Өнеркәсіпте үзілу ұзындығы 7 км қалыпты деп есептелінеді сол себептен мықтылығы жақсы деуге болады.Бұған дәлел алынған сандық көрсеткіштер: жас қошқарларда - 8,81 км, ұрғашы тоқтыларда 8,0 км.
Жүн жіңішкелігі қой тұқымының жүн өнімділігін анықтайтын бірден-бір белгісі болып табылады және оның технологиялық сапасы тоқыма өнеркәсіпіне құнды шикізат болып табылады да биязы жүн қойды өсіруде оның маңыздылығы жоғары себебі қойдың конституциясы, тірілей салмағы, жүн түсімі, талшық ұзындығы, тығыздығы және таза жүн шығымы сияқты белгілер мен тығыз байланысты (3 кесте).
Кесте 3 - Әр түрлі жыныстық топтардағы малдардың жүн жіңішкелігі
3-кесте мәліметі бойынша, жүн үлгілеріндегі жүннің біркелкілігі 2 сападан артпайды (60, 64) барлық жиынтығы бойынша жоғары дәрежедегі -меринос жүніне жатқызылады. Будан жас қошқарлардың бүйіріндегі жүн жіңішкелігі 23,1 мкм, арқасындағы жүн жіңішкелігі 24,2 мкм ал ОҚМ-ның еркек тоқтыларында бұл көрсеткіш тиісінше 22,3 мкм, 23,01 мкм. Ұрғашы будан тоқтылардың бүйір жүні жіңішкелеу болып шықты 22,1 мкм, арқа жүнінің жіңішкелігі 22,05 мкм құрады ал таза тұқымды ұрғашы тоқтыларда тиісінше 21,03 мкм, 21,0 мкм.
Жандеркин А.И., Бекжанов С. Наследование биологических особен-ностей и продуктивных качеств //Овцеводство. -М., 1969. -№5. -С.14-17.
Лущихин М.Н., Мезенцев Е.Г., Бабкина Е.М. Вводное скрещивание овец киргизской тонкорунной породы с австралийскими мериносами. //Воп-росы генетики и селекции в овцеводстве: сб.науч.трудов ВНИИК. -М.: Колос, 1976. -С.122-126.
Шмелева В.Г. Оценка мериносовой и тонкой не мериносовой шерсти //Овцеводство. -М. 1981. -№1. -С.38-39.
5 Солдаткин А.П. Взаимосвязь извитости шерсти южноказахских мери-носов с их продуктивными качествами: автореф....канд.с.-х.наук: 28.11.94. -Мынбаево, 1994. -22 с.
ӘОЖ 633.2/3.033
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА КҮЗДІК БИДАЙДЫ ҮНЕМДІ ТЕХНОЛОГИЯМЕН ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ Изтугенова А.О., магистрант; Каладинов О., а.ш.ғ.кандидаты
Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситеті, Шымкент қ., ҚР Өсімдік шаруашылығында, оның ішінде күздік бидай егістігінде тыңайтқыштардың және басқа да агротехникалық шаралардың экономикалық тиімділігі алынған қосымша өнім бойынша немесе өнімнің үнемделген бөліктері арқылы анықталады. Мұны агроэкономикалық деп атайды. Өйткені, оны анықтау үшін агроэкологиялық факторлар әсерінен алынған физикалық өлшемдегі қосымша өнім (дән) мөлшері осы агроэкологиялық факторлар берілмеген (әсер етпеген) нұсқалармен салыстырылады [1].
Экономикалық баға - ауылшаруашылық дақылдарын өсіру технологиясының тиімділігін есептеу көрсеткіші болып табылады. Кейінгі жылдарда нарыққа байланысты пайдаланатын тыңайтқыштар мен гербицидтердің және өндірілген дән мен жанар-жағар май бағасының тұрақсыздығы, сонымен бірге ауылшаруашылық дақылдарын өсіру барысында агротехникалық іс-шаралар жұмыстарын жүргізу құнының ауытқуы, экономикалық тиімділікті ақшалай есептеу үшін біршама қиындықтар туғызуда. Ауылшаруашылық дақылдарының егістіктеріне қолданылатын гербицидтер мен тыңайтқыштар, топырақ құнарлығы мен егіншілік өнімділігін көтерудің аса маңызды құралы болып табылады. Оларды пайдалан нәтижесінде жоғарыөнімді егін алынып, өндірістік экономикалық тиімділігі артады [2].
Тәжірибе нұсқаларына байланысты өндірісте қалыптасқан технологиямен топырақты өңдемей тікелей себу технологиясының 1 га егістігінен өндірілген өнімге кететін жалпы шығын мөлшері және алынған өнімнің сатылу бағасы мен түскен таза пайданы есептей келе, 1 центнер өнімнің өзіндік құны және экономикалық тиімділік пайызы есептелініп шығарылды (кесте).
Экономикалық есептеулер Оңтүстік Қазақстан жағдайындағы нормативке сай жүргізілді. Тәжірибе танаптарындағы қолданылатын агротехникалық іс-шараларға кететін шығындар, гербицидтер мен тыңайтқыштардың және жанар-жағар май бағалары, сондай-ақ оларды егіс алқаптарына енгізуге кететін еңбек шығыны мен құрал-жабдықтар шығынының ақшалай бағасы толығымен есептелінді. Осы жұмсалған шығындардың нәтижесін тәжірибе нұсқаларының әр гектарынан алынған өнімі өндірісте қалыптасқан технологиясында 14,2 ц/га болса, ал ертеден ұсынылған жүйеде азот тыңайтқышымен қосымша қоректендіріп, Диален супер 480 с.е. гербицидімен өңдеген нұсқада 20,9 ц/га өнім құралған. Топырақты өңдемей тікелей егу технологиясында арамшөптерден тазаруына байланысты 20,4-25,0 ц/га аралығында өнім құраған.
2015-2017 жылдардағы зерттеу нәтижелері көрсеткендей әр гектарға кететін шығын мөлшері, азот тыңайтқышының бағасы мен әртүрлі жүйелік гербицидтердің ақшалай бағасына байланысты өзгеріп отырды.
Ұсынылған технологияда кеткен шығын мөлшері 30537 теңгені құраса, ал өндірісте қалыптасқан технологияда 24170 теңгені құрап, 6367 теңге қаржы кем жұмсалған, нәтижесінде гектар түсімі 6,7 центнерге төмендеген. Топырақты өңдемей тікелей себу технологиясының Диален супер 480 с.е. -0,7л/га және Топик 080 э.к. -0,4 л/га қолданылған нұсқада 22917 теңге шығын жұмсалып, 25,0 ц/га өнім жиналған, бұл нұсқаны ұсынылған технологиямен салыстырғанда 7620 теңге қаржының кем болғаны анықталды, нәтижесінде әр гектардан алынған шартты таза пайда 50433 теңгені құрады. Демек, өндірісте қалыптасқан және ұсынылған технологиямен салыстырғанда тәжірибе мөлдектерінде 1,9-2,9 есе артық шартты таза пайда беретіні байқалды.
Кесте. Күздік бидайды өсіру технологиясына байланысты экономикалық және энергиетикалық тиімділігі
Тәжірибе танабының нұсқаларына қолданылған агротехникалық және химиялық іс-шараларына байланысты өндіріске жұмсалатын тікелей шығындарды өзара салыстыру бидай дақылының өнімділігіне тығыз байланыстылығымен ерекшеленеді.
Өндірісте қалыптасқан технологияның бақылау нұсқасында 1 центнер өнімнің өзіндік құны 1702,1 теңгені құраса, ал қалыптасқан технологияның бақылауында 1461,1 теңге болған. Топырақты өңдемей тікелей егу нұсқа-ларында гактарына жұмсалған шығын мен өндірілген өнімге байланысты әр центнер дәннің өзіндік құны 916,7-1049,6 теңге аралығында ауытқыды. Бұл өндірісте қолданатын технологиямен және ұсынылған агротехнологиялық жүйемен салыстырғанда 1,5-1,8 есе төмен. Демек, өндірісте қолданылатын және ұсынылған технологияға қарағанда 1 центнер өнімнің өзіндік құны төмендеп, тиімділік пайызы артатындығы белгілі болды. Ең жоғары тиімділік пайызы тәжірибе нұсқасының Диален супер 480 с.е. - 0,7 л/га және Топик 080 э.к. -0,4 л/га аралас қоспасын қолданылған тәжірибе мөлдектерінде алынған өнімнің өзіндік құны 916,7 теңгеге төмендеп, өндірістік тиімділік көрсеткіші 220 пайызды құраған. Нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысының кәдімгі сұр топырақты жерлерінде, топырақты өңдемей тікелей егу технологиясында астық тұқымдас өсімдіктерді өсіріп-өндіруге жүргізілген бірқатар ғылыми жұмыстар мен зерттеулердің экономикалық тиімділігі дәлелденілді.
Тәжірибе нұсқаларына байланысты қолданылатын агротехникалық іс-шаралармен және гербицидтермен тыңайтқыштардың әсерінен қалыптасқан өнімге жиналған энергия көлемі, оларды сатып алу бағасы, тасымалдап артып түсіру, егіс алқабына енгізу, сонымен қатар өндірілген өнімді жинау және өңдеу жұмыстарына шығындалған энергия жиынтығын мегаджоуль өлшемінде көрсету арқылы, күздік бидай егістігінде пайдаланылған минералды тыңайтқыштар мен гербицидтердің энергетикалық тиімділігі есептелінді.
Өндірілген өнімдегі энергия мөлшерінің тыңайтқыштар мен гербицидтердің өнімге байланысты шығындалған энергия жиынтығына қатынасы маңызды көрсеткіш болып табылады, яғни энергетикалық коэффициент тиімділігін сипаттайды. Осы есептеулер арнайы бекітілген әдістеменің негізгі шарты бойынша, энергетикалық тиімділік коэффиценті бірден жоғары мағынаға ие болған жағдайда ғана тәжірибе жүзінде сыналған агротехникалық тәсілдердің кез-келгені энергетикалық тұрғыдан тиімді болып есептелінеді (кесте). Жүргізілген зерттеулер нәтижесі көрсеткендей өндірісте қалыптасқан технологияның бақылау нұсқасында энергия шығыны 2409585,1 мДж/га құраса, ұсынылған технологияның бақылауында 2905778,5 мДж/га энергия шығыны құралған.
Бұл жерде бір айта кететін мәселе өндірісте қалыптасқан технологияда өнім мен алынған энергия шығыны 2358137,2 мДж/га құрап, таза энергетикалық табыс -51447,9 мДж/га болып, энергетикалық коэффициент - 0,97 пайыз, яғни 1,0 пайызға жетпеді, яғни бұл технология энергетикалық тиімді емес екенін көрсетеді. Топырақты өңдемей тікелей себу технологиясындағы Диален супер 480 с.е.- 0,7 л/га және Топик 080 э.к. -0,4 л/га қолданылған нұсқада энергия шығыны 2673586,5 мДж/га құраса, өнім мен алынған энергия шығыны 4151650,0 мДж/га құрап, ал таза энергетикалық табыс 1478063,5 мДж/га құрап, яғни энергетикалық коэффициент ең жоғары 1,55 пайызды құраған. Зерттеу жүргізілген тәжірибе нұсқаларында топырақты өңдемей тікелей сеуіп күздік бидай егістігіне жүйелік гербицидтер мен тыңайтқыштарды енгізудің энергетикалық коэффициенті 1,27; 1,3; 1,4 және 1,55 пайызды құрап, тікелей егу технологиясына гербицидтер мен тыңайтқыштар қолданудың тиімділігін көрсетті.
Әдебиеттер Уразалиев Р.А., Киреев А.К. Прямой посев зерновых культур в Казахстане //Вестник с.-х. науки Казахстана. -Алматы: Бастау, 2000. -№5. -С.19-22.
Сулейменов М.К. Оценка основных элементов почвозащитной системы земледелия в изменившихся социально-экономических условиях //Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социо-экономических условиях. -Шортанды, 2003. -С.8.
ӘОЖ 633.2/3.033
ОҢТҮСТІК ӨҢІРІНДЕ ҚУАҢШЫЛЫҚ ӨСІМДІКТЕРДІ ЕГУДІҢ САПАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ Әріпжан Н.Т., магистрант; Каладинов О., али.г.кандидаты
Аймацтыц әлеуметтік-инновациялықуниверситеті, Шымкент қ., ҚР Тұқымдарды қалыптастыру - өте күрделі физиологиялық процесс. Ол ұрықтану ерекшеліктерімен, өсімдіктердің вегетациялық бөліктерінің байлану қарым-қатынасымен, сыртқы орта жағдайларымен байланысты. Өсімдік ұрықтары генетикалық және физиологиялық тұрғыдан әртүрлі сапалы гаметалардың бірігуі нәтижесінде пайда болады. Сонымен қатар, генеративті мүшелер өсімдіктің әртүрлі жерлерінде және әртүрлі кезеңдерде пайда болып, соның нәтижесінде сыртқы ортаның әртүрлі жағдайларына кезігеді. Өсімдіктегі тұқымдардың пайда болу орны олардың тек әртүрлі сапалығын ғана қамтып қоймайғ сонымен қатар оларға қажетті өмірлік заттармен қамтамасыз етеді [1, 2]. Нәтижесінде өсірілетін дақылдарда әртүрлі абсолютті салмақты тұқымдар пайда болады. Ол негізінен мал азықтық дақылдардың түрлік және сорттық әртүрлілігімен байланысты. Сонымен қатар бір сорттың немесе түрдің салмағы бойынша айырмашылығы айтарлықтай болмайды [3].
Біздің зерттеуге алынған негізгі өсімдіктер алаботалылар тұқымдасына жатады. Сексеуіл, изен, теріскен, кейреуік, жусан, шоған сияқты мал азықтық дақылдардың тұқымдары қанатты, жұмсақ және қатты келеді. Табиғатта қуаңшылыққа төзімді өсімдіктер желдің, малды және құстардың көмегімен таралады. 2015 жылдың қараша және желтоқсан айларында өсімдіктердің тұқымдары жиналып, зертханалық зерттеулер жүргізілді. Зерттеулер нәтижесінде қуаңшылыққа төзімді өсімдіктерден: жүзгін мен шоған зертханалық тәжірибелерде өскін бермеді, жасыл изен - 67%, сұр изен - 51%, сексеуіл - 44% құрады.
Жоғары сапалы және тұрақты өнім алу үшін егін себу мерзімі өте маңызды болып табылады. Қуаңшылыққа төзімді мал азықтық өсімдіктерді егудің оңтайлы мерзімдері жөнінде көптеген зерттеулер жүргізілген. Бұл мәліметтерді сараптау нәтижесінен шөл жайылымдары өсімдіктерін егу әрбір географиялық аймақта әртүрлі болып, жергілікті табиғи-климаттық жағдайға тәуелді болатындығы байқалады.
Мал азықтық өсімдіктерді егу мерзіміне байланысты өсімдіктердің өніп шығуы 5 сәуірден басталғаны анықталды (1-кесте). Қаңтарда егілген өсімдіктердің көрсеткіштері ақпан айында егілгендермен салыстырғанда жақсы нәтиже берді. Мұнда жоғарғы көрсеткіш
2 2
изенде (25 дана/м ), ал төменгі көрсеткіш жүзгінде (1,0 дана/м ) болды.
Кесте 1 - Егілу мерзіміне байланысты өсімдіктердің далалық өнгіштігі, дана /м2 (сәуір айы)
Өсімдік атауы
Қаңтарда егілген
Ақпанда егілген
Сексеуіл
15,0
12,0
Изен
25,0
20,0
Жүзгін
1,0
-
Кейреуік
7,0
6,0
Шоған
5,0
7,0
Шеркез
2,0
2,0
Теріскен
12,0
10,0
Егу мерзіміне байланысты өніп шыққан өскіндердің саны да өзгереді, мысалы, ақпандағы өніп шыққан өскіндердің саны мамыр айының 3-ші онкүндігінде 50% кеміді. Бұл топырақ қабатындағы ылғалдылықтың өзгеруіне, сонымен қатар ондағы ылғалдың кемуіне, аталған жыл мерзіміндегі түскен ылғалдың көлеміне байланысты болуы мүмкін.
Қуаңшылыққа төзімді өсімдіктердің тұқымдары 1-суретте келтірілген.
1-сурет. Қуаңшылыққа төзімді дақылдардың тұқымдары
Қара сексеуіл
Жапырақсыз жүзгін
Шоған
Сұр теріскен
Жусан
Түлкіше таспашөбі
Құмды изен
Комфоросма
Кейреуік
Медуза басты жүзгін
Буассье шытыршығы
Шөл аймақтарында мал азықтық өсімдіктерді өсіруде тұқымдарды оңтайлы егу нормасының алатын орны ерекше. Бұл өз кезегінде өсімдіктердің қалыңдығы мен азықтық массасының өнімділігіне септігін тигізеді. Бұл мақсатта біздің жүргізген зерттеулерімізде себу нормасын ұлғайтқан сайын өніп шығатын өнімдер саны көбейетіндігі анықталды (2-кесте).
2-кесте - Себу нормасына байланысты мал азықтық өсімдіктердің шығу қалыңдығы
Өсімдік атауы
Себу нормасы, кг/га
6
9
12
Сексеуіл
2,0
3,0
5,0
Изен
0,5
1,0
3,0
Жүзгін
-
2,0
2,0
Кейреуік
3,0
5,0
7,0
Шоған
0,5
3,0
3,0
Шеркез
-
-
-
Теріскен
0,5
0,5
3,0
«Бақтыөлең» тәжірибе жайында жүргізілген зерттеулерден өсімдіктердің өніп шығуының жоғары көрсеткіштері гектарына 12 кг еккенде алынатындығы анықталды. Шығу қалыңдығы сексеуілде гектарына 5,0 дана/м2, кейреуікте - 7,0 дана/м2, шоған, изен,
22
теріскенде - 3,0 дана/м , құраса, төменгі мәнді жүзгін (2,0 дана/м ) иемденіп, шеркез мүлдем өнбей қалды. Алайда атап кететін жайт, сәуір айының ортасында климаттық жағдайдың күрт өзгеруіне, сонымен қатар қажетті мерзімде ылғалдың болмауына байланысты бірқатар егіндер сирек болып шықты.
Қорыта келе, қуаңшылыққа төзімді өсімдіктердің 1000 дәнінің массасы жасы мен ауа райы жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Сапалы, таңдап алынған мал азықтық өсімдіктердің тұқымдарын еккенде алынған өнімнің шығымдылығы жоғарылап, өсуі мен өнімділігі артады.
Әдебиеттер Филимонов М.А. Семена кормовых растений и их биологические свойства. - М., 1961. - 263 с.
Перменов Ю.Г., Жубатов Ж., Шатров Я.Т., Гусарова Н.М. Использование ГИС -технологий и формирование банка данных при изучении воздействий на окружающую среду космической деятельности // Математическое моделирование экологических систем. -Алматы, 2003. - С. 116.
3. Светляков В.Р., Гончаров И.М., Небогина Е.А. ГИС по производственному
мониторингу окружающей среды // Математическое моделирование экологических систем. -
Алматы, 2003. - С. 119.
ӘОЖ 636.32/38.084.412.53
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА ӨСІРІЛЕТІН АГАШ ИНТРОДУЦЕНТТЕРІНІҢ БИОМЕТРИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Махмут Т. магистрант, Қыдырбаева А.Е., а.ш.ғ.к., доцент
Аймацтыц әлеуметтік-инновациялыцуниверситеті, Шымкент қ., ҚР Белгілі географиялық аймақтың гетерогенді микроклиматтық, эдафикалық жағдайларына қарай экологиялық фонның біркелкі болмайтындығы анық. Ал, урбанизацияланған ортада ол одан сайын ушыға түседі. Антропогендік әсерлердің күшеюі өсімдіктердің деградацияға ұшырап, олардың түрлерінің кедейленуіне, екінші ретті фитоценоздың түзілуіне, арамшөп түрлерінің көбеюіне әкеліп соғуда. Сондай-ақ, тіпті кейбір түрлердің жойылуы қазіргі кезде қоршаған ортаны қорғау шараларын күшейту және сол өңірдің флорасының түрлік құрамын түгелдеу яғни, өсімдік жамылғысын егжей-тегжейлі зерттеп, талдау жасауды қаншалықты қажет екендігін көрсетуде. Бұл әсіресе, бұрын-соңды өсімдік жамылғысы зерттелмеген және флорасы антропогендік факторлардың әсеріне қатты ұшыраған, өнеркәсібі жоғары дамыған Шымкент секілді қалаларда өзекті бола түсуде [1, 2].
Өсімдік жамылғысының жағдайын зерттеп бақылауды ұйымдастыру қазіргі уақытта туындап отырған кезек күттірмейтін қажеттілік. Бұл жеке өңірлердің табиғи өсімдіктеріне антропогендік ықпалдың әсерін бақылап, дер кезінде бағалауға мүмкіндік беретін ботаникалық, экологиялық негізде мониторинг ұйымдастыруды талап етіп отырғандығы белгілі.
Шымкент қаласындағы экологиялық ахуалдың өте төмендігі биосфераны құраушы барлық компонеттерді қамтиды. Ластаушы заттар қоректік тізбек арқылы өсімдіктер, жануарлар мен адам ағзасына түсіп, аталған ауданның экожүйесі мен тұрғындарының денсаулығына айтарлықтай кері әсер етуде. Сондықтан кала экологиясын жақсарту, жағымсыз, зиянды абиотикалық факторларды белгілі шекті мөлшерге келтіру үшін экологиялық мониторинг құру, ол қала экожүйесін жан-жақты зерттеу жүргізуді қажет етуде. Сондай-ақ, қала бойынша геоботаникалық, зоологиялық және биологиялық зерттеулер толық дәрежеде жүргізілмегендіктен, осы бағытта зерттеулер жүргізу бүгінгі күннің маңызды шараларының бірі болып отыр. Сондықтан, қаланың экологиялық ахуалын жақсартуда
508
халыққа қызмет көрсетіп келе жатқан дендрологиялық саябақтың атқаратын ролі орасан зор.
Жаңа түрлерді жерсіндіру бойынша жүргізілген көпжылдық еңбектердің нәтижесінде, 560 түрден тұратын, сондай-ақ жыл сайын интродуценттердің жаңа түрлерімен толықтырылып тұратын ағаш-бұта өсімдіктердің (in situ) әлемдік коллекциясы құрылған. Ағаш-бұта коллекцияларын зерттеу нәтижесінде, Оңтүстік Қазақстан облысын көгалдандыруда әлі күнге қолданылатын перспективті түрлер бөлініп алынуда. Қазіргі уақытта елді-мекендерді көгалдандыруда қырым қарағайы, кәдімгі арша, атталшын, айлант және т.б. түрлер кеңінен қолданылуда. Жыл сайын дендросаябақтың коллекциялық аймағынан көшет алқабында өсіру үшін перспективті түрлердің тұқымдары жиналады. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде интродуценттерді өсірудің агротехникалық жағдайлары (тұқымдарды себу мерзімі және себу мөлшері) жүйек тереңдігі, ылғалдандыру жағдайлары) анықталып, Оңтүстік Қазақстан өңірінде интродуцент көшеттерін өсіру және агротехникалық күтіп-баптау шаралары жүргізілуде.
Зерттеуге алынған интродуценттер ашық қатарлар мен палдарда агротехникалық шараларды сақтай отырып өсіріледі. Қажет болған жағдайда топырағы қосымша суарылып, органикалық тыңайтқыштар беріліп, кепкен және зардап шеккен бұтақтары кесіліп тасталынды.
Жаңадан отырғызылған ағаштар өніп шыққаннан бастап, әрбір өсу кезеңдері ескеріле отырып зерттелінді.
Коллекциядағы интродуценттердідің өсуі мен дамуын салыстырмалы сараптау мақсатында олардың өсімі анықталды. Биометриялық өлшемдер нәтижесі интродуценттердің түріне байланысты әртүрлі болатындығын көрсетті (кесте).
Қорыта келе, интродуценттердің өсіп-өнуінің әртүрлі болғандығын ескере отырып, өскіндердің орташа көрсеткіштері ағаш түрлерінің арасында өзгеретіндігін көрсетті. Бұл өз кезегінде олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты деп санаймыз.
Әдебиет
1. Муканов Б.М. Сохранение генетического фонда лесов Казахстана // Вестник
сельскохозяйственной науки Казахстана. - Алматы ; Бастау, 2000. -№ 7. - С. 35.
Узенбаев Е.Х., Винтерголлер Б.А., Джадайбаев Ж.М. Ботанические сады Казахстана. - Алма-Ата : Наука, 1973. - 103 с.
Байтулин И.О., Рубаник В.Г. Интродукция деревьев и кустарников в Казахстане. -Алма-Ата : Наука, 1985. - 215 с.
ӘОЖ 636.094
НОҚАТ СЕБІЛГЕН АЛҚАПҚА ТЫҢАЙТҚЫШ ЕНГІЗУДІҢ ТОПЫРАҚТЫҢ
АГРЕГАТТЫҚ ҚҰРАМЫНА ӘСЕРІ Абдуллаева Н.М., магистрант, Қыдырбаева А.Е., а.ш.г.к.,доцент
Аймацтыц әлеуметтік-инновациялыцуниверситеті, Шымкент қ. ҚР Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жер жағдайында біржылдық бұршақ тұқымдастар арасында ноқат егіп өсіруге өте тиімді, әрі өнімін жинауға қолайлы дақыл. Дәнді дақылдарға арналған құрал-жабдықтарды ноқатты егіп, өсіріп, жинауға еш өзгеріссіз пайдалануға болады. Ноқат өсімдігі ыстыққа, аңызаққа, ауадағы, топырақтағы ылғалдың қалыптан тыс өзгеруіне — көптігіне, аздығына аса төзімді, оның үстіне алғашқы өніп-өсу кезеңінде суыққа да төзімді болып келеді. Сонымен қатар ноқат аса бағалы тағамдық, мал азықтық дақыл. Дәнінің құрамында 25 пайыз мөлшерінде белок болса, амин қышқылдарының мөлшері, олардың ара қатынасы адам мен мал ағзаларына жақсы сіңетін құрамда болып келеді. Бұл дақылдың дәні асыл тұқымды мал төлінің қарқынды өсіп жетілуі және аталықтарының қуатты болуы үшін беріледі [1, 2].
Қарқынды егіншілік жүгізу жағдайында тыңайтқыш енгізу жүйесі топырақ құрамының құрылымына негізгі әсер етуші фактор болып табылады. Топырақтағы ауа-ылғал режимін қолайлы жағдайға жеткізуде, ондағы агрегаттардың көлемі мен құрылымының маңызы ерекше. Сазды және ауыр фракциялық топырақтың құнарлы-лығына және микробиологиялық ауа -ылғалды процесстердің жүруіне кері әсер етеді. Біздің зерттеуміздегі қолданылған тыңайтқыштар жүйесі кәдімгі сұр топырақ агрегатының құрылымы құрамына елеулі әсер етті. Зерттеуге, алынған тыңайтқыштар жүйесін қолдану ерекшелігіне байланысты, кәдімгі сұр топырақтың агрегат құрамына әсерін 1-кестеден байқауымызға болады.
50-70 I 26,8 I 72,5 | 0,7 | 2,6
Топырақтың жоғарғы құнарлы қабатын 0-10 см бақылауға алынды. Бұл қабаттағы сазды фракциялар саны (10 мм) көп мөлшері минералды тыңайтқыш жүйесінде 31,1% болса, минералды және бактериялы тыңайтқыш қолдану нұсқасында бұл 25,1% болып, ең төмен көрсеткіш байқалды. Шаң фракцияларының саны ( 0,25 мм) бақылау нұсқасында 3,9% құрап, минералды және бактериялы тыңайтқыш қолданған нұсқалардан -1,5-0,2 % екені анықталды. Жоғарғы 0-10см қабатта агрономиялық бағалы агрегаттардың көлемі 10-0,25 мм құрамы минералды және бактериялы тыңайтқыш қолданған нұсқада 72,5% құрап, бақылаудан 4,8 және 7,3 % жоғары болды. Минералды жүйені қолданған нұсқада агрономиялық бағалы агрегаттар саны 65,2% төмен болып ноқаттың өнім құрылымына кері әсерін тигізді.
Жалпы орташа алғанда топырақтың жоғарғы өңдеу 0-30 см қабатындағы агрономиялық бағалы агрегаттардың саны бақылау нұсқасында - 63,5%, минералды жүйеде - 64,1%, ал минералды және бактериялы тыңайтқыш нұсқасында - 70,3% құрады. Демек, топырақтың агрегаттық құрамына зерттеу жүргізу нәтижесінде, минералды және бактериялы тыңайтқыш қолданған танаптың ескі суармалы топырақ құрылымы жақсарды. Бұл нұсқадағы агрономиялық бағалы агрегаттар саны бақылаумен салыстырғанда 4,8% артты.
Топырақ құнарлылығын сақтауда оның құрылымын судың шайып кетуіне қарсы тұру қабілетінің маңызы ерекше. Зерттеу нәтижелерінің көрсеткіштері (2-кесте) осыны байқатады, топырақ агрегаттарының суға төзімділігі кейбір өзгерістерге ұшырады. Топырақтың жоғарғы қабатындағы (0-10 см) суға төзімді агрегаттардың санын төменгі қабаттармен салыстырғанда өте аз екені барлық нұсқаларда байқалды. Бақылау нұсқасындағы суға төзімді агрегаттардың жиынтығы 54,7% болса, минералды және бактериялы тыңайтқыш жүйесінде сәйкесінше 60,4 және 64,2% құрады.
2-кесте. Тыңайтқыш жүйесіне байланысты ноқат егілген танаптағы топырақтың суға
төзімділігі (2015-2016 жж. орташа)
Тыңайтқыш жүйесі
Қабат, см
Суға төзімді агрегаттар көлемі, мм, құрамы %
3-1
1-0,25
жиынтығы
Тыңайтқышсыз (бақылау)
0-10
18,8
35,6
54,7
10-20
40,9
26,9
67,8
20-30
45,1
18,8
63,8
30-50
51,4
12,6
64,0
50-70
46,9
15,9
62,8
Минералды -фон
0-10
39,7
20,7
60,4
10-20
56,1
11,3
67,4
20-30
57,5
10,4
67,9
30-50
62,4
9,4
71,8
50-70
55,2
17,6
72,8
Минералды + бактериялы тыңайтқыш (нитрагин)
0-10
42,0
22,2
64,2
10-20
59,0
9,1
68,1
20-30
53,7
16,8
70,5
30-50
51,9
18,6
70,5
50-70
49,5
21,3
70,8
Ал 10-20 және 20-30 см қабаттардағы суға төзімді агрегаттар санының жиынтығы бақылауға қарағанда тыңайтылған жүйедегі нұсқаларда артқаны анықталды. Жоғарғы 0-30 см қабаттағы суға төзімді агрегаттар жиынтығы тыңайтылмаған нұсқада 62,1% құрады. Ал минералды және бактериялы тыңайтқыш қолданған нұсқаларда суға төзімді агрегаттар сәйкесінше 3,1 және 5,5% артты. Суға төзімді агрегаттар көлемі 3-1мм, жоғары 0-30см қабатта минералды және бактериялы тыңайтқыш қолданған нұсқада 51,6% болса, минералды жүйені бақылаумен салыстырғанда 16,8% жоғары екені байқалды,ал минералды және бактериялы тыңайтқыш қолданылған нұсқамен салыстырғанда айырмашылығы (0,5%)айтарлықтай болмады.
Өңделетін қабаттағы суға төзімді агрегаттар көлемі 3-1 мм бақылау нұсқасында аз болды. Демек, өңделетін қабаттағы суға төзімді агрегаттар жиынтығы минералды және бактериялы тыңайтқыш қолданылған нұсқада басқаларымен салыстырғанда жоғарылау тенденциясы байқалды.
Әдебиеттер
1. Саудабаев Т., Кадырғалиев А. Жармалық дақылдар. - Алматы, 1985. - 36 б.
2. Равшанов А., Рафиев М. Нут ценная культура // Сельское хозяйство Узбекистана. -
Ташкент, 1978. - № 3. - С. 41.
УДК. 636.22/28.082.2
ОТБОР ТЕЛОК ЗА ПЕРВЫЕ СТО ДНЕЙ ЛАКТАЦИИ ПО ИХ ПРОИСХОЖДЕНИЮ к.с-х.н. Абдуллаев Конысбай Шаимович
РК, г.Шымкент, ТОО «Юго-Западный НИИ животноводства и растениеводства» к.с-х.н.Тенлибаева Аимкуль Серикбаевна, к.с-х.н. Файзуллаева Лаззат
Аманхановна
РК, г.Шымкент, Южно-Казахстанский государственный университет
им. М.Ауезова
Из-за продолжительного выращивания ремонтного молодняка многие хозяйства стараются содержать их меньшее количество, несмотря на то, что среди них имеются животные с высоким генетическим потенциалом, которое является иногда одной из основных причин низкой продуктивности молочного скота. В связи с этим в стадах хозяйств ПК «Курбанова», ТОО «СММК-Жана -Талап», нами проведены исследования по оценке типа телосложения и экстерьера, молочной продуктивности за 100 дней лактации после отела первотелок, в зависимости от их происхождения. Результаты оценки показали, что средняя молочная продуктивность первотелок в первые 100 дней лактации после отела находилась в пределах 1142-1246 кг. При этом более высокую продуктивность проявили первотелки являющиеся потомками быков производителей ведущих линий голштинской породы. Молочная продуктивность первотелок, имеющие происхождение от быков производителей линии РефлекшнСоверинг 198998, за первые 100 дней лактации после отела составила 1246 кг молока, содержании жира 3,92%, белка 3,25%. Что выше средних показателей по стадам по удою и содержанию белка соответственно на 109,1 и 104,2%.
Таблица 1 - Средняя молочная продуктивность первотелок за первые 100 дней лактации
Происхождение
Количество
Продуктивность первотелок за первые 100 дней
лактации
Удой, кг
% жира
% белка
РефлекшнСоверинг
12
1246
3,92
3,25
198998
Вис БэкАйдиал 1013415
19
1189
3,86
3,21
АннасАдема 30587
16
1204
3,8
3,34
МонтвикЧифтейн 95679
11
1211
3,86
3,26
Другие линии
23
1142
3,92
3,12
Тесная связь между показателями продуктивности первотелок за законченную лактацию и за 100 дней после отела дает основание считать, что отбор лучших первотелок по удою за первые 100 дней сопряжен с отбором лучших первотелок по молочной продуктивности за полную лактацию. Коэффициент корреляции между этими показателями положительный и довольно высокий (r= +0.76, при Р<0,001).
Высокий показатель коэффициента постоянства лактации (КПЛ) имели животные линии М. Чифтейна (89,7%), при наименьших показателях (87,1 %) у первотелок линии В. Айдиала. Показатель полноценности лактации (ППЛ) более высокий, как и КПЛ был у первотелок линии М. Чифтейна (74,9 %), низкий у коров линии С.Т. Рокита (70,2 %).
Интенсивность падения лактационной кривой, у исследуемых групп животных, варьирует от 3,4 до 5,3 %. Наиболее стабильную и плавную спадающую лактационную кривую имели коровы-первотелки линии М. Чифтейна. Коровам линии С.Т. Рокита были присущи высокие показатели спадаемости лактационных кривых с I по V месяц (17,4%) и со II по V месяц лактации (22,6 %).
При оценке коров наряду с учетом их молочной продуктивности, большое значение придается форме вымени и пригодности коров к машинному доению. Форма и промеры вымени отображают развитие его долей. Результаты оценки морфофункциональных свойств вымени первотелок в зависимости от происхождения показали, что для первотелок потомков голштинских быков характерны чашеобразные и ваннообразные формы вымени. При этом у потомков быков линии РефлекшнСоверинг 198998 составила - 62,5%, линии Вис БэкАйдиал 1013415 - 44,4%, линии АннасАдема 30587 - 41,7%, МонтвикЧифтейн 95679 - 47,4%, тогда как у сверстниц потомков других быков производителей этот показатель составил 30,4%. Данные исследования функциональных свойств вымени у первотелок показывают о более высоких среднесуточных удоях у коров с ванно и чашеобразной формой вымени, средняя скорость молокоотдачи составила 1,61 кг/мин, при индексе вымени 41.6%.
Данные промеров вымени первотелок показывают, что по основным промерам потомки голштинских быков превосходят своих сверстниц. Наиболее высокие превосходство было отмечено по длине вымени (13,8%), ширине вымени (8,4%), обхвату вымени (17,0%).
Резюме
При улучшении молочных коров на юге Казахстана быками импортной селекции, более высокую продуктивность проявлют потомки быков производителей ведущих линий голштинской породы (РефлекшнСоверинг 198998, Вис БэкАйдиал 1013415, АннасАдема 30587, МонтвикЧифтейн 95679. Их средняя молочная в первые 100 дней лактации после отела находится в пределах 1142-1246 кг с содержанием жира 3,92%, белка 3,25%.
УДК 631.14:636.2.
ПРОДУКТИВНЫЕ И РЕПРОДУКТИВНЫЕ КАЧЕСТВА КОРОВ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ ВОЗРАСТА ПЕРВОГО ОТЕЛА к.с-х.н Абдуллаев Конысбай Шаимович
РК, г.Шымкент, ТОО «Юго-Западный НИИ животноводства и растениеводства» к.с-х.н.Тенлибаева Аимкуль Серикбаевна, магистр Абдуллаева Гульжан
Акылбековна
РК, г.Шымкент, Южно-Казахстанский государственный университет
им. М.Ауезова
Проблема обеспечения населения молоком, мясом и другими продуктами животноводства была и остается одной из главных задач АПК Республики Казахстан. Одним из важных моментов в этой проблеме является необходимость резкого повышения интенсивности выращивания ремонтных телок, установление оптимального возраста и живой массы, начала их хозяйственного использования. В связи с этим нами проведены исследования по изучению влияния живой массы телок в возрасте плодотворного осеменения, на дальнейшую их интенсивность роста и развития, молочную продуктивность и воспроизводительные качества.
Материалом для исследования послужили ремонтные телки и коровы-первотелки племенного хозяйства по разведению черно-пестрого скота ТОО «СММК-Жана-Талап».
Для изучения влияния живой массы на воспроизводительную способность и последующую молочную продуктивность, из поголовья телок оставленного для ремонта собственного стада были сформированы две опытные группы телок по 20 голов в каждой. В первую опытную группу были включены телки, осемененные по достижении живой массы
Осеменение телок опытных групп проводили двухкратно, стельность устанавливали ректально, через три месяца после осеменения, не оплодотворившихся после первого осеменения телок исключали из опытных групп. Результаты воспроизводительной способности телок опытных и контрольной групп представлены в таблице 1.
Средняя живая масса телок в возрасте плодотворного осеменения составила по первой группе -278,4 кг, по второй - 318,4 кг, по контрольной -327,41 кг. Живая масса телок контрольной группы в возрасте плодотворного осеменения превышала соответственно, первую группу на - 49,0 кг, вторую на - 9,0 кг.
Анализ показал, что из 20 телок первой опытной группы, плодотворно было осеменено 17 голов, по второй группе оплодотворились после первого осеменения все 20 голов. По телкам контрольной группы индекс осеменения составил - 1,48, что свидетельствует о том, что возраст и живая масса телок при первом осеменении оказывают определенное влияние на оплодотворяемость телок различных групп.
Изучение влияния возраста первого осеменения на молочную продуктивность показало, что среди первотелок, осемененных в возрасте до 20 месяцев, наиболее высокую продуктивность показали телки, осемененные в возрасте от 18 до 20 месячного возраста. Самой низкопродуктивной оказались первотелки, осемененные в возрасте 15,0 -16,0 месяцев. Разница между крайними вариантами составила - 454 кг и оказалось достоверной (Р<0, 05). Группа телок, осемененных в возрасте от 20 до 30 месячного возраста, в среднем оказалось самой низкопродуктивной, средний удой составил-2450 кг, содержание жира-3,74%, количество молочного жира-91,6 кг.
Результаты исследований воспроизводительной способности коров разной кровности по улучшающей голштинской породе показали, что сервис-период у животных У кровности по улучшающей породе короче, в сравнении с высокровными животными на 31 и 21 день. Выше процент плодотворного осеменения (40 и 32,2%), ниже индекс осеменения (2,4 и 1,9), меньше сервис-период (69 и 73 дня), больше выход телят на 100 коров (90 и 94), короче межотельный период (359 дней) и ближе к оптимальному коэффициент воспроизводительной способности (1,31), чем у сверстниц с породностью 75 и 87,5% по голштинам.
Резюме
Возраст и живая масса телок при первом осеменении оказали определенное влияние на дальнейшую молочную продуктивность и их воспроизводительные показатели. Наиболее высокую продуктивность показали телки, осемененные в возрасте от 18 до 20 месячного возраста со средней живой массой 318,4-330,0 кг.
ӘОЖ 574(075)
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ БИОАЛУАНТҮРЛІЛІГІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ Якудаева Жадыра Мырзалиевна., Қойшыбай Айдана Маратқызы
Қазақстан, Аймактъщ әлеуметтік-инновациялықуниверситеті магистранттары
Жылысбаева А.Н. Химия гылымдарыныц кандидаты, доцент
Биотүрлер компоненті ұйымдастырылуы деңгейі бойынша бөлінеді. Негізінен үш деңгей қарастырылады: түр бойынша, ценотикалық немесе экожүйелік, олардың объектілері: флора, өсімдік қоғамдастығы және экожүйелер болып табылады.
Қазақстан Республикасының флорасына тоқталатын болсақ, Қазақстан территориясында 6000-нан астам жоғары өсімдіктер түрлері, 5000-ға жуық саңырауқұлақ түрлері, 485 мүктер, 2000-нан астам балдырлар түрлері, 500-ге жуық қыналар түрлері кездеседі. Жоғары сатылы өсімдіктердің түрлерінің 14%-ы эндемиктер болып табылады, яғни тек қана сол территорияда ғана кездеседі (сол жерге ғана тән).
Құрамына 14-15 мың түрлер кіретін Қазақстан өсімдіктер әлемі зоналар бойынша да, табиғи поястар түрлерінің әртектілігі бойынша да ерекшелінеді.
Қазақстанның өсімдіктер жабынын 6000 түрден астам 128 тұқымдасқа жататын жоғары
сатыдағы өсімдіктер жасайды. Қазақстанның солтүстік бөліктерінде, шөлдер мен далаларда
флораның әртүрлілігі және өзіндік ерекшелігі батыстан шығысқа қарай ұлғаяды. Ал тау
жүйелерінде флораның әртүрлілігі және өзіндік ерекшелігі солтүстік-шығыстан (Алтай)
оңтүстік-батысқа (Батыс Тянь-Шань, Қаратау) қарай ұлғаяды. Қазақстанда 10 монотиптік
эндемикалық туысты ерекше атауға болады: Physandra(физандра), Rhaphydophyton (рафидофитон), Pseudoeremustashys(лжепустынноколосник - жалған шөлмесақ),
Botschanziwia(бочанцевия), Pseudomarrubium(ложная шандра-жалған шандра).
Қазақстан Республикасының фаунасына тоқталатын болсақ, Қазақстан фаунасының инвентаризациясы тек қана омыртқалы жануарларға толық жасалған. Осы мәліметтер бойынша Қазақстан территориясында омыртқалы жануарлардың 835 түрі мекендейді, оның ішінде: сүтқоректілер-178, құстар-489 (оның 398-сы осы жерде мекендейді, қалғаны жылы құстар), бауырымен жорғалаушылар -49, қосмекенділер -12, балықтар- 104 және домалақауыздылардың-3 түрі.
Омыртқасыздар фаунасы жартылай анықталған. Жыл сайын мамандар жәндіктердің, өрмекшілердің, құрттардың, моллюскалар және тағы басқалардың ондаған жаңа түрін сипаттайды. Қазақстан территориясында 50 мыңға жуық омыртқасыздар түрі мекендейді деп есептеледі, соның ішінде 550 тұқымдастық, 28 отрядқа жататын жәндіктердің 30 мың түрі бар деп есептелінеді. Тек қана қоңыздардың 10 мың түрі, көбелек және жарғаққанаттылардың -5 мың түрі және т.б. бар
Қазақстанда омыртқалы жануарлардың таксономиялық әртектілігін келесі түрде көрсетуге болады: қарсақ, борсық, аю және т.б.) және осы 2 түрдің арасында біразы жоғалып кету қаупіне байланысты Қызыл кітапқа енгізілген.
Оңтүстік Қазақстан облысының жануар және өсімдік әлемі аса бай. 1 - суретте Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктердің сирек түрлерінің өсетін орындары ұсынылған.
Облыста Қазақстан Республикасының Генофонд кітабында бар 178 жануарлардың 83 түрінің болуы тіркелген, құстардың 377 түрі, Оңтүстік Қазақстан облысында тіршілік ететін сүтқоректілердің 18 түрі (Қазақстан бойынша 42-нің ішінде), сонымен қатар құстардың 38 түрі (Қазақстан бойынша 56-ның ішінде) Қызыл кітапқа енгізілген [1].
Оңтүстік Қазақстан облысында ұя салатын және ұшып өткенде байқалған сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан құстардың тізіміне Қазақстанда белгілі елу сегіз түрдің отыздан астамы енеді. Бұл қызғылт және бұйра бірқазандар, ақ және қара құтандар, колпица, каравайка, савка, сәнді тырна, дуадақ, безгелдек, джек (2 сурет), қара құрсақты және ақ құрсақты рябкалар, қоңыр көгершін, көк құс. Күндізгі және түнгі жыртқыштардан - змееяд, сақалтай, құзғын, бүркіт, могильник, дала қыраны, ақ құйрықты ақиық, балобан, ителгі, шахин, скопа жэне үкі.
Джек, немесе жорға дуадақ. (Chlamydatis undulata). Жорға дуадақ. Houbara. Даладағы үлкен дуадақ сияқты, шөл далаға тән. Сирек кездеседі. Араб сұңқармен аңшылықтың негізгі нысаны болып табылады. Қызылқұмда Арыс және Шардара аудандарында ұя салады. Түрдің ұялық саны 300 дана деп бағаланады.
Дуадақ. (Otis tarda). Дуадақ. Great Bustard. Тән далалық түрі. Барлық жерде сирек кездеседі. Қаратау және Батыс Тянь-Шаньның тау асты алқаптарында 12-15 бастап 100 құсқа дейінгі шағын топтармен қыстайды. ОҚО-да қыстайтын ең көп саны 350 дана деп бағаланады.
Бірлі жарым жұптар ұя салады. 1990 жылдардың ортасынан ауыл шаруашылық дағдарысы және улы химикаттарды пайдалануды тоқтатуға байланысты санының күрт көбеюі байқалған. 2002-2005 жылдары браконьерліктің жиілеуіне байланысты қайтадан саны азайды.
Облыста тіршілік ететін барлық дерлік жыртқыш құстардың көбі тек тауларда ұя салса да, шөл аймақта өз өмірінің түрлі кезеңдерінде кездеседі. Олардың саны үнемі азаюда, бұл бірқатар себептерге шарттас. Бұл электр өткізу желілерінде қаза болу, ұя салу орындарындағы маза кету, сонымен қатар жануарлардың - азық нысандарының санының қысқаруы [2].
Амфибиялар мен рептилиялар фаунасының түр құрамы біршама алуан түрлі және онда да Қызыл кітапқа енгізілген және қорғауға жататын түрлері бар. Данатин құрбақасын қорғау проблемасы ерекше назар салуды қажет етеді [3]. Оңтүстік Қазақстан облысының сүтқоректілер фаунасына Қызыл кітапқа енгізілген жануарлардың сирек кездесетін өте көп түрлері енеді, соның ішінде ерекше қорғалатын ілбіс пен түркістан сілеусіні.
Оңтүстік Қазақстан облысының ерекше биоалуантүрлілігін қорғау мақсатында облыс территориясында Ақсу-Жабағылы, Қаратау мемлекеттік қорықтары, Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық саябағы, Сырдария-Түркістандық мемлекеттік аумақтық табиғи саябағы құрылған[4-6]. Әрбір адамзат облысымыздың ерекше биоалуантүрлігін болашақ ұрпаққа аманат етіп қалдыру үшін, оларды қорғау бағытында жұмыстар жүргізуін борыштары деп есептеу керек.
Қолданылғанәдебиеттер
1 Жылысбаева А.Н. Қазақстан экологиясы. Шымкент, 2015, 100б.
2 Стратегический план Управление природных ресурсов и регулирования природопользования Южно-Казахстанской области на 2013-2015 годы http://www.priroda-uko.gov.kz/node/78 http://www.wildnature-kz .narod.ru/r-b.htm
1National University of Uzbekistan, 100174 Tashkent, Uzbekistan 2Chirchik Vocational College of Industrial and Service Sphere, 111700 Chirchik, Uzbekistan 3Nukus State Pedagogical Institute named after A'jiniyaz, 230105 Nukus, Uzbekistan
e-mail: mailto:ulughkurbanov@gmail.com Understanding the mechanisms of carrier localization, metal-insulator transitions (MITs) and nanoscale phase separation in doped high-Tccuprate superconductors remains one of the unsolved problems in condensed matter physics. The doped cuprates are inhomogeneous systems (where the dopants and charge carriers are distributed inhomogeneously) and the underdoped cuprates are more inhomogeneous than overdoped ones [1,2]. In such inhomogeneous materials, the phenomena of carrier localization, MITs and phase separation are very complicated by many factors, such as dopant-driven and carrier-driven inhomogeneities, carrier-dopant (defect)-lattice and carrier-lattice interactions, specific types of charge ordering. Because the strong electron correlation (i.e. on-site Coulomb repulsion) causes the carrier localization and Mott-type MIT in undoped cuprates, which are charge-transfer (CT)-type Mott-Hubbard (MH) insulators [3,4], but it is not obvious which processes will dominate in doped cuprates. Actually, the insulating and metallic states of doped cuprates are essentially different from those of ordinary metals and undoped cuprates. So far, the analyses of the carrier localization and MITs and their relation to nanoscale phase separation in inhomogeneous doped cuprates are still inconclusive and the mechanisms of these electronic processes are not well understood yet. In this work, we examine the possible mechanisms of MITs and nanoscale phase separation in inhomogeneous hole-doped cuprates. Unlike the Mott and Anderson scenarios for carrier localization, the other mechanisms, such as the carrier-phonon interactions can also cause carrier localization and MITs in doped cuprates. The conditions for carrier localization or delocalization can be defined using the uncertainty principle [5]
where № and &x are the uncertainties in the energy and coordinate of polaronic carriers, л& is the uncertainty in the wave vector of the carrier, mpis the effective mass of polaronic carriers, £ғ
is the Fermi energy of polarons, a is the lattice parameter of the superlattice of such carriers.
The expression h2(Ak)2l2mpin Eq. (1) represents the uncertainty in the kinetic energy of polarons. Taking into account that л^ is of order Epand A* would be of the order of rp, the condition for carrier localization or MIT can be written in the form
ep^a sF2R,
(2)
According to the criterion (2), at some doping level n~ncor
where
n is the concentration of polarons.
(where
is the
density of the host lattice atoms, is the volume per СиОг unit in the cuprates) the MIT would occur under the condition
1 /*mpBpRp\2 ~ Зтг'Ид\h'aj
(3)
If the polarons form simple cubic superlattice with a2fip and coordination number z ~ 6 , the criterion for the MIT can be rewritten as
_ 1 pnpgpy_1fv
(4)
We now consider the possibility of such a MIT in doped cuprates. For the cuprate system Lci2-xSrxCu04 (LSCO) we can evaluate xcusing the parameter values naw * 102acm"* = 2.5meand Јp*: 0.074 - 0.170 eVъsodoin&wefmd%cъ0.06S - 0.237 for LSCO. Using the parameter values "а ед "2l cm"3 ^ mp = 2.5mffand Јp л: 0.094 - 0.170 ey^ wefmd xc*0.052 - 0.127 for ҮВа2Сиз07-5 (YBCO). The above results for xcare well consistent with the existing experimental data on MITs at critical doping levels xc=0-04 — 0-l& (see [5,6]).
The study of the temperature dependence of the magnetic susceptibility of high-rc cuprates
at different doping levels may provide useful information on the mechanisms of metal-insulator transitions and the formation of a pseudogap in these materials. Here we have developed a theoretical approach to the determination of the temperature dependence of the magnetic susceptibility of doped high-Tccuprates, which goes beyond the theory of ordinary metals. In the lightly doped cuprates, the defect centers and polarons which are products of the thermal
dissociation of bipolarons, contribute to We have shown that in the lightly doped
cuprates first decreases with increasing temperature, reaches a minimum at a certain temperature
and then increases in accordance with the experimental temperature dependences in lightly
doped samples LSCO x ~ — °-05 [7]. We have established the nature of the unusual behavior
of the magnetic susceptibility in the metallic state of underdoped high-rc cuprates YBCO (i.e.,
above Tc)and determined the laws of its change under which at high temperatures (i.e., at T>>T) is weakly dependent on the temperature T. Below the temperature T (> Tc) decrease in x(T) with decreasing T becomes faster due to Cooper pairing polaron carriers and the emergence of the BCS-like pseudogap A (T) in the excitation spectra of high-Tccuprates.
References T. Kato, T. Noguchi, R. Saito, T. Machida, H. Sakata, Physica C 460-462, 880 (2007).
S. Dzhumanov, O.K. Ganiev, Sh.S. Djumanov, Physica B 427, 22 (2013).
S. Dzhumanov, Theory of Conventional and Unconventional Superconductivity in the High-Tc Cuprates and Other Systems, Nova Science Publishers, New York, 2013.
S. Dzhumanov, et al, J. Phys. Chem. Solids 73, 484 (2012).
M. Imada, A. Fujimori, and Y. Tokura, Rev. Mod. Phys. 70, 1039 (1998).
T. Nakano, M. Oda, C. Manabe, N. Momono, Y. Miura, M. Ido, Phys. Rev. B49, 16000 (1994).
ҮШІНШІ СЕКЦИЯ ПЕДАГОГИКАЖӘНЕПСИХОЛОГИЯҒЫЛЫМДАРЫ
28 Илларионов С.В.
ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ТВОРЧЕСКОЙ АКТИВНОСТИ У
ПЕДАГОГОВ-МУЗЫКАНТОВ СРЕДНЕГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ. 5
29 Илларионова Л.П.
ПРОБЛЕМЫ ДУХОВНОГО И НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В
РОССИЙСКОЙ ПЕДАГОГИКЕ: ИСТОРИЧЕСКИЙ РАКУРС 7
Урмашев Б.А., Мурзанова Д.А., Ермаханов М.Н., Диканбаева А.К. АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНЫП ОҚЫТУ ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ХИМИЯ БАКАЛАВРЛАРЫН КӘСІБИ ДАЙЫНДАУДЫҢ НОРМАТИВТІК-ҚҮҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ. 10
Сарсен А.О., Ерденов М.Т. БОТАНИКА ПӘНІНДЕ ДИДАКТИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРДЫ
ДӘСТҮРЛІОҚЫТУМЕНЭЛЕКТРОНДЫОҚЫТУДЫҢӨЗАРАТОЛЫҚТЫРУ БАЙЛАНЫСЫНЗЕРТТЕУ.49
Кахраман А., Айдарбеков Н.К., Уалиханова Б.С., Нуруллаев М.А. СТУДЕНТТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ. 52
AtemovaK. Т., AbdrahmanovaK., ТІеиЬекоуа Ь.А. EFFECTIVE AND INNOVATIVE WAYS OF TEACHING IN MODERN
EDUCATIONAL SYSTEMS54
48 Маслова Ю.В. , Кулжанов Б. Е., Абдикерова Ж.Р.
МЕТОДИКА ПРОЕКТНОГО ОБУЧЕНИЯ МАГИСТРАНТОВ В УСЛОВИЯХ
НОВЫХ ОБРАЗОВА ТЕЛЬНЫХ СТАНДАРТОВ57
49 Мұсабекова Г.Т.,Молдабекова Б.И.
OҚУШЫЛAРДЫҢ ТЕХНOЛOГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚAЛЫПТACТЫРУ
ТУРАЛЫ 59
50 Нұрқасымова С.Н.
ФИЗИКА ЕСЕПТЕРІН MAPLE БАҒДАРЛАМАСЫНДА МОДЕЛЬДЕУ
ӘДІСТЕРІ 60
51 Уалиханова Б.С., Тұрмамбеков Т.А., Байзақ Ү.А., Сүйерқұлова Ж.Н.,
Тойлыбаева Н. Т
МЕДИЦИНАЛЫҚ МАМАНДЫҚТАРҒА ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН 64
КӘСІБИ БАҒЫТТА ОҚЫТУ.
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ УАҚЫТ КОНЦЕПТІСІНІҢ
МАҒЫНАЛЫҚ ӨРІСІ. 457
2 Сейсенбекова П
Ф УДЖИСАКИ МОДЕЛІНЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ИНТОНАЦИЯЛЫҚ
МОДЕЛЬДЕУ ПРОЦЕСІ. 460
3 Шымырбекова А.М., Байдабекова М.С.
LINGUISTIC BASES OF TEACHING FOREIGN LANGUAGES 464
Ыбырай Ф.Т., Дауылбаева А.С., Сматова А.Е. СПОСОБЫ ПРЕОДОЛЕНИЯ ПРОБЛЕМ ПРИ ИЗУЧЕНИИ И ПРЕПОДАВАНИИ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА 466
Исаева Ж. И., Беркінбаева Г. О. ИНТЕРНЕТ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ
МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚҚАТЫСЫМҒА ҮЙРЕТУМҮМКІНДІКТЕРІ. 469
6 Алсейтова А.Н., Дилдбаева М.С., Көпжасарова Ж.Б.
АҒЫЛШЫН ТІЛІСАБАҒЫНДА ОЙЫН ЭЛЕМЕНТТЕРІН ҚОЛДАНУ. 472
7 Қурбанбекова А
УЗБЕК ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ВИДЕОДАРС, МУЛЬТИМЕДИА ВОСИТАСИ, ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИ ВА ЭЛЕКТРОН ДАРСЛИКЛАРДАН