ұранды әдебиет» және М.Әуезовтің «Әдебиет тарихы» зерттеуі, «Ауезов и Алаш», «Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ әдебиеттану ғылымының атасы», «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры», «Әдебиет теориясы» т.б. ғылыми мақалалары мен ғылыми еңбектерімен көпшілік таныс.

Жыл сайын Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде «Көкейкесті әдебиеттану» жинағы шығып тұрады. Ғалым осы жинақты құрастырып, баспаға әзірлеу ісіне ұйытқы бола білді. Осы аталмыш жинақта «Әдеби мұра: тарихы мен танымының теориялық – методологиялық қырлары» атты зерттеу мақаласында «Қазақ әдебиетінің тарихы – біздің филологиядағы барынша селкеуі көп сала. Талай жылдар қазақ әдебиетінің тарихы ұзақ дәуірді қамтиды, ол көне түркі әдебиетімен тамырлас, дербес қазақ әдебиеті бұрын шегелеп тастағандай, ХVІІІ ғасырдан емес, ХV ғасырдан басталады деген тәрізді концепцияны дәлелдеуге кетті. Бұл концепцияны ұстанған күннің өзінде қазақ ғалымдары ХV – ХVІІІ ғасырлар мен одан кейінгі замандағы әдеби дәуірлер мен кезеңдерді дәл анықтап, түбірлеп зерттей қойған жоқ. Туған әдебиетіміздің толыққанды тарихын жасау үшін бұданда ерте кезеңдерді, атап айтқанда, VІ – VІІІ ғасырлардағы жалпы түрік халықтарына ортақ жәдігерлер мен ІХ – Х ғасырлардағы түрік тіліндегі мұралары да дәйекті түрде тексеру шарт». /1,4/ Ғалым қазақ әдебиетінің өткеніне көз жүгіртіп, туған әдебиетіміздің тарихын зерттеу барысында, ерте кезеңдерді, оның ішінде VІ – VІІІ ғасырлардағы жалпы түрік халықтарына ортақ жәдігерлер мен ІХ – Х ғасырлардағы түрік тіліндегі мұраларды дәйекті түрде тексеру керектігін айтады. Және де қазақ әдебиеттану мен әдебиет сыны тарихы ерекше әңгіме арқау болуға тиіс екендігін айта келіп, ең қиын кезеңдерге – 20-30 және 40-50 жылдарды жатқызады. Бұл жөнінде: «Бұл дәуірлерді әділ сараптау үшін қазірден бастап барша әдеби мерзімдік баспасөзді тексере қарап шығу қажет. Сол замандағы ахуалға бойлай еніп, асығыс, дабырасыз жүргізілмек зерттеулер барысында есімі жазықсыз ұмыт болған ғалымдар мен сыншылардың еңбегін халық қазынасына қосу шарт» /1,7/, - деп ой түйеді.

Әдеби зерттеулерге үлкен жауапкершілікпен қараған М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Ы.Ысмаилов, М.Қаратаев, М.Дүйсенов, С.Қирабаев, М.Базарбаев, Р.Бердібаев, З.Ахметов, Т.Кәкішев, З.Қабдолов, Ш.Елеукенов, Р.Нұрғали, тағы да басқа ғалымдардың еңбектері қазақ әдебиеттанушының деңгейін жоғары дәрежеде көрсете білді.

Ғылыми зерттеу еңбектерінде өткенге сын көзбен қарап, бір жақты жүргізілген солақай саясатқа баға берілді. Сөйтіп, әдебиет пен өнерімізден аластатылып, әдейілеп аты өшірілген Шәкәрім Құдайбердиев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов т.б. қаламгердлердің есімі қайта оралып, олардың баға жетпес шығармалары ғылым игілігіне айналды.

ХХ ғасырдың алғашқы екінші, үшінші онжылдықтарында қазақ әдебиетінің дамуына, қазақ ғылымының қалыптасуына, елдігімізге қомақты үлестерін қосқан тұлғалардың өмірі мен шығармалары туралы көптеген зерттеулер жазылып жарыққа шықты. Бұл еңбектер белгілі бір қаламгерлердің мұрасын зерттеумен ғана бағалы болып қоймайды. Ең бастысы - өткенімізді танып-білуге, сол тарихи дәуірдің ерекшеліктерін саралауға мүмкіндік туғызғанымен де құнды бола береді. Бұл салада С.Қирабаевтың әдебиетіміздің ақтандық беттері, «Жүсіпбек Аймауытов», «Әдебиет және ұлт тәуелсіздігі», М.Базарбаевтың «Көрікті ойдан көркем сөз», Т.Кәкішевтің «Қазақ әдебиеті сынының тарихы», «Мағжан – Сәкен», Р.Нұрғалидің «Әуезов және алаш», Т.Қожекеевтің «Көк сеңгірлер», Ш.Елеукеновтің «Мағжан», Т.Жұртбайдың «Талқы», З.Бисенғалидің «ХХ ғасырдағы қазақ романы», Р.Тұрысбектің «Жүсіпбек», Ө.Әбдімановтың «Қазақ газеті», Д.Қамзабекұлының «Руханият» атты зерттеу кітаптарын, сонымен бірге «Бес арыс», «Зауал», «20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті» атты ұжымдық жинақтарды айтуға болады.

Осы жоғарыдағы аталған баға жетпес еңбектер арқылы бүгінгі ұрпақ кешегі жазықсыз жапа шеккен арыстарымыздың өмірі мен шығармашылығы туралы көп мағлұматтар алды, олардың әр сала бойынша айтқан, жазған құнды-құнды мұралармен танысты.

Алаш оқығандары ұлт мүддесін бірінші орынға қойғандығы белгілі. Олардың қатарына Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Шоқай, М.Дулатов, М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев сынды әйгілі тұлғалармен бірге көпшілікке есімдері кеңінен танымал емес Ғ.Қарашұлы, Ә.Ермеков, С.Лапыұлы, Ы.Мұстанбаев, Ж.Басығараұлы, Б.Қаратайұлы, тағы басқа есімдері бүгін біреуге белгілі, біреуге белгісіз – көптеген адамдарды жатқызуға болады. Бұл аталған адамдар өз халқының тәуелсіздігін армандауы және тәуелсіздік жолында аянбай еңбек етіп, жеткіншек ұрпаққа жол көрсетушілер болатын. Осы жаңа лек қазақ даласының тыныс-тіршілігіне жойқын леп ала келді. Осы тұста Сәкен Сейфуллин: «Оянып келе жатқан жас қазақ интеллигенциясының желеп-жебеушілері сол кездегі көрнекті кадеттер, публицистер Бөкейханұлы, Дулатұлы және Байтұрсынұлы болды. Сол шақтың өзінде еркіндікке, революциялық жұмысқа ішкі түйсігімен ұшталған жас интеллигенция өзіне жөн сілтер жандарды таппаған соң, әрине, тез арада осы арқылы кемел кадетшілердің және олардың «Қазақ» газетінің төңірегінде топтасты. Жас интеллигенцияның өкілдері ұйымдасқан түрде үйірмелерге бірігіп, қазақ әдебиетін өзінше байыптап бағдарлай бастады» /2,45/. Сол кездегі айтулы оқиғалар зиялылардың ширап, ел өміріне шығармашылықтары арқылы етене араласуына әсер етті.

Ғалым-әдебиетші, Р.Нұрғалидің айтуынша: «Революцияның арыстан жолды көгала толқындары халық мұхитын көтере шайқап, шоғырлы таланттардың, ұялы дарындардың бірнеше буынан әлеуметтік, қоғамдық, өнерпаздық, қаламгерлік жолға алып келді. Олар ерте марқайды, кәмелетке тез жетті бозбала, жігіт кездерінде қоғамдық үлкен істер тындырды, салмақты шығармалар жазды; отыз-қырық жастарында бүкіл елге танылып, даңқтары шығып, зор абыройға ие болды» /3,3/. Туған халқының жарқын болашағы үшін жан-тәнін аямай еңбек еткен перзенттер жөнінде Р.Нұрғали қалам тартып, олардың үлкен істер тындырғандығы туралы орынды баға береді.

ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында жазба дәстүрі қалыптасқан қазақ әдебиеті 1920-жылдарында жаңа сапалық деңгейден көрінгені бүгіндері айтылып жүрген шындық. Драматургия мен прозалық шығармалардың жанрлық түрлері қалыптасқан бұл салаларда көркемдігі кемел ондаған туындылар жазылды. Бұл шығармалардың бірқатары сол кезде қоғамда үстем бола бастаған кеңестік идеология қарқынымен жазылса да, сол саясаттан тыс жазылған шығармалар да аз болған жоқ. М.Әуезовтің алғашқы әңгімелері мен «Қараш-қараш», «Қилы заман» повестері, драмалық туындылары, Ж.Аймауытовтың «Қартқожа», «Ақбілек» романдары, «Күнекейдің жазығы» повесі, драмалық туындылары, М.Жұмабаевтың лирикасы, «Қорқыт», «Батыр Баян» сияқты поэмалары, К.Кемеңгерұлының, С.Сәдуақасовтың, Б.Күлеевтің т.б. ақын-жазушылардың көркем дүниелері сол кездегі әдебиетіміздің зор табыстарынан саналатыны белгілі. Себебі, бұл көркем дүниелері қазақ қоғамын бейнелеудің көкжиегін кеңейте отырып, сөз өнерімізге тың тыныс, жаңа идеялық мазмұн дарыта төл әдебиетіміздің көркемдік тұрғыдан болсын, жанрлық тұрғыдан болсын байыта түсті. Олардың әдеби туныдылары сол кездегі шығып тұрған «Еңбекші қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Ақжол», «Жаңа мектеп», «Жас қазақ », «Бірлік туы», «Әдебиет майданы» сияқты басылымдарда үнемі жарияланып тұрды.

ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары очерк, әңгіме, фельетон, тәрізді ұсақ түрлерімен проза жанры толықты. Қазақ әдбиетінде проза жанры, негізінен жиырмасыншы жылдың тұсында жамудың жаңа арнасына шыққаны белгілі. Бұл жылдары шағын жанрда шығарма жазушылардың қатары толыға түсті. Олардың қатарында: М.Әуезов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Жұмабаев, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, С.Сәдуақасұлы, Қ.Кемеңгерұлы тағы басқа бірнеше қаламгерлердің атын атауға болады.

Әрине, қай уақытта болсын ел өміріне байланысты, сол елдің тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелер – көркем әдебиеттің негізгі арқауы болып табылады.

Ғалымның «Заман Қазақстан» газетінде шыққан «Алаш ұранды әдебиеттегі Мұхтар Әуезов көтерген азаттық идеясы» атты мақаласында: «М.Әуезов Кенесары қозғалысының Қырғыз жерінде өткен ақырғы кезеңнің, бұл тұстағы қасіретті шындықтарды көркемдік жинақтау заңдылығына орай көрсете алған. Пьесадағы бейнелер жалаң қабат емес, көп қырлы. Шығарманың өмірін ұзақ ететін, қандай да бір болмасын алдын-ала сызылған схеманың ауқымына сыйғызбайтын өзгеше тартымды сипаты да осы тұста анық байқалады. Пьесаның прологындағы аттары аталмаған кейіпкерлердің өзара диалогтарында олардың Кенесары бастаған қозғалысқа көзқарасы әр түрлі екені айқын сезіледі. Кенесарының қайыспайтын ержүректілігі, қайсарлығы оның сирек қасиеті болуымен қатар кемшілігі де болып табылады» /4,5/.

Ғалым М.Әуезовтің «Хан Кене» пьесасы жөнінде Кенесарының ең бойынан табылып жатқан қасиеттерге және пьесаның жазылу желісіндегі баға береді.

Көкейкесті әдебиеттану (Алаш қайраткерлері шығармашылық мұрасының қазіргі мәдени – рухани және ғылыми дамумен сабақтастығы) 4 кітап «Алаш және орыс әдебиеті арасындағы байланыс» атты мақаласында Р.Нұрғали «ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр қилысындағы ең басты, өзекті мәселе – ұлттық мәселе, қазақ қоғамының жағдайы, оның даму жолы болды. Қалай да халық сапасын ояту жолдарын іздеген алашшылар халық болашағы үшін қам-қаракет қылды. Ұлттық рухани көсемі болған Ахмет Байтұрсынов өзінің «Қырық мысал» аударма жинағымен, «Маса» өлеңдер жинағымен, фольклор үлгілерін жинап, бастырумен және қазақ әдебиетінің теориялық мәселелеріне арналған еңбек, мақала, оқулықтарымен әдеби процеске белсене араласты /5,45/. Өздеріңіз байқап отырғандай академик Р.Нұрғали адам баласының ең жоғары қоятын басты да өзекті мәселесі ұлттық мүдде екендігін айтады. Ғалым қазақ жастарының ұлттық болмысына, ата-бабаларымыздан дарыған ерекше қасиеттеріміздің бойымыздан алшақтамауына мән бере білді. Сонымен қатар, халқының жарқын болашағы үшін аянбай еңбек еткен қайраткерлердің шығармашылықтарына талдау жасай отырып, жастардың кемел келешегіне жол сілтей білді. Ғалымның жан-жақты талдау жасай қарастырған мақала – зерттеулерінің келер ұрпаққа берері мол, бағыт-бағдары да баянды болмақ.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Мемлекеттік сыйлықтың лауретаты, ғылымға еңбегі сіңген қайраткер, филология ғылымының докторы, профессор Р.Нұрғали қазақ әдебиеттану ғылымына айтарлықтай үлес қосқан ғалым. Академик Р.Нұрғалидің ғылым мен білімге сіңірген еңбегі мәңгі жасай бермек.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Нұрғали Р. Әдеби мұра: тарихы мен танымының теориялық-методологиялық қырлары. Көкейкесті әдебиеттану. 4 кітап. Астана, 2004 ж.

2. Шамиль М., Сейфуллин С. О казахской интелегенции //Жизнь национальностей. 1920 г.

3. Нұрғали Р. Әуезов және Алаш. Әдебиеттегі ұлттық рух. Алматы: Санат, 1997ж.

4. Нұрғали Р. Алаш ұранды әдебиеттегі Мұхтар Әуезов көтерген азаттық идеясы //Заман Қазақстан, 1997, 22 тамыз.

5. Нұрғали Р. «Алаш және орыс әдебиеті арасындағы байланыс». Көкейкесті әдебиеттану. 4 кітап. Астана, 2004 ж.

Известно, что цикл есть группа произведений, объединённых автором по идейно-тематическому, жанровому принципу, общностью персонажей или чаще всего по нескольким принципам. Цикл «Неоконченная трагедия» Р.Нургалиева состоит из пяти рассказов: «Преступление», «Полковник Кашкин, студент Асанов», «Смерть горы», «Сколько стоит могила?», «Тоска». На первый взгляд, названные рассказы не имеют каких-либо сходств. В них нет общих персонажей, повторяющихся событий. Однако все эти небольшие произведения объединены темой Семипалатинского полигона.

В рассказе «Преступление» повествуется об эвакуации жителей села Кайнар в связи с испытанием водородной бомбы. Приезд секретаря райкома, объявившего о необходимости временного ухода из села , является завязкой произведения. Сельчане по-разному реагируют на данную ситуацию. Прямолинейный Байсак предлагает не уезжать в это горячее время и подумать о хозяйственных нуждах села: о сенокосе, о скоте. Он считает, что человек вынослив как собака. Более покладистый Жумадил полагает, что следует остаться в селе мужчинам, а эвакуировать только женщин и детей. Его позиция: если власть велела нужно подчиниться. Рассудительная Кульшим апа спокойно наставляет: «Дорогие мои, бедствовать всем вместе - великий праздник, не бойтесь. Власть сказала - не обманет». [1,454] Напротив, Кызтумас плачет и приговаривает: «Скажите, что чёрная туча нависла над нами».[1,454] Несмотря на разные формы реакции на ситуацию временного отбытия из родного села, в целом местные жители в неведении и до конца не осознают последствий предстоящих военных испытаний. Они наивны как дети. И стар, и млад радуется тому обстоятельству, что каждой семье выдают по пятьдесят рублей: «Как будто неожиданно нашёлся слиток золота величиной с конскую голову». [1,455]

Взрыв водородной бомбы, до смерти напугавший кайнаровцев, является кульминацией рассказа. Распад Абралинского района (часть района стала полигоном, другую часть присоединили к Карагандинской области и к Абайскому району) является трагической развязкой произошедшего события. Сюжет данного произведения связан с испытанием водородной бомбы, вызвавшим экологическую катастрофу: изменение климатических условий, загрязнение воздуха, воды, а в конечном итоге уничтожение человека. Пожилые жители села страдают от необходимости покинуть родную землю - атамекен, оставить могилы предков. Данная ситуация напоминает повесть «Прощание с Матёрой» В.Распутина.

Поэтика заглавия рассказа «Преступление» непосредственно выражает объективную оценку происходящих событий. Военные испытания в Семипалатинской области - это преступление. Всякое преступление наказуемо. Наказаны невинные жители области. Последний абзац, как своеобразный эпилог рассказа, содержит исчерпывающую информацию о трагических последствиях пятнадцатилетних надземных и двадцатипятилетних подземных атомных взрывов. Увеличилось количество людей, умирающих от рака и белокровия, стали рождаться больные дети, возросло число самоубийц. Жители маленького села Кайнар стали жертвой военных испытаний.

В рассказе нет каких-либо параллельных событий, конкретных человеческих судеб, социально-бытовых коллизий, внутренних переживаний героев. Рассказ тяготеет к документальности и фактографичности. Взрыв происходит 5 августа 1953 года. Осенью 1954 года распался Абралинский район. Благодаря конкретным датам, географическим наименованиям текст данного произведения имеет черты публицистического стиля. Вместе с тем, несмотря на обобщённый характер образов и событий, этот небольшой по объёму и на первый взгляд незамысловатый по содержанию рассказ имеет глубокий подтекст, связанный с темой преступления. Рассказ «Преступление», начиная цикл «Неоконченная трагедия», является своеобразной его экспозицией, предваряющей предысторией последующих событий, связанных с бедствиями на Семипалатинском полигоне.

Второй рассказ рассматриваемого цикла называется «Полковник Кашкин, студент Асанов». Преподаватель военной кафедры, полковник Кашкин читает студентам лекцию о водородной бомбе. Этот офицер, оставивший военную карьеру из-за неугодности начальству, на занятиях часто отходит от основной темы и рассказывает о походах Македонского, Чингисхана, Наполеона, Суворова, о преступлениях Сталина, Ягоды, Ежова, Берии, Голощёкина. И в данной ситуации Кашкин излагает аудитории всю

непреукрашенную правду о последствиях взрывов водородной бомбы.

Выступление студента Естая Асанова о том, что испытания водородной бомбы происходят рядом, является кульминацией рассказа. Естай задаёт преподавателю вопрос, отражающий его гражданскую позицию: «Почему такие взрывы проводятся в самом сердце народа: с одной стороны, на территории Казахстана, прилегающей к Семипалатинску, Усть-Каменогорску, Павлодару, Караганде, а с другой - на русской земле в районе Барнаула, Омска, Алтая?» [2,460] По мнению студента Асанова, Семипалатинский полигон - трагедия казахского народа. Непривычная для аудитории и непонятная ей реакция встревоженного полковника Кашкина, растерянно повторяющего, что разговора о водородной бомбе на данном занятии не было, является развязкой сюжета. Офицер пытается замять истину о взрывах, так как знать её обречённым людям не положено.

Данное произведение завершается информацией о судьбах полковника Кашкина и студента Естая Асанова. В эпилоге рассказа повествуется о том, что полковник Кашкин в тридцать пять лет навсегда оставил военную деятельность и переехал в Ригу к родственникам жены. Естай Асанов перевёлся на заочное отделение и, не достигнув тридцатилетнего возраста, умер от белокровия. Концовка рассказа представляет размышление рассказчика о том, что, вероятно, на судьбы полковника Кашкина и студента Асанова оказало влияние лекционное занятие о водородной бомбе. Благодаря такому риторическому вопросу финал данного произведения остаётся открытым.

В отличие от рассказа «Преступление» в рассказе «Полковник Кашкин, студент Асанов» есть конкретные люди, частные судьбы. В противовес наивным кайнаровцам полковник Кашкин как человек с военным образованием владеет определённой научно-технической информацией о взрывах водородной бомбы и специальными знаниями, а смышленый студент Естай Асанов, очевидец взрывов, имеет относительно военных испытаний чёткую гражданскую позицию. Именно их диалог составляет сюжет данного произведения. Есть некая связь в судьбах этих людей, которые одновременно ушли из учебного заведения. Поэтому имена преподавателя Кашкина и студента Асанова находятся рядом в названии рассказа.

Герой третьего рассказа «Смерть горы» - народный поэт Сапаргали Бегалин. Основное событие в данном произведении - празднование восьмидесятилетия поэта на родине в Семипалатинской области. Диалог

С. Бегалина с К. Кенжетаевым по поводу места размещения полигона является завязкой рассказа. Поэт с негодованием замечает о полигоне: «Думаешь, это только заноза на моей ноге? Если хочешь знать, это пуля, прострелившая сердце казахского народа. Это не заживаемая рана, неизлечимая болезнь. Нет у этой трагедии начала и нет конца».[3,465] Эпизод, где Бегалин разглядывает через бинокль гору Дегелен и в слёзах обращается к окружающим, является кульминационным: «О дети мои, младшие братья мои! Сколько существует земля, разве был на ней человек, видевший когда-нибудь смерть горы? Мы дожили до такого дня. Оказывается, умер мой Дегелен. Посочувствуйте же мне».[3,466] Последующая информация о чествовании юбиляра, который при этом не испытывал особой радости и больше уединялся, снедаемый какой-то внутренней печалью, является развязкой произведения.

Данный рассказ также завершается своеобразным эпилогом: «Сапаргали скончался неожиданно, не достигнув девяностолетнего возраста. Возможно, он не перенёс смерти жены и сына Мажита. А может быть, он не вынес гибели горы Дегелен?» [3,466] Концовка произведения содержит риторический вопрос, поэтому финал его остаётся открытым. Безусловно, празднование юбилея поэта не исчерпывает содержания рассказа. Автору важнее показать здесь внутренние переживания человека за судьбу своих земляков и в целом за будущее народа. Никакие почести, встречи, вечера, поездки не могут излечить душевную боль поэта, глубоко осознающего трагизм ситуации, созданной на Семипалатинском полигоне. Заглавие рассказа олицетворяет конец чего-то прочного, незыблемого. «Смерть горы» свидетельствует о страшных последствиях экологической ситуации в Семипалатинском регионе, о катастрофичности и об уничтожающем, разрушительном характере ядерных взрывов.

Если в «Смерти горы» повествуется о переживаниях уроженца Семипалатинской области, поэта С.Бегалина, приехавшего на родину, то в следующем рассказе цикла «Сколько стоит могила?» речь идёт о жителе Абайского района Орынгали, который приехал в столицу и со своим земляком-сородичем посетил некоторые памятные места города. В словах и в поведении приезжего чувствуется скрытая горечь. Так, у памятника Абаю Орынгали говорит о своём трепетном отношении к статуе великого поэта, нежели к его погребению в Жидебае. Герою кажется, что «Абай-пророк не выдержал и вышел из-под земли на её поверхность»[4,470], чтобы наблюдать с высоты за людской суетой и обозревать этот лживый, преходящий мир.

На Кенесайском кладбище Орынгали неожиданно замечает в разговоре: «Ваши враги - видимые глазу пыль, дым, газ. А наши враги не имеют ни запаха, ни цвета. Никто не знает, где они могут предостеречь: в воде, в пище, в песке? Это бессловесное, загадочное зло. Название его - радиация»[4,470] Сказав это, Орынгали нахмурился и растерянно посмотрел по сторонам, будто некстати раскрыл какую-то важную тайну. Данный момент является кульминационным. Именно в этих словах заключается конфликт рассказа. Это экологический конфликт: человек с болью рассуждает о вреде загрязнённой окружающей среды. А все остальные ситуации (встреча с другом, поездка по памятным местам, диалоги с незнакомыми людьми) являются лишь внешней стороной основного события. Герой рассказа, поняв, что он безнадёжно болен, тайно уехал в Алматы и в последний раз посетил знакомые места. Данный рассказ также имеет своеобразный эпилог, повествующий о смерти Орынгали. Подобная информация исподволь раскрывает содержание предшествующего текста, объясняет «странность» поведения героя и тем самым усиливает трагизм его судьбы.

Рассказ называется «Сколько стоит могила?» Такой вопрос Орынгали задаёт могильщику на Кенесайском кладбище. Заглавие произведения связано с мотивом смерти, а эпизод на кладбище является ключевым. Человек, ставший жертвой радиации, чувствует свою близкую смерть и скрывает внутреннюю боль. Когда герой, вздыхая, разминает в ладонях подземный грунт и спрашивает у могильщика, почему песок какой-то, замасленный и грязный, тот криво усмехается: «Не всё ли равно мёртвому?».

Орынгали сострадает живому человеку, для которого внешняя среда оказалась враждебной: враги алматинцев - дым, пыль, газ, а семипалатинцев - радиация. В то же время он сострадает мёртвому человеку, которого «всё равно, в какую землю хоронить».

Судя по заглавию-вопросу данного рассказа, человек покупает себе могилу, то есть покупает свою смерть. Здесь затрагивается проблема конфликта между природой и цивилизацией. Научный прогресс, последствия которого дым, пыль, газ, радиация, уничтожает человека. Человек сам создаёт для себя катастрофическую ситуацию. Наверное, поэтому несчастный герой в последние моменты своей жизни приходит к памятнику Абая, воспринимая его не как каменную статую, а как живого поэта, на родине которого взрываются бомбы.

Если в первом рассказе цикла «Преступление» речь шла о селе Кайнар, то и в последнем рассказе «Тоска» действия происходят в Кайнаре. Рассказчик, городской инженер, приехал в родное село Кайнар и гостит в доме Толеубека. Радушный хозяин рассказал гостям о своей жизни. После окончания школы он поехал к сородичам по линии матери в Караганду, работал на шахте и зарабатывал большие деньги, обзавёлся семьёй, перевёз к себе мать. Однако старая мать, а со временем и сам Толеубек, стали тосковать по родине и вскоре переехали в родной Кайнар. Земляки называли Толеубека поначалу шахтёром Толеубеком, затем - шофёром Толеубеком, в конце концов - пьющим Толеубеком. Герой объясняет причину своего пристрастия к алкоголю тем, что от лучевой болезни и радиации можно уберечься только через потребление спиртного. Поэтому не только молодые джигиты, но и женщины и старики в селе пьют, чтобы выжить. Данное признание обнажает трагедию обречённых сельских жителей.

Трагизм ситуации в Кайнаре обостряет признание Толеубека о своих знаменитых земляках (министрах, генералах, академиках), которые уже давно не приезжали в родное село. Они не могут, конечно, не скучать по Кайнару, когда он, рядовой шахтёр, и его мать, простая необразованная женщина, оставили в Караганде все удобства и блага и переехали сюда, потому что тоска по родине оказалась сильнее. Толеубек с горечью утверждает, что знаменитые земляки не приезжают не из-за чёрствости (не может человек забыть родину), а из-за страха за свою жизнь, за своё здоровье. Они боятся радиации. В рассказе исподволь раскрывается ценностная ориентация героя, который всем удобствам и благам предпочёл свою родину, несмотря на то, что она расположена в зоне экологического бедствия. Ситуация человека, которого лишили родины, напоминает повесть В.Распутина «Прощание с Матёрой».

Появление в гостиной больного сына хозяина является развязкой, усиливающей трагизм человеческого существования в зоне экологического бедствия. Пятнадцатилетний мальчик появляется в военной форме и говорит гостям о взрывах. Грустное объяснение отца, что психическая болезнь сына - последствие испытаний водородной бомбы, обнажает трагедию не только данной семьи, но и обречённых жителей села Кайнар, и в целом невинных людей - жертв ядерных испытаний.

В эпилоге рассказа повествуется о том, что Толеубек с сыном Куанышбеком погибли в автокатастрофе. Толеубек был за рулём в нетрезвом состоянии и задремал, в результате машина съехала с дороги и перевернулась. Вот так неожиданно оборвалась жизнь «пьющего Толеубека», который пил-то с целью выживания и спасения от радиации.

Таким образом, рассказы цикла «Неоконченная трагедия» как самостоятельные художественные единицы с конкретным сюжетом и действующими лицами представляют собой некое смысловое единство. Экологическое бедствие, возникшее с созданием Семипалатинского полигона, нашло художественное воплощение во всех пяти рассказах. Возможно, для более глубокого и разностороннего отражения трагедии человека, ставшего жертвой радиации, автор обратился к форме цикла, являющегося «более ёмкой художественной целостностью».[5,183]

С целью объективного осмысления последствий ядерных взрывов на Семипалатинском полигоне автор делает отбор реальных фактов из самой жизни. Человеческие характеры и судьбы, картины действительности возникают в рассказах как система аргументов для произнесения приговора: «Семипалатинский полигон - это человеческая трагедия». Не случайно цикл озаглавлен «Неоконченная трагедия». Каждый рассказ по-своему отражает человеческую трагедию. Частные картины сливаются воедино и создают единое полотно народного горя. Замечание поэта С. Бегалина в рассказе «Смерть горы», что Семипалатинский полигон - «трагедия без начала и конца» перекликается с заглавием цикла. В связи с этим образ «неоконченной трагедии» становится лейтмотивом цикла. Трагизм в цикле рассказов усилен ситуацией «незаконченности». Страшно то, что трагедия людей, изображённых в цикле рассказов, не завершена. Само заглавие «Неоконченная трагедия» придаёт событиям вневременной план и масштабный характер. Эпилоги пяти рассказов в композиционном плане свидетельствуют о продолжительности трагического конфликта.

Согласно поэтике трагического герои цикла (Естай Асанов, Орынгали, «пьющий Толеубек», его сын Куанышбек и др.) обречены на страдания и гибель. Бессмысленному мученичеству людей сопутствует ломка их судеб и душ. С целью объективного запечатления трагических ситуаций, связанных с Семипалатинским полигоном, автор тяготеет к публицистическому изображению реальных лиц и достоверных фактов.

Каждый рассказ цикла ведётся рассказчиком, непосредственным очевидцем тех или иных событий. В рассказе «Преступление» это один из жителей села Кайнар, свидетель эвакуации. В рассказе «Полковник Кашкин, студент Асанов» это один из студентов, присутствующих на занятии. В рассказе «Смерть горы» это один из гостей, сопровождающих поэта С. Бегалина во время празднования юбилея. В рассказе «Сколько стоит могила?» это сородич, земляк Орынгали, проживающий в столице. В рассказе «Тоска» это городской инженер, приехавший погостить в родное село Кайнар. Несмотря на разноликость рассказчиков, каждый из них является свидетелем описываемых событий. На первый взгляд кажется, что рассказчики беспристрастны и не имеют прямого отношения к происходящему. Однако в эпилогах рассказчики констатируют факты трагических судеб людей, задают риторические вопросы и тем самым выражают свою скрытую внутреннюю тревогу и чувство сострадания к жертвам военных испытаний.

Итак, все пять рассказов с разными сюжетами, героями, рассказчиками затрагивают проблему экологической катастрофы на Семипалатинском полигоне. Конфликт в рассказах цикла от этического аспекта проблемы в «Преступлении» развивается до духовного в рассказе «Тоска». Все пять рассказов объединены единой авторской концепцией: военные испытания на Семипалатинском полигоне - это народная трагедия с катастрофическим концом.