Конференцияның материалдары
жүктеу/скачать 5,61 Mb.
|
| Тема: Корень слова
Деление класса на две группы (с помощью рисунок) Сказка о чудесном дереве Когда ребята остановились у поваленного сильным ветром дерева, учительница спросила: -Из каких частей состоит это дерево? Назовите эти части по-русски. -Корни, ствол, ветки, листья. -Обратите внимание на корни. Для чего корень нужен растению, вы знаете. А вот знаете ли вы, какие ещё значения имеет слово «корень»? -Знаем! - наперебой закричали ребята.- Все наши зубы имеют корни. И в каждом слове есть свой корень. -Правильно. Но тогда у меня к вам ещё один вопрос: «Чем корень слова напоминает нам корни деревьев?» Ребята задумались. -Чтобы помочь ответить на этот вопрос,- сказала Наталья Семёновна,- расскажу вам сказку о чудесном дереве. Жило-было много лет назад слово «ходить». Нашли его люди и приказали: «Будешь жить с нами!».И и поселилось слово среди людей, и стало скитаться, и попросило слово их: -Посадите меня в землю Зачем?- удивились люди. -Чтобы из меня много других слово выросло: и вам будет интересней, и мне веселей. Посадили люди слово «ходить» и начали поливать его. Долго из земли ничего не росло, но наконец показалось маленький росток. Как тебя зовут, росток?- спросили люди. Ходить,- ответил он. Опять «ходить»! А где же другие слова? Будет! Вы только чаще меня поливайте. Стали люди ухаживать за ростком лучше прежнего, и превратился он в могучий ствол. А когда ствол начал ветвиться, спросили люди первую веточку: Как тебя, веточка, зовут? Приходить, -ответил она. Обрадовались люди. Вот оно новое слово. А веточка продолжала: Приходите завтра на рассвете, ещё не то увидите. Пришли люди рано утром и видят: от новой веточки ещё одна тянется. А тебя как зовут?- спросили люди. Приход,- ответила новорожденная. На другое утро из ствола дерева опять появилась новая веточка. Её звали «уходить».Так каждый день чудесное дерево дарило людям по одному новому слову. Все эти слова были чем-то похожи на слово «ходить», но и чем-то отличались от него. А чем - подумайте сами. Вот какое дерево тогда выросла. Прочитайте диалог в первой части текста по ролям. Далее разыграйте диалог по ролям, не глядя в текст. Выпишите из текста слова. Похожие на слова ходить. Выделите общую часть. Корнем слова называется общая часть родственных слов. Поэтому слова, которые имеют общую часть и сходны по смыслу, называются однокоренными. Сад - посадил, рассада, посадка, садовод, садовник Однокоренные слова надо отличать от разных форм одного и того же слова. Входить, вход, входной - это однокоренные слова. Вход, у входа - это разные формы одного и того же слова. садовод Корень 
Найдите «третье лишнее» 1. Гореть, угорать, гора 2. Горе, нагорный, горевать 3. Пот, потолок, потливый 4. Море, морщины, морской 5. Боль, большой, больница 6. Вода, водить, водник Игра Кубик -Ученики должны составить три однокоренные слова Упражнение 1 Прочитайте . Найдите общую часть слова для каждого ряда родственных слов Школа дети сад цветок школьник детский садовый цветной школьный детство садовник цветет Школа дети сад цветок школьник детский садовый цветной школьный детство садовник цветет Физминутка 1 группа Задание:собери в копилку как можно больше родственных слов с корнем. Сад-Лес-Род-Уч- 2 группа Задание: Образуйте группу слов, связанных со словами школа, дом. Лиса, ёж, лисичка, ёжик, лисица ежиха, ежата. 
Сколько значимых частей в слове? А) 2; б) 5; в) 4; г) 3 Как называется главная значимая часть слова? А) окончание; б) основа; в) корень; г) суффикс З.Окончание, основа, корень, суффикс, приставка-это.. А)части речи; В)части слова; С)члены предложения 4.Корень-это... А)общая часть родственных слов; В)часть слова которая стоит перед приставкой; С)часть слова, которая стоит после корня, 5.Какаой ряд составляют однокоренные слова? А)смелый, смелого, смелому; В)смелость, смелый, осмелеть; С)смельчак, смельчаку, смельчака Правильные ответы. 1.б 2.в 3.в 4.а 5.в Игра «Смешанные буквы» Работа по книге Упражнение 5 Оценка учащихся Домашнее задание Упр.8 стр.52 АЛИШЕР НАВОИИНИНГ ХАЕТИ ВА ИЖОДИНИ МУСТАХКАМЛАШ Битасова Кусунай Нурутдиновна ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Өзбек тілі және әдебиеті пәні мүгалімі 7- "б " синф Узбек адабиети Мавзу: Алишер Навоийнинг хаёти ва ижодини мустахкамлаш. Мақсади а)таълимий:Алишер Навоий хаёти ва ижоди юзасидан олган билимларини мустахкамлаш; б)ривожлантирувчи: Нутқ маданиятларини ривожлантириш;ижодий изланишга ургатиш, адабиёт ва санъатга хавас хиссини уйготиш; в)тарбиявий: одобли ва изланувчан,зехнли ёшларни тарбиялаш;жамоа булиб ишлаш орқали бир-бирларига дустона муносабатда булишга ургатиш. Кутиладиган натижа: Алишер Навоий ижоди ва фаолияти хакида олган маълумотлари мустахкамланади,оғзаки нутқ малакалари шаклланади, бир-бирларига булган дустона 
Бахтли бешлик (тест) тилдан » І.Хаетии воқеа ва унинг таъсирида киши рухиятида пайдо булган туйгулар уйгун тасвирланган,шеърии йул билан битилган,йирк хажмли асар А. қисса дейилади 2.Қайси жавобда рубоий хақида тугри жавоб берилган A. турт мисрадангина иборат булиб,мисра охирида такрорланувчи радиф тажнислардан ,,омоним сузлардан,,,иборат булади Б.арабча "елгиз","ягона" маъноларини билдиради суз булиб,туртлик маъносини билдиради. Буюк мутафаккир,шоир,олим ва давлат арбоби. A. Гулханий Б. А.Навоий B. Фирдавсий Ахмад Хожибек ким эди? A. Навоийнинг устози Б. Навоийнинг душмани B. Навоийга оталик қилган Навоийнинг лирик асарлари девони қандай номланган? А." Хайрат ул-аброр" Б. "Махбуб ул-қулуб" В. "Хазойин ул-маоний" тупланган Ток-шоу - "Биз хам бандамиз" Дунеда хунук кишининг узи йук факат ундан яхши хислатлар топа билиш керак холо Изохли бахолаш Стикерлар таркатиш Укувчи ва китоб Жамиятдаги емон хулклар Оз-оз урганиб доно булур катра-катра йигилиб даре булур Нима билдим? Нимани билишни истардим? Фикр-мулохазаларини езиб берадилар ФИЗИКА САБАҒЫНДА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Қорғанбекова Маржан Жансейітқызы, Серікқызы Ақшолпан Түркістан қалалық білім бөлімінің физика пәнінің әдіскері Түркістан қаласы, № 23 жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің физика пәні мүгалімі Ақпараттық - коммуникациялық технология - электрондық есептеуіш техникасымен жұмыс істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға, модельдеуге, электронды оқулықтарды, интерактивті құралдарды қолдануға, интернетте жұмыс істеуге, компьютерлік оқыту бағдарламаларына негізделеді. Ақпараттық әдістемелік материалдар коммуникациялық байланыс құралдарын пайдалану арқылы білім беруді жетілдіруді көздейді. Оқыту үрдісін ақпараттандыру - қазіргі қоғамды ақпараттандыру үрдісінің бағыты болып табылады. Мұндай даму барысы, сөз жоқ, барлық салалардың да оған ілесуін қажет етеді. Бұл процестен әрине, физиканы оқыту ісі де артта қалмауы тиіс. Физиканы оқытудың дәстүрлі әдістемесіндегі техникалық құралдарды қолдану қатарына компьютерді қолдану мәселесі енді. Оның үйлесімді жолдары болатыны сөзсіз. Міндетіміз де осы айтқанымен байланысы, яғни сол үйлесімді жолдарды тауып, физиканы оқытуда оларды енгізіп, сабақтың неғұрлым сапалы өтуін, оқушылардың сабақты оқуға деген ынталарын арттыру болып табылады. Әрбір мұғалімнің негізгі мақсаты-сабақ сапасын көтеру, түрін жетілдіру, оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру, олардың ізденуін, танымын қалыптастыру. Елбасы Н. Назарбаев 2030 жылға арналған стратегиялық жоспарында, оқу іс-әрекетінде айшықты орны бар жеке тұлғаның өзіндік білім алуы, өзін-өзі тәрбиелеуі және өзін-өзі дамытуы бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі екені айтылған. Жаратылыстану пәндерінің ішінде физика пәнінің алатын орны ерекше. Ал әрбір физика пәні мұғалімінің ең басты міндеті оқушылардың физика сабағына қызығушылығын арттыру. Физика цүбылыстарды окушыларга түсіндірудің бір циыншылыгы - олар көзге көрінбейтін, қолмен сезінуге болмайтын цүбылыстар. Оларды эксперименттік түргыда сабакта түсіндіруге де қажетті демонстрациялық не зертханалық аспаптар жоцтыц касы әрі жасау да оцай емес. Бұл жағдай ескеріліп, мектеп үшін физикалық бір қатар виртуалды көрсетілімдер мен электронды бағдаламаларды жасап, сабақта тиімді пайдалана білу-мұғалімнің оқытушылық басты парызы. Егер сабақты демонстрациялық жұмыстарды виртуалды көрсетілімдер арқылы түсіндірсе сабақ түсінікнірек болады және оқушының сабаққа деген қызығушылығы артады. Тәжірибе кезінде байқалған физикалық құбылыстар оқушының шығармашылық ойын қозғайды, тұйыққа тіреген қиындықтарға, туындаған сұрақтарға ол өз бетінше және белсенді түрде жауап іздеуге көмектессе, демонстрациялар оқушылардың түсінігіне жеңіл және өтілетін сабақтың оқу материалымен жүйелі байланысуын қамтамасыз етеді. Тәжірибиені көрсету үшін көп жағдайда қажетті құрал жабдықтар жеткіліксіз болып жатады. Бүл киындыктан шыгуды бір жолы демонстрациялық тәжірибелердіц компьютерлік моделін виртуалды көрсетілім түрінде жасап көрсету. Физикалық процестер мен құбылыстарды модельдеу бағыты оқу процесін дамыту мен жетілдірудің болашағы болып табылады. Әсіресе, оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыруда, зерттеу жұмыстарын дамыта білуде оның ролі ерекше. Қазіргі уақытта мен өз тәжірибемізде оқушыларға физика сабағында электрондық оқулықты пайдаланып келемін. Өйткені, электрондық оқулықтың тиімділігі зор. Электрондық оқу құралы - бұл оқу курсының ең маңызды бөлімдерін, сонымен бірге есептер жинағы, анықтамалар, энциклопедиялар, оқу эксперименттерін жүргізу нұсқаулары, практикумға, курстық және дипломдық жобаларға нұсқау және т.б. білім беруді басқаратын мемлекеттік органдар тағайындаған арнайы статусы бар берілген түрдегі баспаларды қамтитын электрондық оқу басылымы. Онда әр тарауда тақырыптың мазмұны, заңдары мен анықтамалары, түсініктеме сөздігі мен қазақша - орысша сөздік, кестелер, ғалымдардың өмірбаяндары, жаттығулар мен есептер, бақылау жұмыстары қамтылған. Тараудағы оқу материалдары бойынша берілген анимациялық тәжірибелер оқушыларға физикалық құбылыстарды көрсете отырып, түсіндіруге ыңғайлы. Ал интерактивті әдістер -оқушылардың өзара әрекет етуіне жағдай жасайтын әдістер жиынтығы. Интерактивті оқыту әдістері - оқушылардың өз өмір тәжірибесіне, біліміне сүйенулеріне негізделген. Сондықтан да сабақ беру барысында мен үнемі интерактивті тақтаны, электрондық оқулықтарды пайдаланамын, бұл оқушылардың бойында ынтымақтастық педагогикасының жүзеге асуына, бірлесіп әрекет етуге, сабақта жайлы да жағымды психологиялық жағдай орнауына мүмкіндік береді. Молекулярлық физика және термодинамика пәнінен интерактивті тақта мен электронды оқулықтарды қолдана отырып, өткізген сабағымды ұсынғым кеп отыр. Сабақтың тақырыбы: Идеал газ күйінің теңдеуі. Газ заңдарын қайталау Қүзыреттілікке жеткізетін сабақтыц мақсат-міндеттері Ақпараттық құзыреттілік: идеал газ күйінің теңдеуі, газ заңдары туралы алған білімдерін қайталау, жүйелеу және жинақтау. Осы тақырыпқа сәйкес сапалық және сандық есептерді шығара білу біліктерін арттыру. Проблеманы шешу: газ күйін сипаттайтын макропараметрлердің арасындағы байланыстарды оқу және график арқылы кескіндей білу дағдыларын күшейту. Оның заңдарының қолдануында туындайтын әртүрлі проблемаларды анықтауға, дұрыс шешім қабылдауға, өз шешімінің нәтижесін бағалауға дағдыландыру Коммуникативтілік: идеал газ күйінің теңдеуін, газ заңдары мен қасиеттерін пайдалана отырып, ауызша-жазбаша қарым-қатынас жасауға қалыптастыру Сабақта қолданатын педагогикалық технологиялар: АКТ, ұжымдық және топтық оқыту технологиялары Сабақтың типі: білімді тиянақтау Өткізілетін әдісі: Көрнекілік, проблемалық, топтық жеке машық жұмысы, ішінара зерттеу, білімді бағалау Оқыту құралдары: Интерактивті тақта, компьютер, физикалық құралдар, сызба тіректері, тест тапсырмалары I. Ұйымдастыру бөлімі - амандасу, топты түгелдеу II. Үй тапсырмасын тексеру - интерактивті тақта арқылды тест тапсырмасын орындату III. Практикалық жұмыстар электронды оқулықтағы жаттығуларды орындау интерактивті тақтада графиктік есептерді шығару жаппай экспериментах тапсырмаларды орындау Изотермиялық процестің графигін ПаЙДалӘНЫП (Р,Т) ЖӘНӨ (V,T) Вул суретте идеал газдың езгеру куй V,T ТӘувЛДІЛІКТврІН СЫЗ координатасьшда берілген. Біш процесті р, V 
U ж г - идеал газ қысымының қандай шамаға тәуелді екендігіне бейне көрсетілім арқылы көз жеткізу. ■ ov =const және рДгафдинагасьшдакескінде. 
ІУ. Үйге тапсырма. Қорытындылау.Бағалау. Осылайша, физика сабағын өткізу барысында ақпараттық технологияны тиімді пайдаланып - білім сапаларының артуына жұмыстанамын. Жаңа ақпараттық технологияны физика сабақтарында пайдалана отырып, олардың білім, білік дағдыларын қалыптастыруға қызығушылығын арттырып, түрлі деңгейдегі есептерді шығартып, оны талдай білуге үйретемін. Логикалық ойлау қабілеттерін дамытып, интернет желісінен сабаққа қажетті деректерді өз бетімен ізденуге, компьютерлік сауаттылықтарына жол ашып, сабақта алған білімдерін өмірде қолдана білуге тәрбиелеп келемін. Міне, осы бағытта физика пәнін әртүрлі әдістермен жүргізуге болады. Оқу - тәрбие үрдісінің сабақта дұрыс жүргізілуі үшін әр алуан оқыту әдіс-тәсілдерінің тиімдісін мүмкіндігінше және оқушылардың жеке жағдайларына байланысты таңдап алуға көп көңіл бөлу керек. Өйткені, білім бүгінгі заман талабы, қажеттіліктің қайнар көзі болса, нәтижеге жету жолында іздену әрбір мұғалімнің азаматтық борышы. Осы орайда оң нәтижеге қол жеткізу үшін алдыма мынадай мақсат қойдым: -заман талабына сай білімді, білікті, дүниетанымы кең, шығармашылық қабілеті дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Осы мақсат негізінде алдыма цойган міндеттерім: -жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу; -шығармашылық, логикалық ойлау қабілеттерін жетілдіру; -өз алдына мақсат қою арқылы оны жүзеге асыра білу; -өз әрекетінің нәтижелерін бағалай білу. Бұл міндеттер мен мацсаттарга сүйене отырып, физика сабағында табысқа жету жағдаятын туғызу жолдарына тоқталып өтсем: Оқушының белгілі бір жетістікке жетуі үшін сабақта табысқа жету жағдаятын туғызу керек. Егер оқушының өзі қандайда бір жетістікке қолы жетсе, ол қуанып қана қоймайды, онда тағы да алдындағы белестерден өту мақсаты тұрады. Осындай жағдайда мұғалім олардың қандай да бір жетістікке жетуі үшін төмендегідей жағдаяттарды сабақта жиі қолданса, мұғалім жұмысының жетістігін көруге болады. Мадақтау. Мұғалім сабақта оқушының өзіне деген сенімін арттыру үшін «Жарайсың!», «Мен сендерді мақтан тұтам!», «Сен өте ақылдысың!» деген сөздер жиі қолданғаны дұрыс. Бұл сөздер оқушының бойында мұғалімнің өзіне сенім артып тұрғанын сезініп, өз еркімен талаптанып, жақсы оқуға тырысады. Бір мүмкіндік. Оқушының күтпеген жерден өзіннің қабілеті мен мүмкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік беріледі. Мұндай жағдаятты мұғалім арнайы дайындамайды, ол осы мүмкіндікті табиғи тәрбиелеудегі дарынымен, бұл мүмкіндікті тиімді пайдаланады. Еліктеу. Топтағы үлгілі оқушының жетістістіктерін үлгі ете отырып оқушының бойында «Сенде неге сондай болмасқа», «Мен саған сенемін», «Бұл сенің қолыңнан келеді» деп оқушының бойында еліктеушілікті туғызу. «Кешіктірілген баға». Оқушыға бірден төмен баға қоймай, «Сенің бағаң күндегіден төмен болып тұр. Сен үнемі сабаққа дайындалып келетіндіктен, мен саған бір мүмкіндік беремін. Келесі жолы бұданда жақсы жауап беретініңе сенемін» деп оқушыға алға қарай ұмтылуына жағдай туғызу. Алдына - ала ойластырылған қателік. Сабақта мұғалім есеп шығару барысында, теорияның тұжырымдау барысында «Мен бір жерден қателестім. Бір минут. Қазір қарайын» деп оқушылардан көмек сұрайды. Бұл оқушының алған білімін жинақтап, тиянақтау үшін және шығармашылық қабілетін арттыруға қолданылатын әдіс-тәсіл. Көкжиек сызығы. Оқушының бойындағы қабілетін арттыру үшін өте қызықты тақырыпта (мысалы: «Сүңгуір қайық», «Танк» жайлы) баяндама жасауды тапсырады, бірнеше баяндама жасағаннан соң «Сен өте қабілеттісің, біз олимпиадаға дайындалсақ қайтеді» деген ұсыныспен оқушының өз еркімен ізденуге, ғылым мен техникаға деген ынтасын оятып, адамның ақыл -ойының дамуына ықпал жасайды. Өйткені, физика - оқушылардың ойлау қабілетін қалыптастыратын және дамытатын негізгі буын. Ол оқушылардың интеллектін, логикалық ойлауын және шығармашылық қабілеттерін дамытуға, табиғат заңдылықтарын толығымен түсінуге ықпал жасайды. Физика пәнінде ақпараттық технологияларды қолдану пәнді оқытуда дүниенің заңдарын терең меңгертіп қоймай, оқушының ойын дамытып, эмоциясына, сезіміне қозғау салады. Өзіне қажетті мазмұны мен мәліметті ақпарат көзінен таңдап өз бетінше ойланып, шешім қабылдауға дағдыландырады. Сондай-ақ сабақ өтуде интерактивті тақтаны қолдану да сабақ тиімділігін арттырады. Компьютердегі интернет жүйесіндегі ақпараттық мәліметтерді сабақ тақырыбына байланысты қажеттісін таңдап тікелей қолдануға болады. Елбасы «Қазіргі заманда жастарға ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай жаңа білім беру өте қажет» деп атап көрсеткендей, ақпараттық технологияларды оқытуда тиімді пайдалану - жаңа білім берудің бірден - бір шарты деп есептеймін. Әдебиеттер: 1. Д.Н. Зубайрова «Физика сабағында ақпараттық технологияны қолданудың тиімділігі және табысқа жету жағдаятын туғызу жолдары» Ж.Досмүхамедов атындагы педагогикалық колледж, Орал қ. 2014ж 2. Н.Э.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан. 2008 ж. 7 ақпан. 3. Б.Б. Жолдасова Инновациялық технологияларды білім беруде қолдану. Білім, №5, 2007ж. 4.«Физика және астрономия» республикалық ғылыми - әдістемелік педагогикалық журналы. 2012ж. №2. MATLAB НА УРОКАХ ФИЗИКИ Аубакиров Н.Н., Абуова Г.А Основная средняя школа-интернат №5 имени К.Рысбекова В электродинамике - разделе учения об электричестве, в котором рассматриваются явления и процессы, обусловленные движением электрических зарядов или макроскопических зараженных тел, - важнейшим понятием является понятие электрического тока. По этому разделу предусмотрено выполнение лабораторных работ по изучению основных законов протекания тока в электрических цепях. Это, как правило, закон Ома и законы Кирхгофа. Закон Ома для участка цепи гласит, что напряжение на активном сопротивлении равно произведению величины сопротивления на протекающий через него ток: U=R-I. В 1847 году Р. Кирхгоф разрешил проблему разветвления тока путём установления правил, названных по его имени. Р. Кирхгоф сформулировал два замечательных правила, позволяющих находить токи в различных контурах разветвлённой цепи. Первое правило (правило узлов): - алгебраическая сумма токов, сходящихся в узле, равна нулю (положительными считаются токи, втекающие в узел, отрицательными - токи, отходящие от узла). Второе правило (правило контуров): - в любом замкнутом контуре, произвольно выбранном в электрической цепи, алгебраическая сумма произведений токов на сопротивления соответствующих участков этого контура равна алгебраической сумме э.д.с в контуре. Лабораторные работы по изучению основных законов протекания тока можно проводить с применением компьютерных технологий. Несомненные преимущества компьютерных лабораторных работ: Не надо тратить время на раздачу и сбор многочисленного оборудования, следить за его сохранностью (тем более, что его часто катастрофически не хватает); Возможность выполнения необходимого опыта нужное количество раз с точно заданными параметрами (хоть медленно, хоть быстро, в любой последовательности); Возможность изменения любого параметра в компьютерном эксперименте; Построение графиков и диаграмм, изменение направлений движения объектов; Выполнение экспериментальных задач, демонстрируемых как учителем, так и выполняемых самими учащимися; Удобные вопросы-тесты с моментальной проверкой результатов учителем и возможностью самопроверки, составленные так, что могут использоваться с технологией уровневой дифференциации; Дополнительные вопросы повышенного уровня сложности, которые можно использовать для индивидуальных заданий; Возможность проводить различные типы уроков в рамках традиционного: урок-исследование, урок-лабораторная работа, урок решения задач с проверкой; Наличие неоднозначных задач с двумя неизвестными взаимозависимыми параметрами, один из которых учащийся должен выбрать сам, а затем определить свою версию экспериментально; 10. Задачи с недостаточными данными, в которых ученик должен сам определить, без какого недостающего параметра невозможно решение данной задачи. Как показала практика выполнения таких компьютерных лабораторных работ, степень закрепления изучаемого учебного материала настолько высока, что качество обучения превышает при этом 85%. Контроль за ходом выполнения учащимися компьютерной лабораторной работы заключается не только в анализе выполнения заданий и тестов, но и, по возможности, анализа распечаток индивидуальных заданий по интерактивным моделям, которые можно вставить в тетрадь с отчетом о ходе выполнения лабораторной работы. В качестве примера рассмотрим изучение законов Кирхгофа с помощью системы компьютерной математики Matlab. При этом будем выполнять как математическое так и имитационное Simulink-моделирование. Пример 1. Расчёт электрической цепи постоянного тока с помощью правил Кирхгофа. Используя правила Кирхгофа, найдем токи в ветвях электрической цепи постоянного тока с известными значениями сопротивлений резисторов и ЭДС (пусть, например, их численные значения равны их номеру в списке элементов: R2 = 2 Ом, е1 = 1 В и т.д.) согласно схеме на рис. 6. 
Рис. 1. Законы Кирхгофа - суть применение закона сохранения электрического заряда и закона сохранения энергии в форме равенства нулю алгебраической суммы токов в N-1 из N узлов и совпадения алгебраической суммы напряжений на резисторах и алгебраической суммы ЭДС при обходе всех "независимых" контуров (т.е. включающих "новые" ветви). Направления токов - зададим произвольным образом (в случае неправильно заданного направления решение получится со знаком минус, и останется лишь поменять направление стрелки тока на противоположное). Выберем направление обхода контуров одним и тем же для всех контуров (например, как на рис. 6 - по часовой стрелке). Запишем уравнения математической модели по законам Кирхгофа. Конкретно, для узла 1 (красный цвет) запишем первый закон Кирхгофа: іі - І2 + ІЗ = О Для контуров запишем уравнения по второму закону Кирхгофа. Для контура 1 (красный цвет) получим: -il-Rl - il-R2 - i2R3 = -el + e2 - еЗ Для контура 2 (синий цвет): i2R3 + i3R4 + i3R5 = еЗ + е4 + е5 С учетом численных значений сопротивлений резисторов и номиналов источников э.д.с. запишем полученные уравнения в стандартной форме: 141 - 1-12 + ИЗ = О -Зіі - 3-І2 + (ИЗ = -2 Oil + 3-12 + 9-13 = 12 Перепишем математическую модель в матрично-векторной форме. Выпишем матрицу коэффициентов при неизвестных и вектор-столбец свободных членов системы уравнений и применим Matlab операцию «\» решения системы линейных алгебраических уравнений: >> A=[1 -1 1; -3 -3 0; 0 3 9] A = 1 -1 1 -3 -3 0 0 3 9 >> B=[0 -2 12]' B = 0 -2 12 >> X=A\B X = -0.1905 0.8571 1.0476 >> Вектор решения X=(i1, i2, i3) состоит из значений токов в соответствующих ветвях схемы. Отрицательное значение тока i1=-0.1905 свидетельствует о том, что начальное направление его протекания было задано не совпадающим с реальным. Поэтому на схеме (рис. 6) направление тока il нужно сменить на противоположное. Решение системы уравнений, т.е. численные значения токов в схеме рис. 6., соответственно, будут равны: = 0.1905 A; = 0.8571 A; = 1.0476 A; Умение находить решение систем линейных уравнений позволяет учащимся более конкретно исследовать электрические цепи различных конфигураций, улучшая качество знаний в нескольких разделах курса физики, а также оказывает существенную поддержку в последующем образовательном процессе. Решение рассмотренной задачи можно получить и выполнив имитационное моделирование в Simulink Matlab. Для этого запустим Simulink нажав на кнопку . Открывается окно обозревателя библиотеки Simulink. В левой части окна обозревателя закрываем дерево Simulink, открываем дерево SimPowerSystems и активизируем строку дерева Electrical Sources (источники электрической энергии). В правой части окна обозревателя открывается этот раздел Electrical Sources. С помощью левой клавиши мыши перетаскиваем пять пиктограмм источника постоянного напряжения DC Voltage Source в окно модели. Действуя аналогично, в окно модели поочередно перетаскиваем пять пиктограмм последовательной RLC-цепи Series RLC Branch (раздел Elements). В окне настройки параметров модели зададим значения сопротивлений, равные соответствующим номерам резисторов, величину индуктивности равную нулю, емкости - inf (бесконечность). При этом на пиктограмме последовательной RLC-цепи исчезают изображения индуктивности и емкости, т.е. получается чисто активное сопротивление. Simulink отображает его зигзагом в соответствии с зарубежными стандартами. В параметре цепи Measruements - измеряемые переменные зададим переменные, передаваемые для измерения в блок Multimeter. Значение параметра выберем равным Branch current - ток цепи. Отображаемым сигналам присваиваются обозначения Ib - токи цепи. Из раздела Connectors перетаскиваем T сonnector. Для измерения токов и напряжений из раздела Measruements (измерительные и контрольные устройства) в окно модели переместим пиктограмму мультиметра. Для отображения результатов измерения из раздела Sinks библиотеки Simulink в окно модели перетащим пиктограмму дисплея Display. Выполним соединения в соответствии со схемой рис.6. В результате получим следующую схемную модель (рис.2.) 
1—AV—« =н I—+ Выполним симуляцию эксперимента. В результате получим токи в ветвях, показанные на экране дисплея. Заключение В настоящее время, с развитием компьютерной техники и подорожанием составляющих экспериментальных установок, роль численного моделирования физических процессов значительно возрастает. Не вызывает сомнения необходимость наглядной демонстрации исследуемых в процессе обучения зависимостей для их лучшего понимания и запоминания. Также актуальным является обучение учащихся в образовательных учреждениях основам компьютерной грамотности и компьютерного моделирования. Система Matlab позволяет продемонстрировать и дать возможность изучения основных физических законов на уровне более близком к ученику. Список литературы 1. В.П. Дьяконов. Matlab 6.5 SP1/7 + Simulink 5/6 в математике и моделировании. М.: СОЛОН-Пресс, 2005. - 576с. С.Герман-Галкин. Линейные электрические цепи: Лабораторные работы. (с дискетой) Корона принт. 2002. В.Кондрашов, С.Королев. Matlab как система программирования научно-технических расчетов. Мир. 2002. В.Дьяконов. MATLAB 6/6.1/6.5 + Simulink 4/5. Основы применения. Полное руководство пользователя. Солон-Пресс. 2002. СЕГІЗІНШІ СЕКЦИЯ ӨНЕР С.БАЛҒАБАЕВТЫҢ «ҚЫЗ ЖИЫРМАҒА ТОЛҒАНДА» АТТЫ ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАДАҒЫ ЖАСТАР БЕЙНЕСІ Әбіл Гүлзада Жұмабайқызы Т.Жүргенов атындагы Қазақ Ұлттық өнер Академиясы, Алматы қ.,ҚР В статье рассматривается проблема характеристики образов в драме С.Балгабаева «Когда девушке исполняется двадцать лет» Драматургияда заман шындығын бейнелеу жолында бір тақырыпқа , бір өмірлік материалға негіздеп әр жанрда шығарма жазу тәжірибесі С.Балғабаев творчествосында жиі кездеседі. Көркем бейне - әдеби қаһарман дейік, я болмаса шығарма геройы не кейіпкері немесе персонажы дейік, бәрібір, осылардың бәрі- бір-ақ ұғым-образ. Бейнелеу - образдылық болса, бейне - образ. Әдебиеттегі адам мінезін даралау, сайып келгенде, осылардың бәрінің сарқып құяр сағасы біреу, ол - образ. [1.107].Ал «образ - эстетикалық мәні бар, ойдан шығару арқылы әрі нақты, әрі жинақты жасалған адам өмірінің әсем суреті». [2.60]. Өмірдің неше алуан қайшылықтары мен заңдылықтарын драматург адам образын оны қоршаған ортамен тығыз байланысты суреттеу арқылы ғана айқын ашып береді. Сондықтан да өз заманының даму заңдылығына толық сай келетін типтік образ жасау барлық дәуірдің реалист жазушылары үшін ең негізгі мақсат болып келеді, бола бермек те. ». [3.142]. Өмір сахна, өмір - сахналық ойын, яғни, өмір дегеніміз өзі - театр... Немесе , керісінше... Бұл арада мен , әрине , Шекспир, Сомерсет Моэм ұлағаттарын таратып талдағалы отырған жоқпын (өмірдің өнерлік бейнесі туралы қыруар қызық деректер келтіре алар да едім). Тек ой сабақтастыру үшін ғана. Өмір деген, өмір сүру дегеннің өзі - Өнер дейтін тезиске бір сәт көңіл қадау үшін ғана.Демек, қай пенденің болмасын қарабасылық тіршілік-болмысы, тұрмыс салты қашан да тек мәдениет өнер аясында қарастырылуы қажет - ақ. [4.160]. Драмалық туындыларда жастар бейнесін сомдағанда С.Балғабаев белгілі бір деңгейдегі суреттік шеберлікке қол жеткізген авторлардың бірі. Жаңа әлеуметтік өзгерістер жастар психологиясындағы ұлттық танымға қайшы келетін іс-әрекеттер жанұялық қарым-қатынастарға ерекше ықпал жасай бастаған драматург пьесаларындағы жастар бейнесін өткір көрсете білген. Бұл тақырыпқа байланысты бірнециклін жазды. Олар: «Қыз жиырмаға толғанда», «Ең әдемі келіншек», «Ғашықсыз ғасыр», «Әйелдер әлемі немесе ең жақсы еркек», «Қазақша күрес» атты пьесалары. Осы аталған пьесаларында С.Балғабаев қазіргі қоғамдағы жастардың бейнесін наымды етіп көрсете білген. «Қыз жиырмаға толғанда» пьесасын алатын болсақ ондағы кейіпкерлердің барлығы жастар. Пьесадағы әр кейіпкердің өз әлеуметтік жүгі бар. Басты кейіпкер - Жібек бейнесі арқылы өзінің еңбекші өмірбаянның туған ауылынан бастаған жас қыздың жаны табиғатпен егіз жанның мөлдір махаббаты кестеленеді.Пьесадағы Жібек жағымды кейіпкер, жақсы қыз. Сонда ол несімен жақсы? Ауылда қалып еңбек еткені үшін бе? Бірақ ауылда еңбек етіп жүрген, табиғаттың жанашыры жалғыз Жібек емес қой. Қиялшыл, арманшыл шығар. Ол көпшілік жастарға, жалпы жастық атты жұлдызды кезеңге тән емес пе?Ауыл қызының ұстамды мінезін, жанының нәзіктігін, мөлдір сезімін қазақ қыздарына тән абзал қасиеттерді үлгі етіп көрсеткен дұрыс, дегенмен мұнымен ғана шектелмей, оңды қаһарман тұлғасын байыта, сымбаттандыра түсетін басқа да сапалық көрсеткіштерді әлі де бірлесіп, творчестволықпен қарастырғанның артықтығы болмас еді... Сондықтан біз бұл жерде Жібектің бойынан қазіргі замандастарымызға тән озық қасиеттердің белсенді өмірлік позицияның нақты іс-қимыл үстінде жарқырай көрінгенін айтар едік. Пьеса формалық ерекшелігіне сай автор негізгі идеяларын шығаруда үш кейіпкер бейнеленген.Олар : Ғани апай (аға ұрпақ өкілі), Гаухар мен Ғайыпберген (жастар арасында кездесетін кейбір ұшқары көріністерді бейнелеуші қыз бен жігіт). Мәселен осы пьесадағы басты образдың бірі - жас, жесір Гаухарды алайықшы. Бір сүрінгеннен кейін ол өз бақытын іздеп жүр. Оның да бақытты семья құрып, бала сүйгісі келеді. Мүмкін студент жігіт Ғайыпбергенді сол үшін сүйетін шығар. Сол үшінде Жібектен қызғанатын шығар. Жастықтың буынын тоқшылық заманның әлпешінен ойнап жүріп от басқан күрделі характерлі жан Гаухар өз өмірінде қателік жіберіп, өкінген дағдарысқа түсіп торыққан жанның ішкі жан айқайын бейнелеуге талпынады. Гаухар жағымсыз кейіпкер емес. Өз жүрегін өз сүйіспеншілігін үйіне келіп, кетіп жүрген Ғайыпбергенге бағыттаған, оған правосы бар екендігін айтып көрерменге сендіре біледі.Гаухар бейнесін сомдағанда өз бақыты үшін күресуге даяр келіншектің ролін ашық көрсете білген. [5.4]. Ал Ғайыпберген қалада оқып жүрген көрікті, пысық, жас, жұлынып тұрған жігіт. Қыздарды екі топқа бөліп қарайды. Махаббат оның ұғымында әлдеқандай бір киелі сезім емес, Жібекке деген сезімі шын бол,анмен, ол жоқ жерде әлдекімдермен махаббат драмасын ойнаудан тайынбайды.Өйткені ол «жігіт емес пе?». Пьесаны диспут етіп тұрған да осындай татасты ойларды көрермендердің өз шешіміне қалдыру керек. Жігіттер қауымы атынан сөйлейтін Ғайыпбергеннің Гаухарға «сәнді киініп, боянып сыланғаныңмен дұрыстап тамақ пісіре де білмейсің. Қыз баланың басты парызы - ана болу екенін, ертеңгі семья тұтқасы екендіктерін ескере білмейсіңдер. Жалпы қазіргі қыздарды кейбірі болашақ семьялық өмірге дайын емес» - деген пікірлерін көрермендерді де келістіруді мақсат тұтады. Сахнада бір-екі рет қана көрінетін Тәкен Жібектің кластасы. Ауылдың қарапайым жігіті Жібекті сүйеді. Жібек десе қандай қиындық болса да кешуге бар. Тәкен - өзіне жүктелген міндетті көтере білген. Пьесадағы Жібектің көмекшісі - Есімсейіт бейнесіндегі адал достықты, зор жауапкершілікті, тиянақтылықты көре аламыз. Ол соттық төрағасы міндетін атқаруда және көрерменді сұхбатқа қатыстыру барысында көп қырлы жігіттік бейнені көріп қуанамыз. [5.сонда.] Қойылымдағы басты сұраққа жауап іздей отырып, байқайтынымыз кейіпкерлер бойындағы шынайылық, әрінің дерлік өмірдегі тыныс-бейтаныс жас замандастар бейнесін мүсіндеген Жібек жан-дүниесінің диалектикасын дөп басуы қуантады. Ғайыпберген өзіндік мінез құлық принциптерін шынайы ашпағанда бұл бейне сөзсіз біржақтылыққа ұрынып, ұнамсыз қырымен көбірек көзге түсер еді. Пьесаның кейіпкерлері жастар, оң солын танып білмеген жастардың басына қиын күн туады. Оны шешу де сол жастарға тапсырылады. Анасы оларға өзінің жастық шағындағы махаббат жайлы айтады. Пьесадағы жас замандастар Жібек, Ғайыпберген, Гаухар өмірден махаббатты іздейді. Іздеп жүрміз дейміз, олар мұны бастан кешіп те үлгерген жоқ па№ Өйткені, олар нақ бүгін Жібек жиырмаға толған күні осыған зер салып, кінәласып, дауласып, ар алдында, асыл сезім махаббат алдында аралып отырған жоқ па?Туған жердің тамылжыған тұмса күйінде сақталған Қазақстанның бір қойнауы. Бұл өңір қорыққа айналдырылған. Осы өңірде үш кісі : Ғайни ана, бойжеткен қызы Жібек және оның көмекшісі, бозбала жігіт Есімсейіт ғұмыр кешіп жатыр. Мезгіл қыс. Күн боран.Осындай күні Жібек өмірге келіпті. Оның табиғатты сүйетіні, туған жерін , анасын қалдырып кетпей қорықшы болуы, қасқырдан қаймықпайтындығы, бәлкім, содан шығар. Тіпті басқаға : күнге де, гулге де, боранға айналғысы де содан шығар. Жібек бейнесінен арманшыл, мейірімді ауыл қызының бейнесін көреміз, автордың жиырмаға толып отырған қыз бейнесін көрсетпек болған бұл пьесасын өнімді де қызықты шыққан туынды. Міне, жиырмаға толған осы туған күнінен қаладағы сүйген жігіті Ғайыпберген келем деген. Жібек ешкімге білдірмесе де, соны күтулі. Бірақ бұдан кластасы, мұны сүйетін Тәукен келеді. Жай келмейді, бейтаныс келіншек Гаухарды ерте келеді. Ал, Гаухар жан күйінішін, махаббаты мен қызғанышын ала келіпті. Сүйген жігіті, кірін жуып, күйеуім болады деп жүрген Ғайыпбергенін «тартып алған» Жібекті көрмек. Осылайша енді екі көзқарас, екі болмыс беттеседі. Көп ұзамай Ғайыпбергеннің өзі шығады да мәселе ушыға түседі. Жібек Ғайыпбергенді сүйетін, оның Гаухары «бар» екенін қайдан білсін. Әлі өмірдің қулық-сұмдығына бойламаған, адамдар арасындағы күрделі де күрмеулі қарым-қатынастар иіріміне түсіп көрмеген пәк, таза қыз сүюге бар болғанмен, таласуға, тартысуға жоқ. Адалдығына, арына сенеді. Жер баспаған, көкте қалықтап жүрген ақ қанатты арман сезіміне оқ тиіп еді, түс көргендей халде. Кеудесі қаңырап бос қалғандай... Махаббат бар ма, жоқ па Бұған дейін жауап бере алғанмен Жібек енді ештене дей аламайды. [6.6]. Жібектің Ғайыпберге деген сезімі одан да пәк еді. Бұл жағдайға дейін Жібек Ғайыпбергенді сүйді, армандады, «Махаббатым бар» деп сенді. Гаухар да Ғайыпбергенді сүйетін, әлі де сүйеді. Ол да бақытты болу үшін өзінше күресіп жүр. Бірақ Ғайыпбергеннен айырмаймын деп жүріп Ғайыпбергенінің кім екенін ашты, өмірдің ауыр да ащы, жаңа шындықтарын аңғарады.Өзінің де кім екенін біле түсті. Гаухар мінезінің ашылар тұсы Ғайыпбергенмен ұрысып, қалған тұсында болады. Гаухар әрекетінде, ойында құптамайтын нәрселер көп. Бірақ оның бақытты болуға хақы бар ма Бар. Ендеше, біз Гаухарды ешқандай айыптай алмаймыз. Махаббат бар ма, жоқ па Бұған не дейтінін Гаухардың Ғайыпберген ше Ол Жібекті сүйеді. Шын сүйеді. Бірақ ол өмірге әбден бейімделген ( өмірді өзіне бейімделген), іскер біраз жігіттердің ойынша озық, махаббатқа да лайық жігіт. Ол Гаухарды аяғанымен , оған адамгершілігің де көрсеткенмен, оны сүймейді екен. Ендеше ол неге Гаухарға байланып, бақытсыз болуы керек? Біз неге одан үлкен ірі әрекетті, кесек мінезді күтеміз? Махаббат бар ма, жоқ па № Бұған Ғайыпберген «махаббат бар ма» деп жауап береді. Оның махаббаты Жібек. Жібекті шын сүйеді. Бірақ ол Гаухарды жеңіл жүрісті әйел деп ойлайды. Сондықтан да оны бағаламайды. Ал Гаухардың ойы басқаша. Ол Ғайыпбергенді сүйеді. Тағдырын онымен қосып, бақытты болғысы келеді. Пьесада Гаухар ұнамсыз кейіпкер емес. Ол тек өз бақыты үшін күресе білетін бақытсыз жан. Жоқ бақытын қолмен құрастырғысы келеді. Ғайыпбергенді сүйетінін де жасырмайды. Жібекке деген көзқарасы алғашқыда басқаша болады. Кейіннен жұмсарып, оны өзінің тағдырына ортақ етіп, мұндас ретінде көрсетіледіқандай кінә тақпайды. Тек кінәлі Ғайыпберген. Ол Жібектің де, Гаухардың да сезімімен ойнап жүрген. Ол Гаухармен ермек үшін жүргендей сезіледі. Ал шын сүйіктісі таза, пәк Жібек. Ғайыпберген бойынан бірді алып, бірді салып жүрген қала жастарының бейнесін көреміз. Драматург Ғайыпберген бейнесі арқылы махаббатты ойыншық етіп жүрген жастардың ойына қозғау салмақ болған. Бұл сахна төрінде қойылып, көрермен тарапынан бағасын алып жүрген туынды. Бұл пьеса өмірде адасып жүрген қыздардың да Жібек бейнесін арқылы «махаббат» деген сезімнің қастерлі де қасиетті екендігін сезінулеріне жол ашпақ. [7.5] Жалпы алғанда, драма табиғаты орынды шешілген. Ондағы жастар бейнесінің де шынайы көрсетілуімен пьеса көрерменді бей-жай қалдырмайды. Жібек пен Гаухар бейнесінің бір-біріне ұқсамайтын ерекше өздеріне тән ерекшеліктері өз алдына. Екі сұлудың да бір жігітке ғашық болып, соңында одан бас тартулары да, Ғайыпбергеннің бет пердесіннің де ашылу сәті де жақсы, ойластырылған. Ғайни апаның өз дәуірінің жастары жайлы, өзінің жастық шағы туралы айтып беруі, бұрынғы кезең жастары мен жаңа қоғам жастарының арасындағы айырмашылықтарды көрсету мақсатында болған. Екі дәуір жастарының психологиясы сарапқа салынады. С.Балғабаевтың аталмыш пьесалары арқылы қазіргі қазақ драматургияына жаңаша ізденіспен келген, сонымен қатар пьесаларында кейіпкерлерді реалистік бейне етіп көрсетеді. С.Балғабаев пьесаларының кейіпкерлері аз бола тұрса да қоғамда болып жатқан жаңашылдық пен өзгерістерден мол мағлұмат береді. Ал, негізіне келгенде алпысыншы жылдан бастап жалпы одақтық драматургия мен сахналық өнерінде біраз елеулі ізденістердің болғаны белгілі. Бұрынғы пьесаларындағы дәстүрлердің біразы жаңара, жаңғыра түсті. Біраз шарттылықтар жойылды, біраз жаңа шарттылықтар сахнаға келді. Пьеса актілері азайды, кейіпкерлер саны да кеміді, декорацияға да бұрынғыдай мән беріле берілмейтін болды. [8.6] Драмадағы кейіпкерлерді азайту, массовкаларды қажет етпей, оның орнына шағын адамдармен-ақ ірі бейнелер жасау, негізінен алғанда, теріс емес деп санайды. Ә.Тәжібаев бұл адамды мол әлеуметтік тақырыптан гөрі, оның сырттай думанды бейнесінен гөрі семьялық, интимдік, қарапайым, үйреншікті өмірге көбірек ауысу дұрыс деген нысанадан шыққан нәрсе. Мұндай тақырыпқа көбірек бой ұрушылар адамның ірі ерлік тұлғасын санаулы озаттардан іздемей, қарапайымдардан, бұрын көзге түспеген екінің бірінен табуды, солардың тілімен-ақ шындықты айтуды, психологиялық жан байлығын тереңірек ашуды көздейді.[9.17] С.Балғабаев пьсалардың барлығы өмірде болатын қиын жағдайды шынайы етіп берумен ұштасады. Пьесаларында көбінесе жастар мәселесін басшылыққа алады. Олардың бейнесін қоғаммен ұштастырып, дәл суреттеуімен көрермен көңілінде елеулі орын алары анық. Пьеса кейіпкерлерінің бірі өмірден жаңылыс іп кетсе, бірі болашақтан үміт күттіретін де балғын жастар бейнесін көрсетеді. Жақсы болсын, жаман болсын, драматургтің айтпағы қоғам шындығы екендігі анық. Пайдаланылған әдебиеттер 1.Қабдолов З. Сөз өнері. Монография. Том 2.-Алматы, «Жазушы», 1983. 456 б. 2.Тимофеев Л.И.Основы теории литературы. -М., 1959.320 б. 3.Ордабаев С. Қазақ драматургиясының очеркі. -А., «Ғылым», 1964. 4. Серікқалиев З. Дүниетану даналығы. -А., «Білім», 1994.224 б. 5.Әбдіқолов А. Қыз жиырмаға толғанда.// Жетісу- 25 наурыз, 1986. 6. Болатханов Б. Бір нәзік сезім. // Лениншіл жас. 28 қараша.1986. 7.Сарбалаев Б. Махаббатымды іздеп жүрмін .// Қазақ әдебиеті. 19 желтоқсан.1986. 8.Дүйсенов М. Қазақ драматургиясының жанр, стиль мәселелері.-А., «Ғылым», 1977.176 б. 9. Ә.Тәжібаев. Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы. -А., «Жазушы» 1971.414 б. С.БАЛҒАБАЕВ ДРАМАЛАРЫНДАҒЫ ТАРТЫС ПЕН ХАРАКТЕР Әбіл Гүлзада Жұмабайқызы Т.Жүргенов атындагы Қазақ өнер Академиясының магистр-оқытушысы В статье рассматриваются проблемы изображения конфликта и характера в драматических произведениях С.Балгабаева Қазақ драматургиясы XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап тақырыптық идеялық тұрғыдан жанрлық және композициялық сюжеттік құрылымы жағынан көп өзгерістерге ұшырады. Драматургияның құрамы да жас драматургтермен ақын-жазушылармен толықты, өзінің шығармашылық жолын прозадан не поэзиядан бастаған қаламгер бірте-бірте әдебиеттің осы күрделі саласына қадам басты. Осы күнгі оқырмандарға кеңінен танылған драматургтердің қай-қайсысы болсын бұл қиын жанрға проза арқылы келді.Олар : Ә.Тарази, Д.Досжанов, Б.Мұқай, С.Жүнісов, Ш.Мұртаза, Т.Нұрмағамбетов және С.Балғабаев. Драматургия- тартыс, қақтығыс, кедергі,кереғар, қайшылық.Драматургия сонау Шекспир заманынан тіпті әрі көне Греция елінен бері қарай өзінің құдіреттей құпияы тылсым сырымен көптеген қаламгерлерді қара терге түсіріп келеді. Драматургия табиғаты интригалардан да құр емес. Кейіпкерлерді бір -біріне айдап салмасаңыз оқиға өршімесі, әсіресе әсерлі болмасы белгілі. Сондықтан драматург жанын түсінудің өзі-парасаттылық. Жанр жаратылысын түсінуде кенже қалмағанымыз мақұл. Драматургиясына қарап отырып, одан автордың өзін айнытпай танып отыруды дағдыға айналдырсақ, зиялық деген осы. Драматург те артист. Шымылдық сыртында тұрған - сиқыршы. Ол - сот, прокурор, адвокат, куәгер. Қысқасы, сахнада өткен қилы күреске үкім айтушы, төреші - драматургтің өзі. [1.96] Драматургтің шеберлігі туралы сөз қозғағанда ұнамды кейіпкердің характерін жасауға байланысты проблемалардың төңірегіне ерекше көңіл бөлуге тура келеді. Бұл драматургиялық шеберліктің өзекті мәселесі, халықты көркем сөзбен бейнелеу, қоғамның тарихи дамуындағы еңбекші бұқараның шешуші ролін искусство құралдармен ашып көрсету проблемаларын шешу, ең алдымен, ұнамды кейіпкерлердің жарқын характерін жасаудағы әдебиеттің табыстарына тікелей байланысты.[2.240] 80 жылдардағы қазақ драматургтердің стильдік ерекшеліктері деген де осы мәселелерден аттап кете алмаймыз. Жастар психологиясындағы жаңа заман жақындасу құбылыстарын алып келген өзгерістерді өзіне дейінгі драматургтерден өзгешелеу суреттеген драматург С.Балғабаев. С.Балғабаев пьесаларындағы бір ерекшелік - оның кейіпкерлерінің басым көпшілігі әйел қауымының өкілдері болып келетіндігі. Сұлтанәләнәң жоғарыда аталған пьесаларының қайсын алайық та, солардың барлығында «он екіде бір гүлі ашылмаған » жас қыздар тағдырын тәлкекке ұшыратқысы келген ер адамдардың іс-әрекеттері.Сондықтан жас қыздардың оң солын танымай жатып, махаббатқа ерте араласуы суреттеледі. Махаббат тақырыбы мәңгілік, көне, әрі өмірдің өзіндегі түлемесі. Адамзаттың көктемдегі уыз сезімі қазақ әдебиеті мен сахнасында аз жырланып келе жатқан жоқ.Озық үлгілері бар драматургия өлкесінде көрермен көңілін дәл осы тақырыппен қайыра аударамын деудің өзі тәуекелге бел байлаумен бірдей. Оның үст көкейкесті мәселелерін көп талқысына салу оңай емес. Міне осы жауапкершілікті С.Балғабаев айқын сезінеді. «Қыз жиырмаға толғанда ... » бізді жаңашыл ізденісімен, жанрлық сонылығымен қуантты. Автор қаламынан бүгінгі замандастарымыз психологиясын зерттеп, өмірден көрген - жүйген өзекті мәселелердің әлеуметтік астарына үңілуге бейімділігі байқалады. Алдағы кезде осы бағытынан қол үзбей, оған қоса жанр құпияларын терең бойлай түссе, болашақта бұдан былай сүбелі тақырыптарға қалам тартуға толық мүмкіндігі бар. Пьеса кейіпкерлері ішкі жан дүниелерін ашып-аршылулары, әрекет-мінездері арқылы бір сәт замандастарымыздың өз жүрек түкпірінде де «Ал біздің сезіміз қандай?» Махаббат туралы түсінігіміз ше? Адам жанының ардақ мінезі бар ма? Әлде махаббат жоқ па» деген толғанысты сауалдарды маздатады. [3.4] ... Жасы жиырмаға жаңа толған ауыл қызы ... жар таңдауда жолы болмай, махаббаттың алғашқы қадамында сүрінген жас келіншек... Кездейсоқ танысқан әйел мен ару қыздың арасында басы қатып, титығы құрыған жігіт. Бойжеткен ауыл қызымен он жыл бірге оқыған, оны жанындай жақсы көретін, бірақ сол жүрек сөзін айтуға батпай, сұлулыққа сырттай ғана сұқтанып, қатар өскен елге аруға ел түгілі жел тимесе екен деп жүрген ауылдың ақкөңіл жігіттері... Пьесадағы оқиғалар желісінің шиыршық атып образдар арасындағы шилекістің, махаббат туралы пікір таластың әркімнің өмірге, адал жарға, деген көзқарасы айқын көрінетін тұста осы. Автордың бәрін өзі ашып айтпай, баршамызды ойландыра отырып, оқиғаны ашық талқыға салуы үлкен театрлардан алынған үлгі болғанымен біздің театрымыз үшін жаңалық деу әбден орынды. Ал кейіпкерлерге қойылған «махаббат бар ма?» деген сауалға сөз алғандардың бәрі де «бар» деп жауап берді. «Семьяда басты нәрсе сыйластық па, жоқ әлде сүйіспеншілік пе? Деген сауалға » «махаббат сыйластыққа айналады, адам бір-біріне кешірімді болу керек» деген пікір айтқан «Гаухардың басты кінәсі неде?» Тұрмыс құруға жауапсыз қарағаны, семьялық өмірге дайын еместігі, «Ғайыпбергеннің кінәсі -«көрсеқыздарлығы», қыздарды үйленетін, үйленбейтін деп бөлетіні» бұл тіпті біздің ұлттық болмысымызға жат. Ал ондай қылыққа жол берген - қыздарымыздың берген жауаптар басым айтылған.Бұл арада бір айта кететін жәйт, ішкі есебі мол, өзіне қажет адамдармен тез тіл табыса білетін - дейтін пайымдауына сүйеніп айтып отырмыз.Ғайыпбергеннің де анау айтқан жағымды кейіпкері емес екені назарда болғаны, осындай мінез-құлқының нәтижесінде болашақ маңсапқор, жағымпаз болып шығуы да әбден ықтимал қолынан «іс келетін» - «деловой» жігіттің кейпін жан-жақты көрсету-драматургтің басты мақсатына айналған. [3 .сонда] Адамгершілік қағидалары қызға да, жігітке де, үлкенге де, кішіге де ортақ оған немқұрайды қарауға еш хақын жоқ. Бұл ізгі ойды пьесаның идеялық арқауын, алтын тізгісін Ғайни ана жеткізеді. Актриса осы талапты жете түсініп өз образының табиғатын аша түседі. Ғазизаның Ғайниы - жастық шағы сұрапыл жылдар көрігінен өткен, ұстамдылықты, сабырды, пір тұтатын, мейірімді, өз үйінің татулығын тілейтін үлкен жүректі ана. Ғайнидің бар болмысы халқымыздың тәрбие өсиеттерін, ұлттық дәстүр тағлымдарын еске түсіреді. Ата-ене алдынан қия өтпей, ауылдың ізетті келіні атанған қазақ әйелдерініңі етіп ұстанады. Есімсейіт Ғайыпбергенге : - «нағыз жігіттің өзгелерден артықшылығы әйел затын қандай жағдайда болмасын ең асыл, ең қымбатты, ең қасиетті жан ретінде бағалай білетіндігінде емес пе?!» деп қарсы уәж айтатын тұста адамгершілік биігіне көтереді. Пьесада шым-шытырық оқиғалар жоқ, бірақ оның есесіне қым-қиғаш тартыс бар. Оның үстіне тартыс сирек кездесетін оқиғалардан төңірегіне құрылмай күнделікті өмірде осы күні аяқ бассаң табылып жататын жастар арасында махаббат ұланына құрылған. Пьесадағы Жібектің сенімі адасудың жаңылысудың қиғаш қадам басудың кілті болып табылған. Сондықтан да Жібектің және оның айналасындағы кейіпкерлердің жан дүниесінде ішкі арпалыс, ішкі тебіреніс күші. Осы тұрғыдан алғанда Қыз жиырмаға толғанда« пьесасы психологиялық драмаға айналып кеткен. Пьесада үлкен конфликт бар. Драмалық конфликт, тартыс жанрдың объектісін пәнін анықтайды, болмысын, мәнін, өзегін ашады. Қашанда конфликт жоқ жерде драма жоқ.Тартыс - драманың алпыс екі тамыры, жүрегі өмірдегі қайшылықтардың көрінісі. Конфликт драмалық формалық ерекшеліктерін де анықтайды.Драмалық конфликт - жанр шарттары әдеби әдіс талаптары, авторлық идеал, мұрат тұрғысынан екшелеген, жазушы қиялында қайта балқып тұрған тартыс, өмірдің бір құбылысы шеңберінде тұйықталған басы, ортасы, аяғы бар әрекет. Ол пьеса өзегінде негізінен бір үлкен арна-рельс тартпақ.[4.18] Күнделікті тұрмысының әр түрлі құбылыстар драмада жан-жақты бейнеленеді. Сан алуан тартыстар драма қаһарманын ауыр шайқастарға салып, оның рухани-адамгершілік қуатын сынап көреді. Алға қойған мақсат, белгілі нысана үшін күресу үстінде адамдар мінезінің неше түрлі қырлары ашылады. Қатардағы жұмыр басты пенденің көпшіліктің өзіне ұқсас қоңыр төбел жанның басынан өтетін драма ерекше оқиғалардың түйісуінен, ерекше характердің қақтығысынан туады. Кейіпкерлер басына бұлт үйіріліп, шешім қабылдайтын, күреске түсетін шақ туады; дос кім, дұшпан кім - осылар анықталады; сөйтіп кеме оң мен солын , ақ пен қараны дәл ажыратпай жүрген адам енді танып шығады басынан белгілі драма өткізеді. Мұның бәрі сахналық шығармада әрекет, қимыл, күрес арқылы ашылмақ[5.246]. Драматург қазіргі заманның көкейтесті мәселесіне қаймақтай батып, әлеуметтік мәнді проблемаларға құрылған, әр түрлі тартыстармен харан шытырман оқиғаларға негізделген , жанр шарттарына толық жауап беретін С.Балғабаевтың реалистік шығармалары қазақ драматургиясының дамуына үлкен үлес қосады. Пайдаланылған әдебиеттер 1.Сығай Ә. Театр тағлымы. - А., «Парасат», 2003.203б. 2.Қазақ ССР ғылым академиясы. Жанр сипаты. - А., «Ғылым», 1979.268 б. 3. Әбдіқолов А. Қыз жиырмаға толғанда.//Жетісу - 25 наурыз.1986. 4.Нұрғалиев Р. Телағыс. Монография. -А., «Жазушы»,1986. 440 б. 5.Нұрғалиев Р.Драма өнері. -А., «Санат», 2001. 480б. ОӘЖ:372.882 СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰЗІРЕТТІЛІКТЕРІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Камалов Ю.Н., Тайманова З.Б., Узахова А.С. М.Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті,Шымкент Қазақстан Ғылыми зерттеулердегі «оқушылардың технологиялық құзыреттілігі» ұғымы біздің зерттеу жұмысымыз үшін де жетекші ұғымның бірі болып табылғандықтан, аталған ұғымның пайда болуына, анықтамасына және құраушы компоненттеріне сипаттама беру талап етіледі. Аталған ұғымды талдау технологиялық құзіреттілікті жүзеге асырудың теориялық қамтамасыз етілу негіздерін құрастырады. Дегенмен де, көптеген ғылыми-педагогикалық зерттеулерге оқушылардың технологиялық құзіреттілігі мәселесі арқау болған. «Құзыреттілік» термині әдетте белгілі бір әлеуметтік - кәсіби статус иесіне байланысты қолданылады және оның сол істі атқарудағы түсінігі, білімі, білігінің орындалуға тиіс мәселенің нақты өз деңгейінде шешілуімен сәйкестілігі арқылы сипатталады. «Құзыреттілік» термині Webster сөздігіне сүйенсек, сауаттылық сөзінің синонимі ретінде 1596 жылы пайда болды. Уақыт өте келе бұл терминнің мағынасы өзгерді. ХХ ғасырдың екінші жартысында дағдының қолданбалы мәніне байланысты «функционалдық сауаттылық» мағынасына ие болды. Яғни мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жалпы білім беретін орта мектептің Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартын (МЖБС) жаңартудан бастау алуға тиіс. Ол үшін мұғалім білім алушының бойына алған білімін практикалық жағдайда тиімдіжәне әлеуметтік бейімделу үдерісінде Ол үшін мұғалім білім алушының бойына алған білімін практикалық жағдайда тиімді және әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана алатындай негізгі құзыреттіліктерді сіңіруі керек. Олар: □ басқарушылық (проблеманы шешу қабілеті); □ ақпараттық (өз бетінше ақпарат көздері арқылы үнемі білімін көтеріп отыруы, сол арқылы танымдық қабілетін үштау); - қатынас жасау); □әлеуметтік (қоғамда, өзі өмір сүрген ортада іс-эрекет жасай алу қабілеті); Птүлғалық ( өзін жеке түлға ретінде қалыптастыруға қажетті білім, білік, дағдыларды игеру, болашақ өзі таңдаған кәсібін өзі анықтау, оның қиыншылығы мен күрделілігіне төзімді болу); қ халқының салт-дәстүрі, тарихы, мәдениеті, ділі, тілін терең меңгеріп, Қазақстанның өсіп-өркендеуі жолындағы азаматтық парызын түсінуі); □ □технологиялық (әр азамат өз мамндығына қарай ақпараттық технологияларды, сандық технологияны, білім беру технологияларын сауатты пайдалануы). Құзыреттердің түлерін ҚР МЖМБС мазмұнынан көруге болады [1]. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім академиясының ғалымдары М. Жадрина, С. Мұқанова, Н.Н. Нұрахметов, Р.А. Сүлейменова және басқалар білім берудегі құзыреттілікті зерделеу негізінде төмендегідей анықтама береді: Базалық қүзыреттілік дегеніміз оқушылардың ересек өмір сүруге, азаматтың рөлін ойнауға және білім алуды өмір бойы жалғастыруға дайындығы; Түйіндік қүзыреттілік - барлық әлеуеттік мүмкіндіктерді проблемалық жағдаяттарды шешуге жұмылдыру; алған білім, іскерлік және дағдыны және өмірлік тәжірибені белгілі бір мақсатқа қол жеткізуге шоғырландыруға қабілеттілік. Сонымен, кәсіби білім берудегі құзыреттіліктер түйіні нәтижелерге жетуді көздейді. Оқушылардың технологиялық құзіреттілігін арттырудың дидактикалық негізін ғалым, Н.В.Матяш [2] оқушылардың түрлендіруші іс-әрекетті жүзеге асыруға дайындығы жөнінде технологиялық құзіреттілігінің негізгі құрылымдық компоненттері: технологиялық дүниетаным, этика, ойлау, эстетика және т.б. тұтастық контекстінде қалыптасуы қажет деп біледі. Олардың пікірінше, оқушылардың түрлендіруші іс-әрекетке дайындығының басты элементі, оларда қалыптасқан технологиялық білім, іскерлік, дағды жүйелерінің және жеке оқушының технологиялық басты сапаларының болуы. Орта мектеп оқушыларының технологиялық құзіреттілігінің білім мен іскерлікке қойылатын талаптарын анықтап, олардың сапалық қасиеттерін қарастыру үшін оқыту әдістемесінің мазмұндық ерекшеліктерін белгілеу қажет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандартында жалпы білім беретін орта мектептің «Технология» пәні бағдарламасында «оқушылар мынаны білуге тиіс», «оқушылар мынаны орындауға тиіс», - деп көрсетілген [3]. Оқушылардың технологиялық құзіреттілігін арттыру үшін психологиялық - педагогикалық зерттеулердің нәтижелері негізге алынды. Технологиялық құзіреттіліктердің негізгі құраушыларына білім мен еңбек іскерліктері қатысты екендігі белгілі. И.А.Бажина [4] технологиялық құзіреттілігін арттыру мәселесін зерттей отырып, «технологиялық құзіреттілік» ұғымын нақтылайды және оқытуды аймақтандыру жағдайында оның қалыптасуының бастысы мен қажеттілігін атап өтеді. Зерттеушінің пікірінше, технологиялық құзіреттіліктің өзінде: заманауи қоғам дамуының, адамдардың білімін, іскерлігін және дағдысын, олардың жеке тұлғалық сапасы сияқты құраушылардан тұратын күрделі әдіснамалық ұғымды білдіреді. Ол технологиялық құзіреттілік «техникаға, адамға және қоршаған ортаға зиян келтірмей, өндірістік тапсырмаларды орындауға жеке бағдарланған ортада, өндірістік үдеріске мектеп бітірушілердің қатысуын қамтамасыз ететін заманауи дамушы өндіріс негіздері мен практикалық іскерліктер жөніндегі оқушылардың білімдерінің жиынтығы» деп түсінуді ұсынады. Технология сабағынан балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның технологиялық құзіреттілігінің артуына мүмкіндік туады. Сондықтан да мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үдерісін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала технология мен техникасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады. Бұдан біз,технологиялық құзыреттілік адам өмірінің барлық жақтарына ықпал етеді деп санаймыз: Біріншіден, ол адамда технологиялық білімдер, іскерліктер және технологиялық басты сапалар жүйесінің бар болуын болжайды. Екіншіден, технологиялық құзыреттілік әлемге, қоршаған ортаға белгілі технологиялық көзқарастарды қалыптастырады және өздерімен биосфералар, техносфералар және ноосфералар бірлігін көрсететін, әлемге іргелі планетарлық көзқарас негізінде жатқан технологиялық дүниетанымда көрінеді. Бұл жүйенің ортасында адам тұрып, әрі ол әлемде саналы түрде өзінің ақылымен теңдікті ұстап тұруы қажет. Біздер өзіміздің зерттеуімізде технологиялық құзыреттіліктіфункциональдық сауаттылық құраушысы ретінде қарастырамыз. Бұл технологиялық құзыреттіліктіоқыту технологияларына қарағанда, басты құраушылар ретінде бөліп қарастыруға мүмкіндік береді және аталған ұғымныңмағынасын тарылта түседі. Олар технологиялық білім мен іскерлік. Технологиялық білім беру өзінің мәні жағынан оқу пәндерінен тыс әртүрлі білімдер мен іскерліктерді, нақты практикалық жағдайларда әрекет ету, өмірлік мәні бар проблемаларды шешу қабілеттерін қалыптастыруды қажет етеді. Алған білімдерін жаңа жағдайларда жұмылдыру іскерлігі сияқты құзыреттілік болмаған кезде не істеу керек дегенге байланысты П.С.Лернер [5]: «Онда жобалау қажеттігі пайда болады»,- дейді. «Білім дегеніміз жатталган нәрсенің ұмытылган кездегі калганы» (ежелгі накыл сөз). Қарапайым білім - күнделікті өмірде кәдімгі мінезді шақырып жіберетін білім. Шюцтің айтуынша, ол телефон қолдану немесе амандасу сияқты жай әрекеттерді орындау рецептіне ұқсастығы бар әлеуметтену арқылы қабылданған бірнеше үлкен ұғымдардан тұрады. Жоғарыда айтылған білім мен іскерлік жайлы ой-пікірлерді ескере отырып, біз оқушылардысәндік қолданбалы өнер бұйымдарын дайындауға үйретуде төмендегідей білім мен іскерліктерді ескеру қажет деп санаймыз: - шығармашылық ойлауды, шығармашылық іс - әрекет элементтерін; - жинау, талдау, талдап қорыту, мәнді жақтарын бөліп алу, жіктеу, топтамалау сияқты технологиялық іскерліктерді; - еңбек сапасын және жеке тұлғаға тән қасиеттерді; - сәндік қолданбалы қолөнер шеберлеріне құрмет көрсетуді, еңбек сүйгіштікті, ұжымшылдықты, өз бетінше жұмыс жасауды, белсенділікті, үнемшілдікті, ұқыптылық пен зейінділікті, еңбек ету тәртібі мен жауапкершілікті. Технология пәні сабақтарында оқушылардың технологиялық білімді игеруі мен оларда технологиялық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру оңай болып көрінеді, бірақ нақтылы жағдайда жүзеге асыру жолдарын талап етеді. О.В. Ханова [6]білім мен іскерлікті қалыптастырудың екі жолын ұсынды: бірі ретсіз, әрқалай; екіншісі жоспарлы, басқару жолы. Іскерліктің ретсіз қалыптасуы да, ретті қалыптасуы да оқыту үдерісінде бола береді. Бірақ, технологиялық іс-әрекетте іскерлікті жоспарлы басқару ғана қажетті нәтижеге қол жеткізудің кепілі. Іскерлікті жоспарлы басқару дегеніміз - оқушылардың қимыл-әрекетін белгіленген жоспар бойынша, көзделген нәтижеге жету үшін арнайы ұйымдастыру. Мұнда іскерліктің сапалылығы, бағдарлылығы, мәнділігі, реттілігі мен анықтығы берілген кимылды жай, дөрекілеу болса да бірден дұрыс орындауға шарт түзеді. Қимылдың жылдамдығы мен сыпайылығы, икемділігі, сапалылығы белгілі бір уақыт аралығында біртіндеп қалыптасады. Мұнда қателіктерді жөндеуге кететін уақыт қысқарады. Сәндік қолданбалы өнері арқылы технологиялық білім мен іскерлікті қалыптастыруға бағытталған сабақты ұйымдастыруда оқушылар алдымен, орындалатын барлық қимыл, әрекет бағдарын бөліп қарастырып, ой елегінен өткізеді. Ол мынадай қажетті сәттерді қамтиды: Өнімнің үлгісін талдау арқылы оны әзірлеуге қажетті қимылдар мен әрекеттердің сипаттамасын зерделеу. Қажетті нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін бұйым әзірлейтін материалдың қасиеттерін талдау: матаның сапасы, сипаты, түр-түсі, фактурасы, т.б. талдау; Қажетті құралдарды тандап алу және оларды қолдану тәсілдерін білу; Өнімді жасауда орындалатын қимыл-әрекет түрі мен құралды пайдалану мүмкіндігін талдап, қолдану тәсілдерін білу; 10. Орындау жоспарын түзу: алдымен, қимылды орындау шарттарын талдау, қажетті қимыл, әрекет түрлерін, ретін белгілеп алу, одан кейін ғана орындауға кірісу. Бұйымды жасау барысында өзін-өзі бақылап, кеткен кемшіліктерді түзетіп отыру. Бірақ оқыту технологияларынқолдану оқушылардың технологиялық құзыреттіліктерін арттыруға тікелей қызмет етпейді. Дегенімен сәндік қолданбалы өнер әзірлеуге қажетті теориялық білімдерін меңгеру барысында қажетті болып табылады. Мысалы: қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің бір түрі сырмақ сыруды оқушыларға үйретудезаманауи фетр материалдарынан әзірлену барысына тоқталайық: Оқушылардыц сырмақ сыруда қолданылатын мата туралы алатын білімі:Фетр тазартылғанжүннен немесе синтетикалық талшықтардан өндірілетінтығыз, жұмсақ әрі жылы материал. Фетр француз тілінен аударғанда «киіз» деген мағынаны білдіреді. Сондықтанда фетр киіздің ең жоғарғы сорты болып есептеледі. Киіз сөзі түрік тілінде жапқыш деген мағына береді. Европада фетр фильц деген атаумен кең тараған. Фетр матасын ешкі, қоян мамық жүндерінен де алады. Кейде мата дайындау үшін жасанды талшықтарды қосымшалайды, немесе толық синтетикалық талшықтардан «акрильді» фетр алады. Табиғи жүннен немесе вискозадан алынғандар «моделирь» фетр деп аталады. Беткі түріне байланысты фетр түкті және жылтыр болады. (1-сурет). 
Сурет 1. Фетр материалдары Түкті фетр түгінің ұзындығына қарай ерекшелінеді. Түгінің ұзындығы 0,5мм болатын фетрлер де болады және олар «замша» фетр деп аталады. Қысқа түкті фетрдің түгінің ұзындықтары 0,5мм-ден 1,5мм аралығында болады. Велюр фетрлердің түгі қалың ұзындығы 1,5-2,5мм болады. Ұзынтүкті фетр Змм-ден 8-12 мм аралығында түкті болады. Қазіргі кезде фетрлер әртүрлі қалыңдықта шығрылуда. Ертеде фетрлер таптырмас құрылыс материалдары ретінде болған. Оған Монголдардың киіз үйлерін айтуға болады. Бүгінде фетр маталарынан сөмкелер, әмияндар, ойыншықтар әзірлеуде. Сонымен қатар кілемдер, шляпалар, диван жастықтарын, киім және аяқ киім аксессуарларын сәндеуде қолдануда. Іскерлігі: Графикалық сызбаларды орындау. Қайшымен жұмыс жасау. Геометриялық фигураларды сапалы орындау. Оқушылардың технологиялық құзыреттілігін қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің гобелен, алаша, кілем тоқу дәстүрлі түрлері арқылы арттыруға «Технология» оқу бағдарламасының мүмкіндігі мол. Бағдарлама мазмұнында: қолөнерінің түрлері, ою-өрнектер мен мәнерлеу түрлері, композиция негіздері мен түстердің мәні; бұйымды дайындаудың техникасы жөніндегі мағлұматтар қарастырылады. Сәндік қолданбалы өнер түрлері негізінен көркем шығармашылық туынды болып табылады. Сондықтан қазақ қолөнері біздің елімізде тақырыптық терең философиялық мазмұндағы көркем туындылардың алғашқы бастамасы болып саналады. Қолөнері аз уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып, гобелен өнерімен тоғысты. Бұл қолөнерін дамытуға ерекше үлесін қосты. Соңғы кезде кілем, терме алаша тоқудың жаңа тәсілі «Гобелен кілемін» дайындауды қолға алынуда. Олар, әсіресе, көрмеге қатысуға, сонымен бірге қонақ үй, демалыс залдарын көркемдейтін тақырыптарды іздестіріп, одан әрі дамыту жағын көздеуде. Сондықтан, қазақ дәстүріне гобелен де сабақтасып қызмет ете бермек. Бұл дегеніміз, оқушылардың гобелен тоқу өнері туралы білімі мен іскерлігі болуы керек дегенді білдіреді. Демек оқушылардың қолөнері туралы алатын білімінде шектеу болмайды және ол практикалық іс-әрекет арқылы жалғасын табады. Әрбір еңбек обьектісін даярлауда оқушылар технологиялық білім, іскерліктерді игерумен қатар, технологиялық сапаға тән жеке тұлғалық қасиеттерді жинақтайды. Олардың қатарынан: қол координациясы, ұқыптылық, шыдамдылық, көру есі, т.б. қасиеттерді көруге болады. Орындалған жұмыс нәтижесінде, қорытынды тұтастығы өзімен сырмақтың әзірлену технологиясы мен қазіргі заманға сай үлгілердің композициялық түрленуінің жетілдірілуі теориялық бағытта ғылыми ұсыныстармен нәтижесін тапқан. Бұдан келесі түйінді идеяны шығаруға болады. Түйінді идея: технологиялық білім мен іскерліктероқушының ой дербестігін, белсенділігін дамытады, ойын дәйектеуге үйретеді. Әдебиеттер Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы.// Егемен Қазақстан. 2007 жылғы 15 тамыз N 254-256. МатяшН.В. Содержание элементов технологической культуры учащихся основной школы // Технологическое образование школьников в начале XXI века: Материалы XI Международной научно-практической конференции, 13-15 декабря 2005 г. / Под ред. В.Д. Симоненко, М.В. Ретивых, Ю.Л. Хотунцева. В 2-х Ч. Часть 2. - Брянск: РИО БГУ, 2005. -С. 115-119; 0,3 п.л. «Технология» оқу бағдарламасы. Астана 2013.- 77 б 4.Бажина И.А. Компетентностный подход в технологическом образовании // Школа и производство,2006,№1. -С.10-16. 5. Лернер П.С. Мотивация и деятельность, - В 2-х т. пер. с нем. - М.: Педагогика, 2006. - 391 с. 6. Ханова О.В. Оқушылардың іскерлігі мен дағдысы. Оқу құралы. Алматы. 2013.- 215б. СПОРТШЫЛАРДЫҢ СПОРТТЫҚ ІС-ӘРЕКЕТ БАРЫСЫНДАҒЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ БЕЛСЕНДІЛІГІНІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Ержан Тайбағарұлы Маханбет П.г.к., доцент м.а Қазақстан Республикасы, Түркістан каласы, А.Ясауи атындагы Халыцаралыцказац- түрік университеті Спортшылардың жарыстық қызметіндегі жоғары талаптар, әртүрлі мамандарды тартумен оларды дайындаудағы ұзақ мерзімдік және шығармашылық үдеріс, шыңдалып келе жатқан спорттық бәсекелестік, оның шарттарындағы экстремальдылық, психологиялық дайындықтың жаңа міндеттерін және сонымен байланысты қиындықтар туындатады. Спорттық жоғары нәтижелерге жету спортшылардан өте жоғары дене және психикалық күштенуді талап етеді. Ел тұрғындарын спортқа тарту және жоғары дәрежелі спортшылардың спорттық шеберлігін жетілдірудің проблемаларын шешумен шұғылданып жүрген мамандар бұл өзекті мәселенің тек дене және әдістік-тәсілдік дайындықтың құралдарын арттырумен толық қанды қамтамасыз етілмейтіндігін дәлелдейді. Халықаралық дәрежедегі жаттықтырушы болып саналатын Ф.Штампфл: «Спорттық биік мақсаттағы атаққа жету үшін спортшының денесі мен жанын бір динамикалық күшке айналдыру қажет екеніне ұзақ жылдар бойындағы тәжірибемде көз жеткіздім»,-деп жазды. Бұл талаптың өзі спортшының белгілі бір жеке қабілеттерін дамытуды болжалдайды, яғни өз кезегінде жеке тұылғаның белгілі бір қасиеттеріне, оның ішінде ақыл-ой және өнегелілік негіздеріне байланысты болады. Спортшы жеке тұлғасының мазмұнды сипаттамасы оның жарыстарда табысты өнер көрсетуіне және олардың дайындық деңгейіне байланысты болады. Спортшыға жаттығу және жарыстық іс-әрекет барысында әртүрлі күрделіліктегі міндеттерді үнемі жүзеге асыруға тура келеді, сондықтан спорттық қызметтегі жетістікке қол жеткізуде оның интеллекті мен даму деңгейі маңызды орын алады. Мысалы, Б.Дж.Креттидің тұжырымдауында кейбір спортшылардың интеллект коэффиценті (IQ) бойынша аз интеллектуалдық даму деңгейі болады, яғыни 110-120 балл көлемінде, ал бұдан төмен болса спортшының спорттық шеберлігі деңгейін жетілдіру қиын болады. Сондықтан «Күш болса, ақыл қажет емес» деген халық мақалы мұнда ешбір сәйкес келмейді. Спорттық жоғары нәтижелерге жету үшін күшті қай жерде қалай пайдалану керек екенін білу қажет. Мысалы, жарыстарда жоғары нәтижелер көрсеткен балуандардың (еркін күрес, дзюдо) сәтсіз күрескен балуандарға қарағанда логикалық (қисынды) және жедел ойлау қабілеті көрсеткіштері өте жоғары болғаны ғылыми зерттеулерде дәлелденген. Америкалық психолог Оглви өз әріптестерімен АҚШ олимпиадалық дзюдодан құрама командасының мүшелері ойлау қабілеттілігінен ең үздік оқитын ЖОО студенттеріне тең келетінін анықтады. КСРО-ның жеңіл атлетикадан атақты жаттықтырушысы В.И.Алексеевтің бұрынғы шәкірттерінің арасынан тек спорт саласы бойынша емес, 50 адам ғылым докторлары және ғылым кандидаттары болды. Семсерлесу спорты бойынша жаттықтырушы А.П.Мордовин: «Семсерлесу - бұл өте қысқа уақыт аралығында күрделі әдіс-тәсілдер арқылы іске асырылатын екі ақыл, екі ерік-жігер, екі денелері жетілгендер арасындағы сайыс», - деп тұжырымдайды. Бокстан КСРО-ның бірнеше дүркін чемпионы Н.Королев: «Ұрыстағы табыс негізі ойлау қабілеттілігі, менің терең тұжырымым бойынша әдіс-тәсіл ақыл-ойды қатаң уақытпен басқарудың үйлесімді қаруы»,-дейді[1. 21 -36 б]. Әртүрлі спорт түрлерінде атқарылатын міндеттердің түрлері мен күрделіліктеріндегі әртүрлілігіне байланысты интеллектінің және оның сипаттамасының рөлі бірдей емес. Мысалы, Америкалық психолог Д.Тоттың мәліметтері бойынша спорттық гимнастикадағы жаттығуларды меңгеру табыстылығының спортшылардың интеллекті дамуымен тығыз байланысты еместігі түсіндіріледі. Алайда, бұл гимнасттардың интеллекті төмен деген сөз емес. Спорттық және көркем гимнастикада, синхронды жүзуде, мәнерлі сырғанауда спортшылар ойлауының басты ерекшелігі шығармашылық сипат (жаңа бағдарламалар түзу, сүйемелденетін музыканы және костюмді таңдау) болып табылады. Олимпиада ойындарының ашылу және жабылу салтанаттарындағы шоу-бағдарламаларды көргендерге бұларды дәлелдеудің қажеті жоқ. Спорт ойындары түрлеріндегі жекеленген спортшылар мен командаларды жаттығу және жарыс барысында қайсы әрекет дұрыс, қандай қателіктер жіберілді, қандай жолмен оларды түзетуге болатыны жайлы талдаусыз жетілдіру мүмкін емес. Жаттықтырушылар мен спортшылардың интеллектісінің негізгілерінің бірі ретінде аналитикалық ойлаудың маңыздылығы осыдан көрінеді. Спорттың жеке сайыс және спорт ойындары түрлерінде интеллектінің рөлі өте зор, өйткені спортшыға дұрыс және өте тез ойлауға тура келеді. Сондықтан бұл спорт түрлерінде интеллект әдістік-тәсілдік және жедел ойлауда бәрінен де жиі жүзеге асады. Спорттық әдебиеттерде ойлаудың бұл түрлерін дұрыс болмасада бірдей, ұқсас санау орын алып келді. Дегенмен, жедел ойлау өз сипаты бойынша тәсілдік ойлауға жақын, бірақ екеуінің де болашақ ситуацияны болжалдаумен байланысты тікелей және бейнелік - әрекетті сипаты бар, дегенмен тәсілдік ойлау іс-әрекетке дайындықпен, оның жоспарын өңдеп дайындаумен, ал жедел ойлау ойластырылған іс-әрекетті орындауға бір нәрсе кедергі жасаса, оған тез өзгеріс ендіріп, осы жоспарды жүзеге асырумен көбірек байланысты. Жедел ойлау тәсілдік ойлауды іске асырудың пәрменді құралы болып табылады. Бұлардан басқа, жедел ойлау спортшыда тәсілдік жоспарсыз да көрінуі мүмкін. Барлық ойындық ситуацияларды алдын ала болжалдай алмайсың, сондықтан күтілмей пайда болған міндетті алдын ала дайындалған тәсілдік шешімсіз «тікелей, бір орыннан» жүзеге асыруы тиіс. Мұндай шешімдердің үлкен бөлігі тек сол сәтте, сол жерде өзекті, бірнеше секундтардан кейін басқа әрекет талап етіледі. Тәсілдік ойлау ерекшеліктері әрекеттілік импровизаторлық жеделдік айқындық Тәсілдік ойлаудың әрекетті ерекшелігі ойлаудың іс-жүзіндегі әрекетке қосылуын білдіреді. Мысалы, баскетбол ойыншысы әдістік әрекетті орындау барысында допты әріптесінің қайсысына беруді ойлап, шешімді тез қабылдап жүзеге асыруды ойлайды. Волейболда жоғарыдан күшті соққы жасағысы келген шабуылдаушы ойыншы қарсыластардың қорғаныс қалқанын (блок) көріп волейбол торынан жоғары секіру барысында тез арада допты блок қоюшылардың арқасына алдап тастауға шешім қабылдайды. Тәсілдік ойлаудың ықтималдық сипаты қарсыластар, олардың түпкі ойлары туралы жеткілікті дәрежеде толық мәліметтердің болмауымен байланысты. Сондықтан спортшы мен оның жаттықтырушысы 100 пайыздық абсолютті емес, яғни салыстырмалы, ықтимал болжам құрады. Өйткені спортшы қарсыласының да оған қандай да бір ойда жоқ, күтпеген «сыйлық» дайындауы мүмкін екенін ескеруі тиіс[2. 33,41, 64 б]. Талдап, дайындалған тәсілді жүзеге асыру әдістік-тәсілдік іс-әрекет арқылы жүреді. Тәсілдік әрекет құрылымына мыналар кіреді: спорттық күтпеген жағдайды қабылдау; тәсілдік міндеттерді ақыл-оймен іске асыру; тәсілдік міндеттерді психомоторлы жүзеге асыру. Тәсілдік дайындыққа жаттығуларда тәсілдік іс-әрекеттерді меңгеру және бұл әрекеттерді іске асыру үшін маңызды сапаларды дамыту жатады. Жеке сайыстар мен спорттық ойындарда негізгі сайыс шешім қабылдау үшін нормадағы уақыт бірлігін туғызатын тез өзгермелі күтпеген жағдайлармен қарсыластардың белсенді қарсыласуы жағдайында өтеді. Сондықтан тек дұрыс және өз уақыт ында шешім қабылдау қажет, бұлай болмаған жағдайда алға қойылған міндет шешімін таппауы мүмкін. Жедел ойлау дегеніміз белгіленген уақыт бірлігінде міндеттердің тез шешімін табу жағдайында ойлау болып саналады[3. 27, 54, 58 б]. Спортта жедел ойлаудың спецификалық ерекшелігі болады. Ал спорттық жекпе-жек сайыстар кезіндегі белгіленген уақыт бірлігінде жүзеге асырылады, сондықтан жедел ойлау әрекетті және көрнекілік-бейнелік сипатта жүреді. Өйткені, күтпеген жағдайлардың тез ауысуы салдарынан спортшы оларды жүйелеп және дұрыс қарсы тәсілді іздеп үлгере алмайды. Мұндай жағдайларда шамамен, ықтимал, бірақ тез және жиі интуициялық (сезіммен) шешім қабылдау қажет. Сондықтан жедел ойлаудың ерекшелігі интуициялық шешімнің үлкен меншікті үлесі болып табылады. Интуиция - бұл ақиқат, болмыстың қисындық талдауынсыз, бірақ сананың шегіндегі әсерленуі барысындағы бейнелі көрініс. Бұл ұзақ дайындықты талап ететін, тез шешім қабылдау. Шешім қабылдау және қарсы әрекет лезде орындалады, сондықтан спортшы үшін қозғалыс міндеттерін іске асыру күтілмеген жағдайға айналады. Интуициялық шешімдер спортшының мұндай күтілмеген жағдайларды бұрын жүздеген рет қабылдағанымен, дайындықтан өткен бай және жан-жақты тәжірибесімен, қысқартылған және ықшамдалған ойша пайымдауы негізінде жүзеге асады. Сондықтан оларды қабылдау тану деңгейінде жүреді. Интуицияға бейім спортшылар назар аударудағы үлкен қабілетімен, жақсы ұзақ уақыттық зерделілігімен, байқағыштығымен және бағалағыштығымен ерекшеленеді. Интуициялық шешім қабылдау кезінде тәжірибелі спортшы өзінің бай тәжірибесін пайдаланып, бірнеше тәсілдерді айналып өтіп, соңғы шешімді қабылдайды. Жедел міндеттерді жүзеге асыру барысында қабылдау таңдау сипатында болады. Спорттық бәсекелестік барысында тәсілдік шешімдердің қайсысын қабылдау спортшының тәуекел етуді болжауына және оның әрбір күтілмеген жағдайды екі талай, тәуекелшілдік ретінде артық бағалау немесе бағаламау бейімділігіне байланысты болады. Әдебиеттер: 1. А.В.Родионов. Психология физического воспитания и спорта. Фонд. «Мир», 2004г. Е.П.Ильин. Психология спорта. Москва. 2008г. Сластенин В.А. Психология и педагогика. М. 2003г. БЕИНЕЛЕУ ӨНЕРІН ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫ, ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІ Тәңірбергенов М.Ж., Жолдасбекова Г.Д., Нұржанова Г.А. Қазақстан, Шымкент қаласы, ОҚМПИ Оқыту дегеніміз өнер, өнер болғанда да күрделі, көп қырлы өзіндік ерекшелігі бар өнер. Оқыту ол бірінші кезекте - білім, ептілік және дағды жиынтығын меңгеру үдерісі ретінде көрініс табады. Жаңа ақпараттық технологияның дамуы қазіргі замандағы баланың тұлғасының қалыптасуына белгілі әсерін тигізуде. Қазіргі уақытта компьютер бала үшін, оның сұраныстары мен іс-әрекеттеріне жауап қайтаратын тең құқылы серіктес болып табылады. Компьютермен жұмыс істеу сабаққа деген қызығушылығын арттыруға септігі тиеді, әрекеттік уәждемесіне дұрыс әсер етеді. Сонымен қоса, компьютер білімдегі кемшіліктері мен түсінбеушіліктерге байланысты сабаққа деген теріс көзқарасын толық өзгертуге мүмкіндік береді. Компьютер оқушыларды белгілі ойын ситуацияларына ендіре отырып, оқу қызметін басқару тәсілдерін өзгертуге, оқу материалдарын графика мен суреттер арқылы баяндауға мүмкіндік береді. Бейнелеу өнері сабағында компьютерді оның көптеген, жан-жақты мүмкіндіктерімен қолдану төмендегі жетістіктерге жеткізеді: - әрбір оқушының танымдық және шығармашылық қабілеттерін белсенді дамытуға; - алуан түрлі жағдайлар мен ортаны графика, түс, дыбыстарды қолдану арқылы бейнелеуге; - көркем шығармашылығын дамытуға ықпалы тиетін, эмоционалды жағдай құруға. Өз тәжірбиелік қызметінде көптеген бейнелеу өнері пәнінің мұғалімдері компьютерлік технологияға жиі жүгінетіні кездейсоқ емес. Компьютерлік графика сабақтарындағы оқушылардың теориялық қызметі бейнелеу өнер мен информатика пәндерімен байланыстырылған. Оқушылардың бұл жұмысын бағдарламаға сәйкес педагогтар икемдейді және дамытады. Нәтижесінде оқушылар жаңа компьютерлік технология туралы түсінік пен әртүрлі графикалық COREL XARA, ADOBE PhotoShop сияқты пакеттерді қолдануды меңгереді. Өнер туралы әңгіме бұл бағдарламада ерекше орын алады. Сабақтан сабаққа көшкен сайын компьютерлік графиканың қазіргі қоғамдағы маңыздылығы туралы түсінік күрделеніп дами түседі. Оқу барысында жасөспірімдердің парасатты ойлау қабілеті күрделенеді әрі байытыла түседі. 7-9 сынып оқушылары мультипликация және анимация сияқты күрделі ұғымдармен танысып тәжірбие жүзінде қолданады. Бұл жасөспірімдерді жаңа техникалық құралдар арқылы өздерінің шығармашылық қабілеттерінің түсінігін жаңа сапалы сатыға шығаруға мүмкіндік береді. Алуан түрлі қабылдау, есте сақтау және интеллекталды ойлау қабілеттерін дамыта отырып, оқушы өзінің дүниетанымын қалыптастыруға өтеді. Әр түрлі құралдардың көмегімен жарық пен көлеңке, қоңыр түске түскен ақ дақты қолдана отырып, түстік және жарықтық кереғарлықтың есебінен көркем суреттегідей иллюзия көлемі құрылады. Оқушы кез келген затты үшөлшемді кеңістікте жайғастыра отырып көз алдына елестетеді. Алматы облысы Қарасай ауданының бейнелеу өнері және сызу пәнінің мұғалімі Н.К.Холостякова сабақта оқушылардың танымдық қызметін жандандыруда оқытудың проблемалы-модульды моделін ұсынған. Ұсынылған проблемалы-модульды модель келесі құрылымдық элементтерден тұрады: Педагогикалық әдіс: Педагогикалық қызмет - Мақсат - Мазмұн Тәсіл - Нәтиже -Рефлексия. Педагогикалық стратегия: Сабақ ^Мәдениет (сабақты құрылымы, педагогикалық технологияны таңдау); Сабақ Өмір (сабақ - бұл оқушы өмірінен үзінді); Сабақ—►Адам (оқушының өзін-өзі жандандыру мен дамуына жағдай жасау). Педагогикалық прагматизм: Білім берудің идеясы (білім беру- ол үздіксіз үдеріс); Білім беру моделі (білімнің пәнаралық жүйесі); Білім беру мазмұны (адамзаттың педагогикалық әлеуметтік бейімделген тәжірбиесі). Оқытудың технологиясы: оқытудың пәнді-бейімделу технологиясы, оқытудың жеке-бейімделу технологиясы, проблемалық оқыту, біріктірілген оқыту, дифференциялдап оқыту. Сабақтың әдістемесі: мәселенің үш жақтылығы, сабақта уақытты жоспарлау, демеу түсініктер, негізгі ұғымдар, сабақтағы менің белсенділігім, сабақтың психологиялық жағы, сабақтың әсершіл жағы, оқушылардың тәжірбиелік жұмысы, оқулықпен жұмыс, ұжымдық және топтық жұмыстар, жұмысты бағалау, үйге тапсырма. Автордың ойынша, аталмыш модель әдемілікті көре алатын, қоршаған ортаға эстетикалық баға бере алатын, өнер туындыларын эстетикалық байымдау мен түсінуге қабілетті тұлғаны дайындауға септігі тиді; қоршаған табиғатты ондағы байлықты аялауға, мәдениетке деген қызығушылықты арттыруға, Қазақстан Республикасының салт-дәстүрлерін қадірлеуге тәрбиелейді. Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтының кәсіптік оқыту және бейнелеу өнері кафедрасының профессоры Д.Қ.Пошаев педагогикалық шеберліктің негізгі ерекшеліктері бағдарлық қабілеттігі, педагогтік әдептілік, айқын сөйлеу екпіндігі, педагогтік техника, педагогтік тәуекелдік, бедел болып табылады дей келе педагогикалық шеберліктің басты компоненттерінің және қоғамдағы шешуші фактордың бірі деп қарау керек. Сондықтанда ол күнделікті еңбектің арқасында, сезімталдық, қайырымдылық, адамдарға құрмет арқылы ұдайы толықтырылып отырады деп тұжырымдайды. Бейнелеу өнері сабағында оқытудың этномәдени технологиясын қолдану мүмкіндіктері сарқылмайды. Бейнелеу өнері сабағында оқытудың этномәдени технологиясын қолданудың мақсаты оқушыларда алуан түрлі көркем мәдениеттің мағыналы спектрлерін салыстыра алатын диалогті сана мен ойды қалыптастыру болып табылады. Мәдениеттің (ұлттық және әлемдік) әрекеттесуі үйлесімді екені белгілі. Маңыздылығы бойынша мәдениетпен қарым-қатынас та үйлесімді. Сондықтан бейнелеу өнері сабағында этномәдени технологиясын қолдану, диссертанттың ойынша, басқа педагогикалық технологиялармен салыстырғанда көпмәдениетті білім берудің мәселелеріне көбірек жауап береді. Оқытудың этномәдени және ойын технологиясын қолданумен «Ұлттық киімдер» тақырыбындағы практикалық сабақтың нұсқасын Алматы қаласының бейнелеу өнері мен сызу пәнінің мұғалімі К.Қаратаева ұсынады. Аппликация техникасында ұлттық костюмді жасау тапсырмасын орындау барысында оқушылар қазақ халқының ою-өрнектердің түрлерімен танысады, өздерінің «Модельдер үйінде» қонақтарды күтеді: сырт киімдердің суретті-модельер-дизайнерлер жарыстарына қатысады. Бейнелеу өнері сабақтарында қазақ ұлттық киімдерін жасауға үйретуде оқытудың педагогикалық технологиясын қолдану, қазақ оө-өрнектерімен танысудан басқа, моториканың майда бөліктері және кеңістікті ойлауын да дамытады, оқушыларды қазақ халқының мәдениеті, салт-дәстүрлерімен таныстыруға септігі тиеді, оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттырады. Бейнелеу өнері сабағында балалар тек сурет салмайды, кестелеу жұмыстарын да жүргізеді, жұмсақ ойыншықтар тігеді, матаға сурет салады, қағаздан көлемді композиция жасайды, табиғи материалдармен жұмыс жасайды т.с.с. Мұғалімнің ойынша, ең бастысы -ол сабақта мейірімді әрі қарапайым атмосферасын құру, ұжымшылдық, өзара түсіністік, бір-біріне көмек көрсету сезімдерін тәрбиелеу. «Әр бала - ол бір керемет. Бір нәрсені салғанда немесе жасағанда, ол өз ойын, сезімін білдіреді, өз әлемін құрады. Ал біздің мақсат -баладағы қуану, көргенге таңдану, тамсану және қоршаған ортадағы қарапайым заттардан әдемілікті байқау қабілеттерін дамыту, сақтау»,-деп жазған Ж.Дүйсенбина. Жоғарыда айтылғандардың негізінде төмендегідей қорытынды жасауға болады: Оқытудың инновациялық технологиясы баланың бейнелеу өнерге қызығушылығын арттыруға, бейнелеу әрекеті мен шығармашылығын дамытуға септігі тиеді. Бейнелеу өнері сабақтарында оқытудың байланыстырылған, ойын, этномәдени және модульды технологиясын қолдану оқушылардың ішкі мотивациясына жағдай жасайды, оқу сапасының жақсаруына да ықпал етеді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Болатбаев Қ.К. Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін дайындау процесінде халықтық педагогиканы қолдану: пед ғыл. кан. - Алматы, 1995. -147 б. 2. Абашева П.А. Жоғары оқу орындарының оқыту процесінде қазақ сәндік қолданбалы өнері арқылы болашақ мұғалімдерді мектеп оқушыларының отбасы тәрбиесіне дайындаудың әдістемесі: пед. ғыл. канд автореф. - Шымкент, 2007. - 26 б. 3. Байжігітов Б.К. Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері: Кеңістік пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгілері. -Алматы: Ғылым-Өлке, 1998. - Б.78 4. Балкенов Ж. Әдептеу (стилизация) ғылыми әдістемелік/ Е.А.Бөкетов атындағы ҚМУ баспасы. -Алматы, 1998. -172 6. 5. Тәңірбергенов М.Ж., Нұржанова Г.А. Бейнелеу өнері сабағында педагогикалық технологияны қолданудың жолдары мен мүмкіндіктері. Монография. ОҚМПИ, 2013ж. 196б. 6. Пошаев Д.Қ. Педагогика, педагог және заман талабы. Оқу құралы. М.Әуезов ат. ОҚМУ, Шымкент, «Әлем» баспаханасы 2016. -132 б. МУЗЫКА ПӘНІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Аға оқытушы Тобағабылова Айжан Жүнісовна Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Жалпы білім беру жүйесіндегі музыка сабақтарында оқушылардың музыкалық іс-әрекеттерінің негізгі үш түрі жүзеге асырылады. Олар: музыкалық-тыңдаушылық, музыкалық-орындаушылық, музыкалық-қызығушылық және импровизациялау түріндегі музыкалық-сазгерлік шығармашылық іс-әрекеттері. Бұл міндеттерді шешу үшін, әрбір білім беру мекемедегі ұжымының, әрбір мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы, барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды. Осы жайттарды ескере отырып қазіргідей жаһандану дәуірінде сабақ үдерісінде жаңа инновациялық технологияларды қолдана отырып сабақ өткізу оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырады. Қазіргі таңда үздіксіз білім беру жүйесінде білім беруді дамыту, дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде білім берудің жаңа жүйесі құрылып жатыр. Білім беруді дамыту негізінде жалпы оқыту үрдісіне жүктеліп отырған жаңаша талап, міндеттер жоғарғы оқу орны оқытушыларына да қойылуда. Сондықтан оқытушы іс-әрекетін жаңа талап тұрғысынан ұйымдастыру - бүгінгі күннің өзекті мәселесі. «Технология» ұғымы соңғы кездері педагогикалық әдебиеттегі ең көп қолданылатын ұғымдардың біріне айналды. Технология ұғымының дидактикалық ұғымдармен байланысы сан алуан: оқытудың технологиясы, педагогикалық технология, білім беру технологиясы, тәрбие технологиясы, қарым-қатынас технологиясы, даму технологиясы, қалыптасу технологиясы, модульдік технология, топтық оқыту технологиясы және т.б. Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану- сапалы білім негізі. «Адам ұрпағымен мың жасайды» - дейді халқымыз. Ұрпақ жалғастығымен адамзат баласы мың емес миллиондаған жылдар жасап келеді. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз-оқу. «Надан жұрттың күні -қараң, келешегі тү_ман»,-деп М.Дулатов айтқандай, егеменді еліміздің тірегі-білімді ұрпақ. Сусыз, құрғақ, таса көлеңке жерге дән ексең өнбейтіні сияқты, жас ұрпақтарымызды тәрбиелемесек өспейді, өнбейді. Қазіргі мұғалімдердің алдында тұрған басты міндет- оқушылардың шығармашылық білім дағдыларын қалыптастыру. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың бірі-жаңа технология негіздері болып табылады. Сонымен бірге өскелең ұрпақтың ақпарат құралдарымен жұмыстана білуіне назар аударған жөн. Оқушы қызметін активтендіру негізінде педагогикалық технологияларының бірі-деңгейлік саралау технологиясының элементін қолдану. Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты: әрбір оқушы өзінің даму деңгейінде оқу материалын меңгергенін қамтамасыз етеді. Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін пайдалана отырып, білім алуына жағдай жасауға мүмкіндік береді. Деңгейлеп оқыту әр түрлі категориядағы балаларға, олармен саралай жұмыс істеуге мүмкіндік береді. 3) Деңгейлеп-саралап оқыту құрылымында білімді игерудің үш деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей (базалық), бағдарламалық, күрделенген деңгей сондықтан әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Оқытуда мультимедиялық құралдарды пайдалану тиімділігі.Ақпараттық технологиялардың ішіндегі мультемедиялық құралдарды сабақ кезеңдерінде пайдалану кезіндегі бұл құралдардың тиімді тұстарын атап көрсетсек, олар: Оқулықтан тыс, қосымша мәліметтер береді; Мектепте, жоғарғы оқу орнында сапалы оқу бағытын айқындайтын жаңа жолдардың бірі - пәндерді модулдік технология арқылы оқыту екендігі теориялық және тәжірибелік жағынан дәлелденуде. Білім беру үдерісіндегі соңғы уақыттарда көп қолданылып,оң нәтижесін көрсеткен модульдік оқыту технологиясы туралы айтуға болады.Модульдік технологиялардың ерекшелігі: тек білімді меңгерту емес, оқушының танымдық қабілетін және танымдық процестерді жадының алуан түрлерін есту, көру, қимыл ойлауды, ынтаны қабылдау қабілетін дамытып, оны бекіту, шығармашылық деңгейін арттыру.Сабақтың қызықты, сапалы өтуі тікелей мұғалімнің шеберлігіне байланысты болады. Осы орайда белгілі ғалым Ахмет Байтұрсынұлы «Шеберліктің белгісі - түрлі әдісті болу», - деген өткен ғасырда айтылған сөздері ойға оралады. Бір сабақтың әр кезеңдері түрлі әдістері орнымен пайдалану арқылы көп нәтижеге жетуге болады. Оқушы санасына білімді жүйелі түрде меңгеруіне және қабілет деңгейлерін дамыту. М.Жанпейісованың «Модульдік оқыту технологиямының» маңызы ерекше екені мәлім. Себебі аталмыш технология әдістері оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге, қорытындылар жасауға, жүйелі білім алуға жетелейді, өзін-өзі өзгені де бағалай білуге үйретеді. Оқушының оқу және танымдық әрекеттерінің белсенділігін арттыру - ең негізгі әдістемелік мәселе. Модуль арқылы оқыту мәселені шешуге мүмкіндік беретін тиімді жолы болып табылады. Модуль арқылы оқыту технологиясының өзіндік ерекшеліктері қағидалары, белгілі бар. Тиімді белгілерінің бірі - оқушының оқу белсенділігі. Бұл технологияның бір ерекшелігі сабақтың негізгі кезеңдерінің бәрінде оқушыларға шығармашылық жұмысты ұсынуға болады. Оқушының белсенділігін оның ойлау, есте сақтау, елестету, қабылдау қабілеттерін, жадысы мен зейінін дамытып, қызығушылығын арттырады. Сабақ формаларының өзгеріп отыруы, әсіресе топтық формалар оқушылар арасында қарым-қатынастың нығаюына ықпалын тигізеді. Оқушының тапсырманы өзінің орындау мүмкіндігіне қарай таңдап алуға еріктілігі, оның өз күшін, шама-шарқын бағалай білуге, өзін қауіпсіз сезінуіне, қиындыққа дайын болуға және оны жеңуге тырысуына жетелейді [1]. Технологияны басшылыққа ала отырып, бағдарламада берілген тақырыптарды логикалық бір жүйеге келтіріп, модульдерге бөлдім. Бұл оқытудың жетекші идеясы -жаңғырту. Оның мазмұны: Оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға болады, қазақ тілі сабағында ойын формаларын еңгізу барысында интерактивті тақтаны да қолданудың маңызы өте зор. Оқушылардың мектепке келгенге дейінгі негізгі әрекеті - ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланылатын дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асады. Ойынның мақсаты - бағдарламада алған білімдерін қалыптастыру, тиянақтау, пысықтау. Міндеті - баланың қызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру. Дидактикалық ойындар - балалардың білімдерін арттырудың құралы. Сабақта ойындарды қолданудың түрлі жолдары бар. Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндетті шешеді. Ойын сабақтың басында - өткен сабақты еске түсіреді. Сабақтың ортасында - көңіл-күйін сергітеді, ерік-жігерін дамытады, сабаққа ынтасын арттырады.Сабақтың соңында - тақырыпты бекіту, сабақта алған білімді жинақтау мақсатын көздейді. Инновациялық оқу оқудың түсіндірмелі-иллюстрациялық түрінен әрекетшілдікке ауысу арқылы жүзеге аса отырып, оқушының оқу әрекетінің белсенді субъектісі болуына мүмкіндік береді.Оның өзі сабақты әртүрлі технологиялар бойынша жобалауды қажет етеді. Ойындық технология мәнді өмір жағдаяттарын үлгілеу және оның шешуін іздестіруге құрылады. Ойынның ұйымдастырылу түрлері: іскерлік ойындар, рөлдік және оқиғалық ойындар, саяхаттық және білімдік ойындар. Оқушыларға білім беруде жаңашыл технологияларын қолдану инновациялық бағытта жұмыс жасау заман ағымына сай талап етілуде. Оқу үрдісінде осындай жаңарған озық тәжірибелерді белсенді пайдалану және қолдану кейінгі жылдары айтарлықтай оң тәжірибе беріп отыр. Бүгінде қоғамның жеке тұлғалы, дамыған адамын тәрбиелейтін маманға өзінің үздіксіз шығармашылық ізденуі, оқытуда жаңа педагогикалық технологиялар мен инновациялық әдіс-тәсілдерді меңгеруі, кәсіби құзырлығының жоғары деңгейде болуы қажет. Қазіргі кезде белгілі бір білім көлемімен қамтамасыз ету жеткіліксіз. Оқушыны білім алуға, оқуға, үйретуге көп мән берілуі тиіс. Оқушыларды кәсіптік білім алуымен қатар шешендік шеберлігі мен баяндау жүйелілігі қалыптасқан,өз пікірін ашық білдіретін саналы ұрпақ етіп тәрбиелеу керек. Қазіргі таңда ғылым мен техниканың даму қарқыны оқу-ағарту саласының оқыту үрдісіне жаңа технологиялық әдістер мен қондырғыларды кең көлемде қолдануды қажет етуде. Электрондық байланыс жүйелері арқылы ақпарат алмасудың тиімділігі өркениетті елдердің іс-тәжірибелерінде айқын сезілуде. Қазір білім беру жүйесі мен білімді тексеру мақсатында ақпараттық технологияларды енгізу басты мәселеге айналуда. Ақпараттық технологиялардың тиімділігі: Жеке тұлғаны әлеуметтендіруді педагогикалық тұрғыдан қарастырған атақты педагог В.А.Сухомлинский " ұжымды тәрбиелеу әдісі" еңбегінде: "Әлеуметтендіру үрдісі ұжымның тәрбиелік күшін жетілдірудің ең маңыздысы екенін педагогикалық әдебиеттерден жиі оқуымызға болады. Жеке тұлғаны әлеуметтердірудің педагогикалық аспектілеріне көп көңіл бөліп жүргендер қатарына А.А.Бодалев, Л.И.Новикова, А.В.Мудрик, В.А.Караковскийлерді жатқызуға болады. А.В.Мудрик әлеуметтеруге былайша анықтама береді: " Әлеуметтендіру екі жақты үрдіс. Бір жағынан жеке тұлға өзі мүшесі болып саналатын әлеуметтік топ пен қоғамның әлеуметтік тәжірибесін, құндылығын, нормаларын меңгерсе, екінші жағынан, әлеуметтік тәжірибе мен әлеуметтік байланыс жүйесін белсенді меңгереді"[2]. Тәрбие - әлеуметтік үрдістің бір бөлігі ретінде даму үрдісін практикалық іс - әрекетте, ойынға енгізу негізінде мақсатты басқарады. Әлеуметтік шығармашылыққа баланың жеке тұлға екенін сезіндіретін түрлі іс - әреттер арқылы жағдай жасау өзгермелі әлеуметтік -экономикалық жағдайда қабілеті мен қызушылығын дамытуға қажет. Сонымен қоғам жеке тұлға қызушылығының үндістігін қамтамасыз ету керек. Яғни әлеуметтендірудің педагогикалық аспектісі - жеке тұлғаның әлеуметтік жағынан жетілдірудің тиімділігін көтеру мақсатындағы педагогикалық ықпалын қарастырады. Бұл тұрғыдан Т.Н.Мальковскаяның зерттеулерін анықтауға болады[3]. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, оқушылар ұйымының әлеуметтік орны болуы керек. Ұйымның болашақ мақсаты-өз мүмкіндіктерінің жалғасын таба білуі, оқушылар қызушылығымен жұмыс жасау. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Кұдайбергенева К.С. Инновациялық тәжірибе орталығы - педагогикалық технология көзі. Алматы // 2001. -75б. 2.Сарбасова Қ. Инновациялық педагогикалық технологиялар. -Алматы, 2006. -174 б 3.Меңдіаяқова Қ.М. Мектепте музыка тәрбиесін беру әдістемесі / Қ.М. Меңдіаяқова, Г.Ж. Қарамолдаева .- Алматы : Әл-Фараби, 1997 .- 132 б. ҚАЗАҚСТАН КОМПОЗИТОРЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ АРҚЫЛЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ПАТРИОТТЫҚ СЕЗІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Оқытушы Қырқымбекова Салтанат Тастанбековна Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық цазац-түрік университеті Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасының міндеттері «Қазақстандық патриотизмді, толеранттлық жоғары мәдениеттілікті, адам құқықтары бостандығын құрметтеуге тәрбиелеу қажеттілігі көрсетілген» [1]. Мұндай мазмұндағы мемлекеттік талап-міндетті бүгінде жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру ісінің жалпы ұлттық сипатқа ие болып отырғандығын көрсетеді. Ал мұндай күрделі тәрбие үрдісі әр отбасынан бастау алып, білім беру жүйелерін үздіксіз, кешенді жүргізуді талап етеді. Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған, Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, дінін қорғаудағы өшпес ерліктерге толы. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән негізгі ырымдар. Халқымыздың бойындағы отансүйгіштік құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысынан да болады. Бұған дәлел көне түркі заманынан бастау алған патриоттық құндылық Күлтегін жазбаларында былай деп суреттеледі: «Елтеріс қағанның алғырлығы, еліне деген сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді» - деген көне жазу қазақ халқының бойындағы ұлттық патриотизм сезімдері бүгін ғана болған жоқ, ежелден-ақ туындап, дамып келе жатқан қасиет деуге болатындығын көрсетеді [2]. Күлтегін жазбасындағы тағы да мынадай жыр жолдарын кездестіруге болады: Кедей халықты бай қылдым, Аз халықты көп қылдым ... Түркі иелігінен айырылған халықты Ата-баба мекеніне орнатты ... - делінген. Жазбадан патриотизмнің-халықты көбейтіп, байыту үшін еңбек ету, ата-баба мекеніне ие болып отыру жолында жан аямау, діл бірлігін қорғау екендігін аңғарамыз. Жоңғар сияқты алып империямен ауысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне жалаң қылышпен қарсы шабуылға жетелегенде осы. Отанына деген сүйіспеншіліктің, патриотизмнің қуатты күші. Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, патриоттық тәрбиесіне негіздей отырып оқулық жазған, Ыбырай Алтынсарин болды. Ол көшпенді елдің баласына ғылым-білім өнер үйретуді армандады. Абай Құнанбаевтің еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ, жастарды ерлік рухта, патриотизмге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін тудыратын жыр жолдарын кездестіреміз. Оның «Азаматтың бәрін сүй бауырым деп» деген сөзі, барша жұртшылықты жауласу, күш көрсету дегенді білместен, тек тату-тәтті өмір сүруге шақырады. Қарап отырсақ, қай кезде болмасын халық игілігі үшін еңбек еткен ағартушылардың, ақын-жыраулардың барлығының мақсат-мүддесі қазақ халқы тек бірлікке, ынтымаққа шақыру, ешкіммен жауласпау, оқу білімге уағыздау, адамгершілікті, адал шыншыл болуға, өз Отанын сүйуге, отаншылдық, Отансүйгіштік қасиеттерді әр адамның бойына дарытуға ұмтылған. Бұл бүгінде Қазақстанның, Елбасымыз Н. Назарбаевтың «әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау » деген бағытымен үндесіп жатыр [3]. Отанға деген сүйіспеншілік, ұлтына деген ыстық сезімді Алаш Орда қайраткерлері Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмуд Торайғыров және Тұрар Рысқұлов, Әбілқайыр Бөкейханов, Мұстафа Шоқай тағыда басқалардың еңбектерінен де кездестіреміз. Ахмет Байтұрсынов: Қазағым елім! Қайқайып белің, Сынуға тұр таянып. Талауда малың, Қамауда жаның Аш көзіңді оянып... - десе, Міржақып Дулатов: «Көзіңді аш, оян, қазақ көтер басты», дейді. Ал, Сұлтанмахмұт Торайғыров: Қараңғы қазақ көгіне Өрмелеп шығып күн болам! Қараңғылықтың кегіне, Күн болмағанда кім болам? - деп, жастарды өнер - білім алып, жарыққа талпыну Отанға пайдалы азамат болу екендігін сан қайталап еске салады. Алаштың осы - біртуар ұлдарының бұратана халық болмаймыз, өз алдымызға тәуелсіз ел боламыз деп қазақ елі, қазақ жастарына қалдырған өсиеттері өз иесіне енді ғана жетіп жатыр. Сонымен қатар, қай заманда болсын адамзат алдында тұрған ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын, салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу [4]. Міржақып Дулатов «Жалпы білім беретін мектепте алған тәрбиенің әсері күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болсада, оқу кітапшасы ана тілінде өз ұлтының өнерін, тұрмысынан, һәм табиғатына дарыған баяндап оқытуды, осылай тыңдатып, баяндап оқытқанды, жас баланың ойына, қанына, сүйегіне керекті мағұлымат алып шығады», - деген болатын. Жас ұрпақты ұлттық бірлікке, отанын, елін, жерін сүюге, ұлттық тәуелсіз мемлекетті нығайтуға өз үлесін қосуға тәрбиелеуде сезімді ардақтап, батырлық, ерлікті мадақтаған, ақылдылық, парасаттылық, достық тәрізді адамгершілік игі қасиеттер дәріптелген.Бұл тақырыпта әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғанын, оларды халықтың батырлық, ерлік істері және оны жасаушыларды ардақтағанына тіліне, салт-дәстүріне сүйіспеншілік түрінде ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғыда көрініс табады, өйткені әрбір тап Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді. «Патриот - Отанын, халқын, жері мен суын шынайы сүйетін, халық мүддесі үшін бар күш-жігерін, қабілетін аямайтын адам. Олар - өз Отанының жалынды патриоты, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығының озаттары. Өз Отанын, халқын шексіз сүюшілік -барша күш - жігерін Отан мүддесіне арнаған адамға тән терең сезім.Волгадағы шайқас барысында Совет халықтарының патриотизмі, Отанға деген сүйіспеншілігі майдандағы әскер арасында, тылда еңбеккерлер арасында айқын көрінді. Мұндай тұлғалар тек біздің Совет елінде ғана интернационализм мен советтік патриотизм топырағында өсе алады»- деп, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде көрсетілген. Бойындағы күш қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жеріне, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды,- деп көрсеткен. Б.Ғизатов.,С.Садықов., А.Жұбанов., Ғ.Жұбанова. Б.Тәжібаев. Ө.Байділдаев И.Нүсіпбаев., т.б. белгілі Қазақстан композиторлары екіндігін білеміз. Аталған жоғарыда композиторлар өздерінің патриоттық әндерімен болашақ жас-ұрпақтарды тәрбиелеуде. Демек, мемлекетіміздің білім беру жүйесінде патриоттық тирбие беруді жан-жақты жетілдіру ұлттық идеяға, ұлттық құндылықтарға негізделе құрылып, ұлт мүддесін ұстай отырып дамытылуы тиіс. Яғни халықтық дәстүрге негізделген бабаларымыздың ерлік дәстүрлерін насихаттау, билер мен шешендердің өнегелі тәлім -тәрбиелерінен жан-жақты тәрбие жүйесін құру қажеттілігін қазақстандық білім саласының маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының ұлттық білім беру жүйесіндегі патриоттық тәрбие берудің орны ерекше. Қазақстан Республикасының әрбір азаматы Отаны туралы патриоттық санасын, ой өрісін дамыту, мемлекетімізді ғаламдану үрдісіндегі бәсекелсетікке және ұлттық ерекшеліктерімізді сақтай отырып патриоттық тәрбие беруді ең пәрменді және сенімді идеологиялық құрал ретінде ұлттық білім беру жүйесіне енгізудің маңызы зор. Патриотизм, Отан сүйгіштік, патриоттық тәрбие мәселесі - адамзат өркениетінің өн бойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ұлы мақсат, рухани асыл мұрат, адамзаттық парыз, ар тазалығы қалпында қарастырылып келеді. Қазақ халқы сан ғасырдан бері даму тарихында өз ұрпағына патриоттық тәрбие беруде баға жетпес тәрбиелік мүмкіндігі зор рухани, мәдени мұрасын мол тәжірибесін жинақтаған. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін патриоттық тәрбие жөніндегі халықтық қағидалар, талаптар және әдіс тәсілдер қолданылған. Қазақ халқының патриоттық тәрбиесінің негізгі талаптары еліміздің тарихи дамуына әлеуметтік, экономикалық жағдайына, өмір салтына, түрлі тарихи оқиғаларға байланысты қалыптасқан. Қазақ патриоттық - отан сүйгіштік тәрбиесі-тереңнен тамыр тартқан, халқымыздың сан ғасырлық болмысының, дүниетану көз қарасының, ақыл-ойымен салт-дәстүр мәдениетінің көрінісі. Осыларды бойға дарытпай тұрып келер ұрпақты патриоттық-отан сүйгіштік тәрбиеге лайықты қалыптастырып алтын бесік елін, кіндік кескен жерін қорғайтын және осы мақсат жолында бар күш-жігерімен ақыл-қайратын жұмсап, отаншыл азаматтарды, яғни нағыз патриоттарды тәрбиелеп өсіру мүмкін емес. Елбасы айрықша назар аударып отырған мемлекеттік рәміздермен заңға құрмет көрсету бүкіл өркениетті қоғамдардың өмір салтына айналған дәстүр. Ол ел бірлігімен демократиялық үрдістерге адалдық отындай қастерленеді. Адам жанының ең бір нәзік пернелерін дәл басуға негізделген бұл моральдық сана деңгейіне зор қозғаушы кұш мемлекетпен прогрестің іргетасы міндетін атқарады. Д. Раев «Қазақстандық патриотизммен гуманизм» мақаласында бүгінгі күні адамдар арасында патриоттық сезімнің орнына «комопализм», «пендешілік үстем» екенін байқауға болатынын көрсеткен Еліңді сүю оның ертеңіне сеніммен қарауға мүмкіндік береді. Алайда жас адамның тағдыры бүкіл адамзат кеңістігінің құрамында болғандықтан ол қоғам тағдырымен тығыз байланыста екендігі белгілі. Сондықтан, «бүгінгі әлеуметтік саяси орта адамға өзі өмір сүріп отырған мемлекетімен қоғамы, ел-жұрты, атамекені және жалпы адамзат өркениетінің тағдыры алдындағы жауапкершілікті мойындауды ескертеді», дейді. Жас ұрпақ тәрбиесі Қазақстанның егемендік алып, тәуелсіздік жағдайына ие болғанда мемлекеттігін қалыптастыруға байланысты бала тәрбиесін қайта қарау маңызды міндеттердің бірі болып отыр. Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың - «Қазақстан - біздің ортақ үйіміз, біздің өзімізде, біздің бабаларымызда осы жерді мекен етеді. Егер біз өзіміздің өмірімізді, жасампаздықпен жаңғыртып, бой көрсеткен әрбір талшыбықты мәпелеп өсіріп отырмасақ, онда біз өзімізді нағыз патриот деп санай алмас едік», - деген сөзі мемлекетіміздің келешегінің тұтқасын ұстайтын жас ұрпақты осы бастан Отанына, атамекеніне шын берілгендік рухында тәрбиелеуден артық борыш екендігін атап көрсетті [5]. Қазақстандық патриотизмнің қайнар көзі халықтың береке-бірлігінде, ынтымақ-ықыласында, елдігімен ерлігінде екендігінде ешкімнің дауы бола қоймас. Қазақстандық патриотизм қоғады топтастырудың жетекші факторы болып қала береді. Мемлекетіміздің беріктігімен күш-қуаты, өміршеңдігіде, оның ұлан байтағының біртұтастығыда Отанды сүюге, патриотизмге байланысты. Отан дегеніміз - халық. Халық дегеніміз - адам. Адамды сүю оған жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық- ертеден қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім. Отаншылдыққа тәрбиелеу ұлттық ерлік дәстүрлерге сүйене отырып, жас өскіннің ішкі жан дүниесі, ой санасымен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Н. Назарбаевтің «Қазақтың ұлттық сана-сезімін дамыту-өзара деп аталатын таңғажайып, әрі бай тарихи және мәдени байтаққа өз қатынасының барын сезіну»,- деп атап көрсетті. Көп ұлтты Қазақстан үшін отан сүйгіштік сезімнің рухани саладағы тату-тәтті тірлік азаматтық келісімге ғана емес, мемлекеттік материалдық негізін нығайтуғада тікелей ықпалы бар. Отан сүйгіштік рух-қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер көшіне қосылып, дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуға мүмкіндік беретін бірден-бір күш. Бұрын соңды даму үрдісінде Отан сүйгіштік ұғымы бізде, негізінен, біртекті халықтың басын біріктіріп, бір мақсатқа жұмылдыруға қызмет етіп келгені белгілі. Сонау Мөңке хан, Жәнібек пен Керей, Тәуекел мен Тәуке, Есім мен Қасым, кейінгі Абылай мен Әбілқайырдың тұсындағы ахуалда осындай болатын. Ал қазір елдік мақсаттары көп ұлтты қоғам жағдайында шешілу керек. Әртүрлі себептермен қалыптасқан нақты тарихи шындыққа шекеден қарау ешқашанда ел тағдырына деген жанашырлық болып шықпайды. Нағыз жанашырлық қиыннан жол таба білумен бағаланса керек. Назарбаев ұсынған жаңа ұлттық идеяның мазмұныда қоғамдық дамуға басқаша, осы заманғы тұрғыдан қарау үрдісіне сай айқындалған. Бүгінгі күнде жас ұрпақтың санасына туған халқына құрмет пен сүйіспеншілік сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру,сондай-ақ ана тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтың салт-дәстүрлерді аялай,ардақтай білуге тәрбиелеу - басты міндеттердің бірі.Сондықтан да жастарға беретін білімді ізгілендіруде тәрбиелік мүмкіндіктерді толық ескеру қажет. Пайдаланылған әдебиеттер 1 С.Әбенбаев. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы. «Дарын», 2004. 340 - 52 б. 2 Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы / «Егемен Қазақстан», 10.10.2006. 20 -8 б. 3 Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев. Педагогика. Алматы. «Атамұра», 2000. 382 - 143 б. Қожахметова Қ. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. Алматы, 1997. 38 - 15 б. Назарбаев Н.Ә. /Егемен Қазақстан. Қазақстан -2020 жаңа Қазақстан». Алматы, 1998 № 11. -15б. МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ТӘРБИЕСІНДЕГІ ХАЛЫҚ ӘНДЕРІНІҢ ОРНЫ. Аға оқытушы Ельжанов Дархан Нуржанович Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Музыкалық тәрбие адамның өнер туындысын қатар қабылдау және бағалау қабілеті. Ол ең алды мен өнердің тікелей әсерімен қалыптасады. Бұл сондай-ақ адамның өзінің индивидуалдық ерекшеліктеріне, өнердегі шынайы көркем құндылықтарды қабылдау ерекшеліктеріне де байланысты. Егер бала кіші кезінен үнемі жақсы ән, музыка естіп өссе, онда нәзік талғам қалыптасады. Кейінен, мысалы, ең қиын жасөспірімдік кезеңде ол арзанқол, көңіл көтеретін музыканы естіген кезде, оның бойында иммунитет болады, ол шынайы өнерді боямадан оңай ажыратады. Жақсы талғам тек классикалық дүниелермен ғана емес, сонымен бірге жақсы мен жаманды салыстыру арқылы да дамиды. Сондықтан да жәй бұйрық арқылы мектептерден көңіл көтеретін (жеңіл әуендер) музыканы қууға, оны тыңдауға тыйым салуға болмайды. Мұғалім оқушылармен бірге сұраныстағы әндерді тыңдап, оларды талдап, өз пікірін дәлелдеуі тиіс. Үйрену процессіне әсер ететін психологиялық факторлар әдетте ішкі және сыртқы деп бөлінеді. Жаттау мен есте сақтаудың басты шарттарының бірі оқу материялын қабылдау процессін дұрыс ұйымдастыру. Адам қабылдай отырып бір мезгілде көптеген кедергілерге мойын бұра алмайды. Тек кейбіреулерін ғана екшеп, анық түсінеді. Адамның бұл қасиеті тыңдаушылық пен көңілінің көлеміне де байланысты. Орта сынып оқушыларының көңіл көлемі 2-3 затпен шектелмейді, сондықтан да музыкалық оқудың балаға педагогтың барлық айтқандарын қабылдап орындау қиынға соғады. Қабылдау мен көңіл көлемін бірте-бірте кеңейту қажет. «Жастық ерекшеліктер - тұлғаның спецификалық, психикалық қасиеттері жастық өзгерістерге қарай өзгеруі заңды нәрсе. Жастық ерекшеліктер индивидтің танымдық, себептік, эмоционалдық және басқа қасиеттерден тұратын белгілі бір кешенді құрайды. Кең түрленетін индивидуалдық ерекшеліктерге қарағанда жасқа байланысты өзгерістер бірдей әлеуметтік-экономикалық жағдайлардағы осы мәдениет немесе субмәдениет өкілдерінің көпшілігінің психикасында болатын өзгерістерді көрсетеді. Жастық ерекшеліктер «таза түрде» кездеспейді және абсолюттік және өзгермейтін қасиеттерге ие емес, олар мәдени-тарихи, этникалық және әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсеріне ұшырайды. Үйрету мен тәрбиелеу процессінде жастық ерекшеліктерді есепке алу ерекше мәнге ие». Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев және Д.Б.Эльконин жасаған балалық шақты кезеңдерге бөлудің жалпы схемасын қарап көрелік[1]. Бұл кезеңге бөлудің негізіне әрбір жас мөлшеріне адам өмірінің өзінше және сапалық - спецификалық кезеңі ретінде түсініктер жатады, оның өзгеруі жастық кезеңнің ауысқанын білдіреді: Нәресте өмірінің алғашқы аптасынан б і р жылға дейін үлкендермен тікелей -эмоционалдық қатынаста болады. Бір жастан үш жасқа дейін балаға заттық - әрекеттік іс - қимыл тән. Бұл жастық жаңашылдығы баланың санасында басқаларға қатысты өзіндік «мен» түсінігі пайда болады. Ойындық іс-әрекет үштен алтыға дейінгі балаға тән. Оны жүзеге асыру барысында балада елестету мен символикалық функциялар, адам қатынастары мен іс-қимылының жалпы мәніне бағыт алу және олардың ішінен бағыну мен басқару сәттерін бөліп қарау қабілеттері дамиды, сондай-ақ жалпы әбіржу мен сапалы түрде оларға көңіл бөлу қалыптасады. Оқу іс-қимылы балаларда 6-дан 10 жас аралығында қалыптасады. Соның негізінде бастауыш оқушыларында сана мен ойлау пайда болады, соларға қатысты қабілеттер (рефлексия, сараптау, ойша жоспарлау) оқудың қажеттілігі мен себептері дамиды. Қоғамдық - пайдалық іс-әрекет 10 - нан 15 жасқа дейінгі балаларға тән, ол еңбек, оқу қоғамдық-ұйымдастыру, спорт немесе көркемдік түрлерін қамтиды. Қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің осы түрлерін орындау барысында жасөспірімдерде кез-келген ұжымда сондағы қабылданған қарым-қатынас нормаларына сәйкес қатынас жасай алу, өз әрекеттеріне баға беру, өзінің «мен», яғни, сана-сезімінің мүмкіндіктерін бағалай білу қалыптасады. Оқу- кәсіптік іс-әрекеттерді 15-тен 17-18 жастағы жоғарғы сынып оқушылары мен кәсіптік-техникалық оқу орындарының оқушылары орындайды. Осының арқасында оларда еңбекке деген сұраныс, кәсіптік қызығушылықтар дамиды, зерттеушілік қабілет элементтері, өзінің өмірлік жоспарын құру қабілеті, тұлғаның идеялық-өнегелілік және азаматтық сапалары мен тұрақты көзқарастары қалыптасады: осы жаста бозбалалар мен қыздар толып жатқан мамандықтардың біреуінің алғашқы сатыларына қол жеткізеді. Оқушылардың жастық психологиялык ерекшеліктері балалардың психикалық дамуына, олардың музыкалық факторларды, сондай-ақ үлкендердің тәрбиелік іс-әрекеттерін қабылдау деңгейіне де байланысты. Музыкалық тәрбиеде үлкен рөлді дамудың жалғастылығы ойнайтындықтан, оқушылардың жастық ерекшеліктерін нақтылық пен міндеттілікті біріктіріп қарау қажет. Психологияда көбіне бар психологиялық көріністер жиынтығын ғана қарастырып, бұл бірлікті ұмытып кетеді. Осыдан келіп пән мұғалімі оқулық жөніндегі психологиялық мағлұматтарды пайдаланғанда түсінбестіктермен қателіктер орын алады. Сондықтан да музыка мұғалімі балалардың психологиялық ерекшеліктері туралы білімді шығармашылық көзқараста пайдалануы тиіс. Әйтпесе ол психологиялық мағлұматтар «жүзеге аспағанда», тіпті музыка сабағында оқушылардың мінез-құлығына сай келмегенде қиын жағдайға ұшырауы мүмкін. Жастық психологиялық ерекшеліктер қатып қалған ереже емес, тек педагогтың өз оқушылары туралы нақты әрі оның баға беруіндегі бағдар ғана. Енді оқушыларда кездесетін жастык психологиялық ерекшеліктердің қарапайым, жиі кездесетін көрсеткіштерін келтіріп көрелік: маторлық белсенділік (жүрек белсенділігі); сезімдік-перцевтивтік белсенділік (сезімдік жаңа әсерлерге қабілеттілік және сұраныс, оларды шығару, сақтау); интелектуальдық - еріктік белсенділік (интелектуальдық ұсыныстар, әуестік, себеп-салдарлық қатынастарды айқындауға қызығушылық, «қиын» жағдайларды бағалай білу, өз орнын анықтау және тағы басқа); дәлелдік және эмоционалдық - көріністік белсенділік (өмірлік себептердің әлеуметтік диапазоны, оларды көрсетуге анықтауға, таңбалауға ауыстыруға қабілеттілік); психикалық белсенділіктің барлық осы түрлерін нақты әлеуметтік жағдайларда жемісті пайдалану, реттеуге қосуға қабілеттілік. Алдыңғы төрт көрсеткіш осы жастағы балаларда өздігінен пайда болып, көрініс береді. Соңғы көрсеткіш ең қиын, интегралды. Ол психологиялық тұрғыдан алғанда оқушы ретіндегі баланың іс-қимылының қоғамдық-пайдалы қызметі негізінде сипатталатын ұсынымын айқындайды. Бұл қабілетті теріс бағалау, сөгу арқылы тәрбеиелеу алдыңғы психикалық дамумен жалғастылықты бұзады. Керісінше мақсатты іс-әрекеті қабілетін тәрбиелеу марапаттау, балалардың жетістігіне жақсы баға беру бастауыш оқушыларының алдыңғы психикалық даму жетістіктерін сақтап қалады[2]. Қажетті нәтижеге сай іс-әрекет ету балалардың бойында мінез-құлықтың тұрақтылығы, уақыт факторын ескере отырып іс-қимылға дайын болу, қол жеткен нәтижеге сай өз жағдайын реттеу сияқты сапаларды қалыптастырады. Халық әндері арқылы музыкалық-тәрбиелік процесстің күрделілігі бірқатар себептермен түсіндіріледі. Мысалы, мұғалім жалпыға бірдей сабақ барысында әр оқушының мүмкіндігін жеке ескеру қажеттігін ұмытпауы тиіс. Оның үстіне мазмұны бір тапсырма балалардың жалпы және музыкалық дамуының әртүрлі сатыларында, олардың жасына қарай үлкен өзгерістермен орындалуы мүмкін. Спецификалық қиындықтың бірі - музыка сабағының әрбір элементі, тіпті нота жазуын оқу немесе қарапайым екпіндік-ритмдік жаттығу оқушыларды музыкаға тартып, музыкалық өнер сабағы болуы керек[3]. Сондықтан да музыка сабағының міндетті көрсеткіші - олардың эмоционалдық байлығы, оқушылардың кез - келген орындалатын тапсырмаға шығармашылық, эстетикалық көзқарасы болуы қажет. Сыныпта бірдей қосылып ән салу сияқты қарапайым жаттығудың өзі, егер дыбысталудың әртүрлілігін түсінуді үйретсе әдемі айтуға ұмтылуға тәрбиелеу арқылы эстетикалық құнды болуы мүмкін. Балаларға әсем музыкалық туындыларды тыңдатуға, айтқызуға болады, бірақ оларды талдау, балалардың тек ішін пыстырады. Оқушылардың музыка сабағының әрбір бөлімінің мазмұнына бірте -бірте үйрету барысында музыкалық процестің бүтіндігін бірлігін, жүйелілігін сақтап қалу өте күрделі. Ән айту болсын, музыка тыңдау болсын, музыкалық сауат болсын, үйрену үшін сабақты құрудың белгілі бір тәртібін талап етеді. Сонымен қатар сабақтағы олардың үздіксіз байланысы бағдарлама материалын толық игеруге көмектесуі мүмкін. Егер біздің оқушыларымыздың өміріне музыканың қалай енетінін бақылап көрсеңіз, оның жолдарының, түрлерінің көптігін, кейде тіпті олардың еш мағынасыздығын, жүйесіздігін, оның өз кезегінде жас ұрпақтың музыкалық дамуы мен тәрбиесінде үлкен мәселелерге әкелетіндігін байқаймыз. Қазіргі уақытта кино, радио және телехабарлар интернет жүйесі арқылы, музыка тартатын аспаптардың кең тарауы арқасында балалардың музыкалық мәдениеті туралы қам жемесе де болатын сияқты. Жеке талғам мен қызығушылықтарды қанағаттандыру сияқты жолмен, және көптеген ұйымдардың музыканы насихаттауы сияқты жоспарлары түрде музыка адамды үнемі қоршап отырады. Бірақ та рухани мәдениеттің бұл түрі еш алаңдатушылық туғызбайды десек дұрыс емес. Қазіргі уақытта эстетикалық тәрбиені жақсартуға жақсы негіз салынғанда, оны қалай жүзеге асыру керектігінің маңызын жақсы түсіну қажет. Бұған тек қана мектептегі музыка мұғалімдері емес, әдебиетшілер, тарихшылар, географтар және сынып жетекшілері де қатысуы тиіс. Музыкалық-эстетикалық тәрбие мәселелерімен көптеген мекемелер де айналысады, бұл мәселеге жұртшылық та көңіл бөле бастады. Бірақ осы көпжақты іс қазір біртұтас бағыт пен жинақылыққа ие емес, істеліп жатқан жұмыстар тиісті көркем- педагогикалық дәрежеде емес. Музыкалық тәрбие жүйесін дұрыс құру үшін оның мақсаты мен мәнін дұрыс түсінуі керек. Ал тәжірибе көрсеткендей, музыкалық тәрбиенің мақсаты мен мәнін түсінуде бірлік жоқ. Кейде оны тар техникалық мағынада дағдыға үйретуге жатқызады, кейде оқушыларды музыкаға жақындатпай музыка туралы білім беріледі. Білім мен дағды музыкалық тәрбиемен үздіксіз байланыста болғанда ғана қажетті. Мысалы, оқушыларды музыкалық сауатқа, жеке және хормен ән айту, аспапта ойнауға үйрету, музыкалық есту қабілетіне, музыкалық есте сақтауға, жалпы музыкалылыққа әсерін тигізгенде дұрыс бағытталған болып есептеледі. Музыка, оның түрлері, жанрлары стильдері, әртүрлі композиторлардың өмірі мен шығармашылығы туралы білім музыканың өзімен танысу негізінде берілгенде музыкалық танымның кеңеюі мен талғамның қалыптасуында үлкен роль ойнайды. Музыкаға үйрету мен білім беру өздігінен емес, музыкалық тәрбиенің маңызды жолы, яғни, дамыған музыкалық қабілеті, жоғарғы талғамы, музыкаға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығы бар мәдениетті адам тәрбиелеумен бағалы. Егер оқушылар тек сауатты ән айтып, нота жазуын түсініп, кейбір шығармаларды білсе, бірақ шынайы көркем музыканы кездестіргенде ерекше қуаныш толқуын сезінбесе, егер музыка олардың рухани әлемін байытпаса, адамдарға, олардың сезімдері мен ой-істеріне жақын түсінушілігін, өмірдің әсемдігін дәріптеп, ұсқынсыздық пен дөрекілікке төзбеушілік сезімін қалыптастырмаса, онда басты мақсат: балалар үшін басты нәрсе-музыкалық-эстетикалық тәрбиеге қол жеткізбегендігі. Осылайша, оқушылардың психологиялық ерекшеліктері, олардың танымдық күштерінің өсуі, ой-сезімі мен әдептілігінің дамуы, адамның ішкі әлеміне, оның ойларына, күйзелісіне қызығушылығы оқушылардың жоғарғы музыкалық шығармалармен қатынасындағы үлкен идеялар мен сезімнің мәнінің өскендігін көрсетеді. Музыкалық шығармаларды түсіну көзқарас пен әдептілік идеяларының қалыптасуына, музыка өнерімен жүйелі қатынаста болуға, көркемдік талғамының өсуіне әсерін тигізеді. Пайдаланылған әдебиеттер Әбдікәрімұлы Ә. Музыка теориясының негіздері, - Алматы, 1996. Бондаренко И. Воспитание детей в игре. - М.: Просв, 1983 3. Жұбанов А. Д. Ән -күй сапары.- Алматы, 1976. ҰЛТТЫҚ МУЗЫКАНЫ ТЫҢДАУДА ОҚУШЫЛАРҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕНІҢ БЕРУДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ Елеуов Сауранбек Еркірбекұлы Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Музыка - адам сезімінің нәзік тілі, яғни адамдардың бір-бірімен эстетикалық тәрбие беруде адам өмірінде музыканың атқаратын рөлі аса зор. Сондықтан жастарымызды музыка мәдениетіне тәрбиелеу ісін жан-жақты ойластырып, олардың музыкалық талғамын әрдайым дамытып отыруға мейлінше көніл бөлуіміз керек. Эстетикалық тәрбие ұғымы қоғамдық құбылыс ретінде кең және тар мағынасында қолданылады. Кең мағынасында алғанда ол музыкалық іс-әрекетте жинақталған тәжірибені педагогикалық ықпал ету негізінде кейінгі ұрпаққа меңгерту, жалпы музыкалық мәдениетін қалыптастыру болып табылады. Ал тар мағынады түрлі деңгейду музыкалық тәрбие беру (жалпы және кәсіптік) мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған арнайы ұйымдастырылатын іс-әрекетті білдіреді.Музыканы оқыту - екі жақты процесс. Бұл музыкалық білім мазмұнын меңгертуге бағытталған оқытушы мен оқушылардың арнайы ұйымдастырылып, мақсатты бағытталған өзара әрекеттілігі. Музыкалық білім беру педагогикасы - тарихи құндылықтарды зерттеу, жинақтау, жеткізуге деген қоғам қажеттіліктерінен пайда болған ғылым. Музыканы оқытудың негізін музыкалық білім, іскерлік, дағдылар, дүниетанымдық көзқарастар құрайды. Музыкалық білім беру - арнайы ұйымдастырылған оқу процесінде немесе өз бетімен білім алу арқылы білім, іскерлік, дағдылар жүйесін меңгерту ретінде қарастырылады. Білім, іскерлік, дағдылар жиынтығы музыкалық білімділік мазмұнын құрай келе, кәсіби салада (сазгерлік, орындаушылық, оқытушылық т.б.) немесе музыкамен әуесқой ретінде өз бемімен шұғылдану әрекеттерін жүзеге асыруға көмектеседі. Меңгертілген музыкалық білім көлеміне сәйкес бастауыш, орта арнайы, жоғары білім, ал сипаты мен бағыттылығына қарай жалпы музыкалық білім, кәсіптік музыкалық білім деп бөлінеді. Музыка арқылы эстетикалық тәрбиенің маңызынан бұрын Қазақстан елінде қалай қалыптасқандығы жөнінде мағлұмат беру орынды деп санаймын. Музыкатану, музыкалық білім саласындағы әдебиеттерде Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңнің өзінде қазақ даласында музыка өнеріне баулу, кәсіби шыңдау бойынша едәуір тәжірибе қалыптасқандығы мазмұндалған. Сазгерлікке, әншілікке, күйшілікке баулу отбасында, жастардың сауық-сайранында, мейрамдарда немесе арнайы кәсіби білім беру мектептерінде жүзеге асырылып келген. Одан кейінгі кезеңдерде Қазақстандағы музыкалық білім беру жұмысы бұрынғы Одақ көлемінде жүзеге асырылды. Осы кезеңдегі музыкалық-эстетикалық тәрбие беру жұмысы профессор С.А. Ұзақбаеваның зерттеу еңбегінде жан-жақты талдауға алынған. Зерттеушінің «Өміршең өнер өрісі» атта еңбегінде осы жылдардағы музыкалық тәлім-тәрбие берудің тарихы, ерекшеліктері жан-жақты сипатталады. Автордың халық педагогикасы идеяларының дамуы мен қалыптасуына берген тарихи-педагогикалық сипаттамасы музыкалық педагогика проблемаларын зерделеуге қосқан аса маңызды үлесі болып табылады. 1962 жылы белгілі педагог әрі сазгер, көпреген балалар әндерінің авторы Б. Ғизатовтың қазақ тілінде дайындаған, үш бөлімнен тұратын «Мектептегі ән-музыка сабағының мұғалімдері үшін» атты әдістемелік құралы басылып шықты. Оның «Музыка сауаты» атты бірінші бөлімінде автор нота сауатын меңгерту жөніндегі жұмыс жүйесін қарастырды. Ал «Ән үйрену сабағы» атты екінші бөлімінде бір және екі дауыста ән салу әдістемесі, әнді орындау ережелері, сабақтардың үлгілері және мұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқаулар берілген. Үшінші бөлімі Құрманғазы, Дәулеткерей, Дина сияқты күйші сазгерлердің, көрнекті орыс және қазақ сазгерлерінің шығармашылығын сипаттауға арналған. Сонымен, Қазақстан мектептеріндегі музыка пәні мазмұнына бірен-саран ұлттық музыканың әндері мен күйлері ендіріліп, толықтырылып отырғанымен, мақсат, міндеттері, құрылымы, мазмұны біртектес болды және Ресей бағдарламасы негізінде жүргізіліп келді. 80-ші жылдары барлық Одақтас республикалар сияқты Қазақстан да жаңа бағдарламаның бейімделген вариантын жасау ісі қолға алына бастады. Қазақ мектептеріне арналған бағдарламаны жасайтын авторлық ұжым құрылды. Оның жетекшісі Б. Ғизатовтың басшылығымен, ұжым мүшелері Р.Р.Джердемалиева, Г.Ж.Қарамолдаева 1984 жылдық қазан айында бейімделген жаңа бағдарламаны, хрестоматиялар мен фонохрестоматияларды жарыққа шығарды. Аталған авторлық ұжым бастауыш сыныптарға арналған бағдарламаны әдістемелік жағынан қамтамасыз етуде көп еңбек сіңірді. 90-жылдары республикада ұлттық музыкалық ерекшеліктер ескерілген, қазақ мектептерінің мұқтаждығын қанағаттандыра алатын жаңа оқу бағдарламаларын дайындау қажеттілігі өріс алып, қазақтың ұлттық музыканы тыңдау арқылы оқушылардың музыкалық-эстетикалық тәлім-тәрбиесін жетілдіру мен оқу орындарында жүзеге асыру жүйесінің болмауы арасындағы қарама-қайшылық шиеленісі түсті. Ұлттық музыкада білім беру саласындағы орын алған қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру қазақстандық ғалым-педагогтардың музыкалық-педагогикалық ғылыми-зерттеу жұмыстарын белсендірді. М.Х. Балтабаев - 100-ден аса мәдениеттану, фольклор, музыкалық-эстетикалық тәрбие мәселелерін қарастырған еңбектердің авторы. Ғалым-педагогтың «Қазақстанның дәстүрлі көркем мәдениеті» атты монографиясы, «Педагогикалық мәдениеттану» оқу құралы, жалпы білім беретін мектептердің 5-6 сыныптары үшін «Музыка», 10-11 сыныптар үшін «Өнер», балабақшалар үшін оқу бағдарламалары және әдістемелік кешені, жалпы білім беретін мектептердің бастауыш, орта, жоғары сыныптары үшін «Музыка» оқу бағдарламалары және әдістемелік кешені, жоғары оқу орындарының музыка факультеттері үшін арнайы курстардың оқу бағдарламалары, оқу жоспарлары, бастауыш сыныптарға «Әсем саз», бастауыш мектеп мұғалімдеріне арналған «Елім-ай» оқулықтары, оқу құралдары жарық көрген. М.Х. Балтабаев эстетикалық ұлттық музыкада білім беру жүйесін жасауда дәстүрлі көркемдік тыңдау музыкалық тәрбиенің бай мүмкіндіктері н толық пайдаланылуы қажет, сонымен бірге бүгінгі дәстүрлі білім мен тәрбие жүйесін жаңа сападағы деңгейге көтеру механизмін іздестіру бүгінгі күннің көкейкесті талаптарының бірі деп есептейді. Ол өз зерттеулерінде қазақтың ұлттық музыканы тыңдау сәндік-қолданбалы мәдениетін, халықтық би мәдениетін, халақтық сөйлеу мәдениетін дәстүрлі көркем мәдениеттің жүйе құраушы компоненттері ретінде атай келе, оқушылардың музыкалық-эстетикалық тәрбиесіне деген жаңаша көзқарасын ұсынады. М.Х. Балтабаевтың жетекшілігіндегі авторлық ұжым «Елім-ай»ү_лттық музыка ән-күй бағдарламасын дайындады[1]. Бағдарламаның мақсаты -оқушылардың рухани ұлттық музыканың ажырамас бөлігі болып табылатын музыкалық эстетикалық тәрбиені қалыптастыру. «Елім-ай» ән-күй бағдарламасының білімдік, тәрбиелік мақсат, міндеттері жеке тұлғаның дәстүрлі көркемдік тәрбиесінің өлшемдері мен көрсеткіштеріне сәйкес анықталған: «Елім-ай» - қазақ ұлттық музыканы тыңдаудың өзара байланысы мен синкреттілігін ашып көсететін бағдарлама. Оның авторлары өскелең ұрпаққа өнер түрлерінің (ән, аспаптық, сәндік-қолданбалы, би, ауызекі-поэтикалық) мәні мен маңызын, олардың халық өмірінде алатын орнын түсіндіруді, шығармашылық мұраға деген сыйластықты көзқарасын, сондай-ақ балаларды осы өнер түріне қатысты іс-әрекеттерге тартуды мұрат еткен. Оқушыларды ұлттық музыканы тыңдаудың ерекше мәдениетіне, тарту деген талпыныс А. Райымбергенов бастаған авторлық ұжым дайындаған «Мұрагер» атты музыка бағдарламасынан байқалады. Бағдарламаның мақсаты - қазақстандық патриотизмді, ұлттық музыканы тыңдаудың рухани байлықтың мұрагері екендігін сезінетін, өз халқының салт-дәстүрін, өнерін, ана тілін білетін Қазақстан Республикасының азаматын тәрбиелеу. Аталған бағдарламаның басты ерекшелігі - балаларды домбыра шертуді нотасыз, ауызша әдіспен үйрету және ұлттық музыканы домбыраның сүйемелдеуімен орындауға машықтандыру. Ұлттық музыканы меңгерту қарапайымнан күрделіге қарай принципіне негізделген. Балалар бастапқыда қарапайым да жеңіл-желпі жаттығулар жасап, аса күрделі емес ән-күйлерді орындауға машықтандырылса, бірте-бірте күрделі шығармаларды орындауға үйретіледі. Білім мазмұнында ұлттық музыканы тыңдау ән, күй, жыр, терме, айтыстар, би, қолданбалы және сәулет өнерінен мағлұматтар беру де қарастырылған. Оқу жүктемесі аптасына үш сағаттан жоспарланған. Тағы бір айта кететін жайт, бағдарламаның құрылымдық жоспарында балаларды нота сауатынсыз ұлттық музыканы домбыра тартып үйрету бағытының басым болуы. Бұл өз кезегінде бағдарламаның «Музыка» сабағынан гөрі ұлттық музыканы тыңдау домбыра -да үйрену үйірме жұмысына жақын екендігін, әрі апталық сағат санының типтік оқу жоспарына сәйкес емес екендігін көрсетеді. Сөйтіп, өткен ғасырдың 90-шы жылдарында ұлттық музыкаға сана-сезімнің өсуі бастауыш мектепте ұлттық негізде музыкалық тәрбие беру бағытында бірқатар жаңашылдықтың дамуына ықпал етті. Нәтижесінде «Музыка» пәні бойынша «Елім-ай» (жетекші М.Х. Балтабаев). «Мұрагер» (жетекшісі А. Райымбергенов) сияқты бірнеше баламалы бағдарламалар өмірге келді. Ендігі жерде оқушылардың туған ұлттық музыканы тыңдау негіздері жөніндегі білімі мен тәрбиесіне ықпалын тигізетін халықтың тарихы, өмір сүру болмысы, салт-дәстүрі ұғым-түсініктерін кеңейтетін, өзін ұлттың мүшесі және азаматы екендігін саналы түрде ұғынуын, отбасы мен мектептегі мінез-құлық нормалары жөніндегі ұғым-түсініктерін қамтамасыз ете алатын және типтік оқу жоспарына қойылатын ғылыми-теориялық, әдіснамалық талаптарға сай бағдарлама жасау қажеттігі белең алды. Ондай бағдарлама Ш.Б. Құлманованың, М.А. Оразалиеваның, Б. Сүлейменованың авторлық бірлестігі арқасында жарыққа шығып, Қазақстан мектептерінің игілігіне айналды[2]. Бағдарламада 1993 жылы 8 сәуірде жарияланған «Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептеріндегі білім мазмұны тұжырымдамасы», мемлекеттік оқу жоспары және оқу бағдарламасына қойылатын дидактикалық қағидалар негізге алынған. Педагогика ғылымында оқу жоспарын құрудың бірнеше амал жолдары қалыптасқан. Аталған бағдарлама осы спиралды құру жолымен құрастырылып және педагогика ғылымында білім мазмұнын құру, дайындау бойынша қалыптасқан ерекшеліктерді басшылыққа алған. Эстетикалық тәрбие ұлттық музыкада аса тереңде, көнезаманғы дәуірден басталады. Қазақтар эстетикалық тәрбиенің негізінен 3 түрлі салада жасады; біздің заманымызға жеткені де солар: Ұлттық музыканы тыңдау үні адамның тілі жетпейтін ішкі жан дүниесіндегі ойын жеткізіп, айнала әсемдік әлемін аялап қорғауға нәзік сезімен, көңіл-күйін түсінуге тәрбиеледі. Ұлттық музыканы тыңдауды халықтың өзі болды, шығармашылықпен айналысқан орындаушыларды өздері сынап, бағалап отырды. Сал, сері деп ат қойып айдар тақты. Тойлар мен жиындарға қос ат жіберіп алдырып, әнші, күйші жырауларды топ алдына шығарды. Әр ұлттың өзіндік жері мен суы, тілі мен мәдени ошағы, музыкасы мен поэзиясы, қолөнері мен тарихына сай мінез-құлқы да болады. Сондай-ақ ұлттық музыка мұраларға бай ел-қазақ халқы. Сақ, ғұн, үйсін, қанлы, түрік, дешті қыпшақ - бәрі-бәрі осы ұлан-байтақ, сахара даласында өмір сүріп, барлық мұрасы мен өнерін дамытып отырады. Бұған Орхон-Енисей бойындағы рунылық сына жазудағы көптеген мақал-мәтелдің төркіні өз күшін жоймай, бүгінгі күнмен жалғасын табуы дәлел бола алады. Он үш пернелі, екі шекті домбыраны IV ғасырда Арал теңізінің оңтүстігін ала орналасқан Хорезм маңындағы «Қой қырылған» деген жерде тасқа қашап салып кетуі - біз үшін өлместей мұра қылып қалдырған ата-бабаның ақылдылығы. Сондықтан ұлттық музыка тарихы мен ауыз әдебиетін домбыра аспабының негізінен іздеу және оны оқу құралы ретінде пайдалану бүгінгі жас ұрпаққа эстетикалық тәрбиенің маңызын жеткізудің ең тиімді жолы болар еді. Ал оны мақтап етіп зерделей түйіп оқыту, ұлттық сезімін ояту - сіз бен біздің міндетіміз. Өйткені, ата-бабалардың нақыл сөздерді, күйлері мен әні, жыр мен толғау өсиеттері, айтыс, дастан сияқты толып жатқан өнер түрлері бізге домбыра аспабы арқылы жеткені мәлім. Қазақтың байырға даласында ұлттық музыка тыңдау ән ырғағының күрделі күйлерінің төкпе, шертпе болып бөлінуі де біліктіліктің белгісі. Ана құрсағындағы сәбиге дейін ұлттық музыка үні және сөз өнерінен ерекше әсер алып, оны тындаған ананың тебіренуіне байланысты іштегі бала тәрбиеленген. Домбырада орындап тыңдау неше түрлі әуеннің әсерімен берілген сөз маржаны адамды балқыта, елжірете өзіне тартады. Музыкалық тәрбиенің мақсаты - адамда қабылдау, бағалау және сұлулықты құрай білу қабілеттерін қалыптастыру. Қоршаған ортаның сұлулығын көре білу, туғызу - адамды үйлесімді, шынайы қылып көрсетеді. Музыкалық тәрбиесіз жеке тұлғаның жан-жақты дамуы мүмкін емес. Музыка, қатысушылардың рухани сферасының дамуына қажет құрал. В.А. Сухомлинский: «Музыкалық тәрбие - бұл музыкантты тәрбиелеу емес, ең бастысы адамды тәрбиелеу»,- деп жазды. П.И. Чайковский өз шығармаларында: « Музыканың мақсаты -көңілді толқуды қоздыру. Ешқандай басқа көркемөнер адам жүрегіндегі сезім бекзаттығын сонша жоғарлатылған түрде оятпайды»,-деген[3]. Музыкалық-эстетикалық тәрбиенің теоретиктерінің көзқарасы бойынша, көркемөнер адамға шынайы өмірдің сұлулығын ашады,сенім қалыптастыру барысында үлкен рөл ойнайды, мінез-құлыққа және эстетикалық рақат сыйлайды. Әр дәуірдің музыкалық-эстетикалық өнері өткеннің шұрайлы топырағына жаңалық алып келеді. Әр бала балалық шағында халық даналығына, әнге, биге, аспаптық шығармаларға, аңыз-әңгімелерге жақын болу қажет. Сонымен қатар бірінші музыкалық-эстетикалық тәрбие теоретиктерінің көзқарастары бойынша, жаңа адамды қалыптастыру үшін ең алдымен оны көркемөнер орнына қою керек, сонымен көркемөнер өнерпаздық, қоғамдық мектеп арқылы оған қосу әдісімен айналдыру керек. Біздің ойымызша, халық шығармашылығы бала жүрегіне эстетикалық сезімдерді,талғамдарды қалыптастыру және тәрбиелеу үшін негіз салады. Сонымен бірге халық музыкасының маңызы мен орны - халық данышпанын ең үлкен музыка-поэтикалық өнер арқылы қалыптастыру. Өлең адам өнерін жан-жақты қылады, оның рухани сұлулығы мен байлығын, оның ой-қиялы мен мүддесін ашады. Атақты педагог және музыкант С. Миропольский халық музыкасының элементін және оның бала жанына, эстетикалық сезімді тәрбиелеу үшін пайдалы «... біздің халық әні сындарлы талғамды, сұлулықты түсіну және олардың рақатын көруге таптырмайтын құрал »,- деген екен. Баланың жеке тұлғасы қалыптасу барысында халық шығармасы эстетикалық тәрбиені қалыптастыру үшін ең мықты құрал болып табылады; ол халық мәдениетінің элементі болып табылады, көркемөнердің мазмұнымен қаныққан, көркемөнер образдардың ойынында, қиялмен туындаған, бір адамның ой-қиялы емес, көптеген өкілдердің осы не басқа этносы жүз жылдықта қалыптасқан; халық идеалдарының, халық даналығының, қызығушылықтың тазалығы және тартымдылығы балаларда этникалық сезінуді бейнелейді. Пайдаланылған әдебиеттер 1 Музыкалық-педагогикалық білімнің теориясы және тәжірибесі: дәстүр және жаңашылдық: Жоғарғы оқу арасындағы ғылыми еңбек жинағы. - Алматы, Комплекс, 2001, С.72 2 Ұзақбаева С.А. Қазақ халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Автореферат дис. докт. пед. ғыл. - Алматы, 1993. С. 156 3 Балтабаев М.Х. Қазақ дәстүрлі көркем мәдениеті құралдарының көмегімен жастардың музыкалық - эстетикалық тәрбиесінің негіздері. Автореферат дис. канд. пед. ғыл. - Алматы, 1994. КҮИ ОРЫНДАУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ Аға оқытушы Елжанова Раушан Нұржанқызы Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Қазіргі әлеуметтік мәдениет жағдайында музыкалық білім беру мен тәрбиелеудің педагогикалық негізін айқындап, болашақ бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби даярлығына жаңаша көзқарастар қалыптастыруды, әрі оқушылардың күй тыңдау және оны сезініп қабылдау дағдысын, музыкалық білімін жан-жақты дамытуды қажет етеді. Өйткені тіршілік әлеміндегі ең жоғарғы ақыл иесі - адам. Күйді сезіну - күрделі, сезімдік поэтикалық процесс. Күйді қабылдау мен сезіну ішкі, терең толғаныс, толқуларға толы құбылыс. Онда музыкалық дыбыстарды түйсіну мен қабылдау бір-бірімен қабысып саздар үндесіп жатады. Бастауыш сынып психо-физиологиялық, методикалық негізін айқындау мәселелері Р.Р.Жәрдемалиева , Г.Қарамолдаева, Қ.Мендаяқова зерттеулерінде толық қарастырылды [1]. Музыкалық тәрбие балалардың музыкалық қабілетін жүйелі дамыту мақсатындағы және музыканы түсіну мен қабылдау қасиетін қалыптастыруды көздейтін адамгершілік тәрбиенің құрамдас бөлігі ретінде жүреді. Музыкалық тәрбие музыкадан алған әсерді, көңіл-күйін ой елесіне салады. Музыкалық тәрбие музыкалық оқыту мен музыкалық дамытудың жан-жақтылығы, толықтығын қамтамасыз етеді. Бұл анықтамаларға сүйенер болсақ музыка сабағында берілетін тәрбие оқушылардың ырғақты сезінуін тәрбиелеу, оқыту барысында, білім беру кезінде жүзеге асырылады.Олай болса, музыка сабағының мазмұны , ұйымдастыру, формасы, оқыту түрі мен типі, мағынасы, мәні алдымен ән өнерінің өзіне тән ішкі табиғаты мен әнді қабылдау, орындау, оны үйрету заңдылықтарын тану, білуге негізделеді де, оқыту, тәрбиелеу, даму заңдылықтарына сүйенеді. Музыкалық ырғақты сезініп қабылдауын түрлі сабақ формаларын пайдалана отырып, сан алуан мазмұнда ұйымдастыруға болады. Б.Ф.Асафьеваның пікірінше: «Музыка-идеялық әлем, оның әсем сазы ғана құнды емес, сонымен қатар, осы дыбыс айналасында құралатын : ой сәулесі мен оны туғызған себептер де құнды болып табылады.» Мазмұн сыртқы пішінге, яғни берілу, құрастырылу, қиыстыру тәсілдеріне тәуелсіз, тек қана ойда қорытылатын, тек қана ойда тұнбаланатын абстрактілі шындықтың тұғыры. Ал осы салалардың ішкі түрлік, мәндік, мақсаттық ерекшеліктері «жанрлар» деп аталады. Музыка сабағы мектепте жүргізілетін басқа пәндік сабақтар сияқты педагогикалық-психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып жоспарланады. Яғни оқушылардың жас ерекшеліктері, қабылдау мүмкіндіктері, ой санасы, қиялы т.б. ескеріліп жалпы дидактикалық принциптерге негізделіп құрылады. Бастауыш сыныпта музыка сабағында күй жанрын тыңдату тәсілдерінің педагогикалық-психологиялық негіздері қаланады. Өйткені, музыка сабағында қабылдаудың ролі айрықша, ол сезім органдарына музыкалық шығармалардың, оның ішінде күйдің ықпал етуімен музыкалық дыбыстық, саздық әуеннің оқушы санасында бейнеленуі арқылы образдардың жасалуына әсер етеді. Сондықтан күйдің ықпалымен жағымды образдар жасай отырып тәрбиелеу көзі-музыканы қалыптастыруға айрықша көңіл бөлінеді. Қабылдау дегеніміз заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері жиынтығы мен қосылып адам миында тұтастай бейнеленуі. «Балаларды тәрбиелей оқыта отырып зерттеу немесе зерттей отырып тәрбиелеу, оқыту толық қанды педагогикалық ізденіс пен бала психологиясын тани білу шеберліктерінің түйісуі» С.Л.Рубенштейн, күрделі процестің бір-бірінен бөлінбес екі жағы, екі қыры. Оқушы өз әрекетін орындауда мұғалім тапсырмаларын орындаушы, дайын информацияларды қабылдаушы деңгейінде қалып қоймай, мұғалімнің басшылығымен шығармашылық қабілеті дамытылған, өзіндік ой-пікірі, саналы көзқарасы бар жеке тұлға дәрежесіне көтерілуі тиіс, баланың осындай даму процесінің заңдылықтарын оқуда бір-бірімен өзара тығыз байланысты тауып, жүзеге асатын танымдылық, әлеуметтік-мотивациялық компоненттерінің бірлігін Л.С.Выготский былай тұжырымдайды: «Егер біз ойды сөз жаңбырын төгетін бұлтқа теңесек, онда осы образды салыстыруды ары қарай жалғай түскенде, мотивацияны сол бұлтты айдап отыратын желге теңер едік» - деп көрсетеді. «Музыкаллық қабылдау-музыкалық шығарманың сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі», - ретінде қарастыра отырып, оның құрылымдық негізі ретінде оқу мотивін қалыптастыруды атайды. Жас ұрпақтың санасында адамгершілік тәрбиесінің ұрығын себуде Ы.Алтынсариннің әңгімелерінің алатын орны үлкен, әсіресе, бастауыш сынып оқушылары үшін маңызы ерекше. Педагог жазушының әңгімелерінің көпшілігі төменгі сынып оқушыларының жас мөлшеріне, олардың ой шеңберіне лайықты жазылған. Тілі өте жеңіл, көлемі шағын, мазмұны қызықты, баланың ой-сезіміне әсері мол. Олар оқушының ойына қозғау салып, толғандырады, ойлауға мәжбүр етеді. Салауатты да саналы ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болса, сол қоғам иелерін жан-жақты, ақыл-парасаты мол, ізетті, кішіпейіл,мәдениетті азамат етіп тәрбиелеу-мектептің, мұғалімнің, ата-ананың қоғам алдындағы борышы. Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағылымдарын оқып, үйретіп, өнеге тұтпай, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Адамгершілік тәрбиенің тәрбиеленушінің дамуына қандай игі әсер ететіндігін, тәрбие әсерімен оқушы қалай өзгеретіндігін, тәрбиенің әсерімен адамгершілік кемелдің жаңа сатысына қалай көтерілетіндігін педагог жақсы білуі тиіс. Ол үшін адамгершілік тәрбиенің бүтін үрдісін жеке буындарға бөліп қарастыруы керек. Бұл аса маңызды буыны -адамгершілік сананы қалыптастыру. Адамның адамгершілік сапалылық дәрежесі оның тәртібі мен іс-әрекетін анықтайтыны дәлелденген. Сана-сезімнің қалыптасуы бала мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы, жақын адамдардың өзара қарым-қатынасы туралы алғашқы ұғым-түсініктер негізінде өскелең адамның тұрақты көзқарасы мен сенімдері қалыптасады, бұл жағдай оның мінез - құлқына әсер етеді. Тәрбие жүйесінің тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші баланың адамгершілік жағынан жетілуі, оның рухани адамгершілік қасиеттерінің елеулі өзгеруі болып табылады. Адамгершіліктің дамуы - тәрбие жұмысының жемісі. Бұл жүйенің өлшемі - тәрбие жұмысының пәрменділігі. Оқушы әннің жұмбақ сырын сезінген сайын тануға, білуге құштарлығы артады. Музыка тыңдауға деген құштарлық бірте-бірте оқушының тұрақты қасиетіне айналады. Оқушының күйге қатынасынан, сезіммен қабылдауынан туатын әрекет мотивтері, әрі сол қатынастың нәтижесі түрінде, әрі оларды реттеуші фактор ретінде көрінеді. Музыка сабағында мұғалім күйді саналылық принципін басшылыққа алады. Музыкалық білім мен сезім тұтастығы музыка сабағында оқушының сазды қабылдауын, ізгілік қатынас тәжірибесін қалыптастыруда методологиялық арнасы, негізі бола алады. Өнер арқылы ғана сезім мен білім бірлігі болып табылатын қатынас ұрпақтан ұрпаққа жалғасады, өнер арқылы ғана адамнан адамға беріледі. Ол тек өнерге ғана тән бірлік. П.Л.Выгодский: «Өнер дегеніміз сезім техникасы», - деп өте ұтымды бейнелеген. Өнер, әсіресе музыка адам сезімдерін зерделейді, қалыптастырады музыка ғылым ретінде сендіріп, дәлеледеп, ақиқатты өз болмысында танытып оқытса, музыка өнер ретінде сүйсіндіреді, күйдіреді, ақиқаттың ішкі рухын ашып көрсетеді. Адамның санасы ғана емес, сезімі мен қатынасын да туғызады. Музыка тарихы, оның сырлары, күйдің мазмұны, сипаты,табиғаты туралы білім, ақпарат қалыптасатын іскерлікөнердің негзгі оқыту әдіс-тәсілін алмастыруға тиісті емес.Егер ол ұзақ уақыт, ұдайы алмастыратын болса, онда оқушының музыканы, күй ырғағын қабылдау қабілеті дами алмайды. Өйткені музыкалық шығарма әлеміне ену-музыканы қабылдаудың негізі. Мұғалім өтілетін материалдың балаға қаншалықты түсінікті болатынын білуі тиіс сабақты белгілі бір нәтижеге жету ғылымның музыка саласындағы жетістіктерін пайдалана білуге тікелей байланысты. Ал музыка сабағының басқа сабақтардан айырмашылығына, ерекшеліктеріне келер болсақ, ең негізгісі- оның өнер сабағы екендігінде, музыка пәнін оқыту барысында ақыл-ой мен эмоция, түсіну мен сезіну қатар жүзеге асырылады. Музыкалық тәрбиені жүзеге асыру әдістерінің өзіндік ерекшелігі болады. Музыкалық тәрбиенің негізі музыкалық білімді, танымды, сенімді, сезімді, сананы,музыкалық ойлауды қалыптастыруды көздейді. В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтсақ: «Мектептегі музыкалық тәрбие шын мәнінде музыкантты тәрбиелеу емес, ең алдымен адамды тәрбиелеу» [2]. Қиялын шарықтататын, ойдан-ой туындатуға жетелейді, ойын тұжырымдай білуге дағдыландарады. Өтілген тақырыпқа байланысты балалардың музыка сабағындағы, оқу әрекетіндегі, өмірдегі белсенділігін арттыруғы назар аударылады. Алды шолу, өткенге оралу, қайталау әдісі пайдаланылады. Аталған әдістің мәні- ол жаңа тақырыптарды бұрынғы өтілген сабақтардағы материалдарға, берілген білім мазмұнына сүйене отырып жүргізеді.Жаңа тақырып бұрынғы өтілген материал негізінде жеңілірек игеріледі. Өткен тақырып пысықталады. Халқымыздың музыка тілін терең түсінетіндігі ел арасында ертеден-ақ аңыз болып тараған. Халық күйі «Ақсақ құлан», Саймақтың «Сары өзені» көптеген аңыз күйлерді алуға болады. Бүгінгі таңда музыка мамандарының алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі -осы ата-бабаларымыздай музыканың құдіретін терең түсініп, оны өзінің рухани азығы етіп адам өмірін нұрландыруға атсалысатын музыкалық білімді азамат тәрбиелеу. Музыканы қабылдау - музыка сабағында қолданылатын іс-әрекеттердің кез-келген түрінің ірге тасы, бастапқы нүктесі ретінде қарастырылады. Шығарманың негізгі түйіні өмірдегі құбылыстармен, адамдаодың сезімдерімен байланысып, астасып жатады. Сонау Х ғасырдағы шығыс педагогикасы тарихында тәлім-тәрбиелік мәні жағынан аса құнды еңбек болып есептелетін. «Кабуснама» шығармасында музыканы тыңдау, қабылдай білуге байланысты ойлар айтылған. Мысалы: Б.Яровский музыканы қабылдау ісіне негіз болатын нәрсе ойлау, бәрімізге анық естілетін сөйлеген сөз сияқты түсіне білу деп есептейді. Б.Асафьев ұстаздар арасында кеңінен қолдау тапқан тәсілдерге мән беруді ұсынды. Белгілі бір шығарманы жанды орындау арқылы таныстыру, сол арқылы музыкалық терминдерді жеткізу, оларды пайдаланудың анық та айқын түсінікті түрін қарау. Ең негізгісі - оларды қызықтыра білу. Музыканың басқа салалармен тұтас алғанда, өмірдің өзімен байланысып, астарласып жататындығын байқайды. Музыка - адам жаны, өмір айнасы. Ол ғасырлар бойы адам өмірімен бірге жасасып, бірге дамып, бірге өркендеп келеді. Сол өркендеген сан салалы, алуан түрлі музыканың бір саласы қазақ халқының аспаптық музыкасы - күй орындау. Күй өзінің құрылысы, стилі, музыкалық жағынан өте бай. Ол қазақтың ұлттық аспаптық музыкасының асыл мұрасының бір түрі. Күйдің сырлы да, сазды, ойлы да әуезді үні естілсе құлақ түріп тыңдамайтын қазақ кемде кем кездесетін сондықтан, өйткені біз күй тарихынан, күй үнінен, күй сырынан қазақ халқының өмірін, тұрмысын, салт санасын, табиғат құбылысын, оның әдемі құрылысын, қайғысы мен шаттығын айқын сезінеміз. Біз күй тыңдай отырып, оның шығу тарихы мен мазмұнына бір сәт көңіл бөлсек оның адам ойын бөлер ғасырлар сырынан ләззат аламыз. Домбыра шегіндей тек тағылған қағып, шертіп ойнайтын музыка аспабы индиялықтарды біздің бір жыл санауымыздан бұрынғы І ғасырда болғандығы Бхарттың «Музыканың әдемілігі» туралы шығармасында аспаптың музыканың ішінде күй жанрының өте ертеден келе жатқандығы да көп айтылады. Ол туралы мағлұмат ІІ ғасырда келе жатқан Махмут Қашқаридің «Диюани Лұғат» атты әйгілі еңбегінде одан кейін шыққан ирандық музыкант Әбілқадір Мұрағидің кітабында жазылған. Ал ХІІ ғасырда өмір сүрген Низамидің поэмаларына құлақ салып тыңдасақ алуан түрлі ән жанрлары мен музыкалық аңыздары әңгіме етеді. Қазақ халқындағы құлақ құрышын қандырар музыканың осы саласы өте ертеден біздің дәуірімізге дейін көркемділіктің символы шынайы, әдеміліктің қалыптасқан пернесінің сыры ретінде таралып жан азығына айналып келеді. Күй -орындаудағы ендігі бір тобы ел арасындағы етек алып, кең жайылғаны, өнер иелері, халық батырлары жөнінде. Қазақ халқының аспаптық күйлері тек домбырада ғана емес, одан басқа тағы да кең тараған музыка аспабы қобызбен сиректеу кездесетін сыбызғы, сырнай күйінде де кең жайылған. Яғни күйдің мүмкіндігі эмоциялық әсермен шектелиейді, сонымен қатар информаторлық міндет те атқарады деген сөз. «Күй түсінгенге - жыр, түсінбегенге - дыр» деп келетін халық мәтелі осындай сыр-себептерден айтылса керек. Яғни тыңдаушы күйдің сыры мен сазына ғана елітіп қоймай, іштегі сол сырын-сазына мәнін ашатын сөздің емеурін-ырғағын тани білген. Музыка, оның ішінде күй - адамзаттың рухани азығы, жан серігі,тілмен айтып жеткізе алмайтын ұшқыр қиялы, нәзік сезімі. Ол өзінің көркемдігімен, нәзіктігімен адам жанын баурап, олардың ақыл-ой, сана-сезімін кеңейтетін, жақсы мінез-құлықтарының қалыптасуына әсерін тигізеді. А.Тоқтағанның «Өнердің қай саласын алсақ та өзіне тән ішкі даму заңдылықтары, әдістері, көрініс табуға тырысатын қабілеттері әр түрлі. Бұл қасиеттерді біз өнер салалары немесе көрініс зңдылықтары деп атаймыз» - деген пікірмен келісе отырып, оның түр, сала ұғымдарын форма, мазмұн тұрғысында емес, мән мағына ретінде қарастырумен келеміз. Автордың түрлі формалар, түрлі мазмұн тудыра алмайды, өйткені мазмұн сыртқы пішінге, яғни берілу, құрастырылу, қиыстыру тәсілдеріне тәуелсіз, ойда қорытылады, абстрактілі, шындықтың тұғыры деген қорытындысы педагогика мен философиядағы форма ұғымына берілген түсініктемемен кейбір тұстарының сәйкес келмейтіндігін атай отырып, бұл жерде музыкатану ғылымымен жоғарыда аталған ілімдегі ұғым, түсінектің екі түрлі екендігіне көңіл бөле отырып, жоғарыдағы ой-пікір музыкаға байланысты айтылғандақтан біз: Осы салалардың ішкі: түрткі, мәндік, мақсаттық ерекшеліктері - «жанрлар» деп аталады деген тұжырыммен келісеміз. Яғни белгілі бір мағына өзін-өзі ашу үшін өзінің мәндік, мақсаттық формасымен негізделіне алса, оны біз «жанр» дейміз. Жанр дегеніміз форма емес, мазмұн. Демек оның табиғаттағы композицияда емес, айтайын деген күрделі ойында. Зерттеуші композитор А.Қ.Жұбанов: «Әр домбырашы өз мінезіне тартады». Демек күй дегеніміз біз ұғатын роман, повесть, әңгіме сияқты ұзын - қысқалы көлемдер емес, ол формасына, тактикасына, яғни орындаушының техникасына тәуелді емес, өз алдына бөлек стратегиялы, ешнәрсеге бағынбайтын дүние. Күйді әркім өзінше өзгерте алмайды [3]. Яғни күй дегеніміз толғамаса, толқымаса жаратылмайтын ерекше дүние. Сондықтан күй дегеніміз сыртқы әсерді жырлайтын ашық мәтінге негізделген «ән» емес, ол ішкі толғанысты бейнелеуші «жабық» мәтінді идеограмма. Сондықтан да зерттеу барысында күйді орындаудағы бір түрі ретінде, әрі музыкалық орындаудағы табиғаттың сұлулығын, әсемдігін көркем образдар арқылы шындықпен бейнелейді. Адамның тілімен айтып жеткізе алмаған сезім-түсінегі, ой-пікірін музыка арқылы жектізуге болады. Бастауыш сынып оқушысын, болашақ азамат - жеке тұлғаның музыка әлемін түсініп қабылдауға үйретуде, адамгершілік талғампаздығын тәрбиелеуде, эмоциялық сезімталдығын қалыптастыруда, білімді, мәдениетті болып өсуіне әсер етуде, негізгі болмыс-бітімінің, адамдық сезімі мен бейнесінің бастау тірегі - мектептегі музыка тәрбиесі деуге болады. Пайдаланылған әдебиеттер Бекенов У. Күй керуені. - Алматы: Өнер баспасы, 2002, 79 б. Жайыноа А, Ысқақов Б, Еңсепов Ж. Музыка оқулығы. - Алматы: Атамұра, Оңғарсынова. Ф. «Домбыра», «Егемен», «Қазақстан», 1996 Сахарбаева. К. «Дәстүр ізімен», 1997. Алматы ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӘН ЖАНРЫ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДА МУЗЫКА ПӘНІНІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ Оқытушы Нагимбаев Калипа Қазақстан, Түркістан қ., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Қазіргі уақытта кино, радио және телехабарлар интернет жүйесі арқылы, музыка тартатын аспаптардың кең тарауы арқасында балалардың музыкалық мәдениеті туралы қам жемесе де болатын сияқты. Жеке талғам мен қызығушылықтарды қанағаттандыру сияқты жолмен, және көптеген ұйымдардың музыканы насихаттауы сияқты жоспарлары түрде музыка адамды үнемі қоршап отырады. Бірақ та рухани мәдениеттің бұл түрі еш алаңдатушылық туғызбайды десек дұрыс емес. Қазіргі уақытта эстетикалық тәрбиені жақсартуға жақсы негіз салынғанда, оны қалай жүзеге асыру керектігінің маңызын жақсы түсіну қажет. Бұған тек қана мектептегі музыка мұғалімдері емес, әдебиетшілер, тарихшылар, географтар және сынып жетекшілері де қатысуы тиіс. Музыкалық-эстетикалық тәрбие мәселелерімен көптеген мекемелер де айналысады, бұл мәселеге жұртшылық та көңіл бөле бастады. Бірақ осы көпжақты іс қазір біртұтас бағыт пен жинақылыққа ие емес, істеліп жатқан жұмыстар тиісті көркем- педагогикалық дәрежеде емес. Музыкалық тәрбие жүйесін дұрыс құру үшін оның мақсаты мен мәнін дұрыс түсінуі керек. Ал тәжірибе көрсеткендей, музыкалық тәрбиенің мақсаты мен мәнін түсінуде бірлік жоқ. Кейде оны тар техникалық мағынада дағдыға үйретуге жатқызады, кейде оқушыларды музыкаға жақындатпай музыка туралы білім беріледі. Білім мен дағды музыкалық тәрбиемен үздіксіз байланыста болғанда ғана қажетті. Мысалы, оқушыларды музыкалық сауатқа, жеке және хормен ән айту, аспапта ойнауға үйрету, музыкалық есту қабілетіне, музыкалық есте сақтауға, жалпы музыкалылыққа әсерін тигізгенде дұрыс бағытталған болып есептеледі. Музыка, оның түрлері, жанрлары стильдері, әртүрлі композиторлардың өмірі мен шығармашылығы туралы білім музыканың өзімен танысу негізінде берілгенде музыкалық танымның кеңеюі мен талғамның қалыптасуында үлкен роль ойнайды. Музыкаға үйрету мен білім беру өздігінен емес, музыкалық тәрбиенің маңызды жолы, яғни, дамыған музыкалық қабілеті, жоғарғы талғамы, музыкаға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығы бар мәдениетті адам тәрбиелеумен бағалы. Егер оқушылар тек сауатты ән айтып, нота жазуын түсініп, кейбір шығармаларды білсе, бірақ шынайы көркем музыканы кездестіргенде ерекше қуаныш толқуын сезінбесе, егер музыка олардың рухани әлемін байытпаса, адамдарға, олардың сезімдері мен ой-істеріне жақын түсінушілігін, өмірдің әсемдігін дәріптеп, ұсқынсыздық пен дөрекілікке төзбеушілік сезімін қалыптастырмаса, онда басты мақсат: балалар үшін басты нәрсе-музыкалық-эстетикалық тәрбиеге қол жеткізбегендігі. Осылайша, оқушылардың психологиялық ерекшеліктері, олардың танымдық күштерінің өсуі, ой-сезімі мен әдептілігінің дамуы, адамның ішкі әлеміне, оның ойларына, күйзелісіне қызығушылығы оқушылардың жоғарғы музыкалық шығармалармен қатынасындағы үлкен идеялар мен сезімнің мәнінің өскендігін көрсетеді. Музыкалық шығармаларды түсіну көзқарас пен әдептілік идеяларының қалыптасуына, музыка өнерімен жүйелі қатынаста болуға, көркемдік талғамының өсуіне әсерін тигізеді. Мектептегі музыкалық тәрбие мәселесіне ғалым Б.В. Асафьев бірқатар мақалаларын арнаған. Жалпы білім беретін мектептегі музыка сабағының басты міндетін ол музыкалық қабылдаудың дамуынан, оқушылардын музыкалық талғамын тәрбиелеуден көреді. Бірақ, оның ойынша, сабақ тек музыкалық шығарманы тыңдаумен шектелмеу керек, қабылдауды дамыту үшін музыканы практикалық игеру де маңызды. Оны хормен ән айту арқылы жүзеге асыруға болады, бұл оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда көмегін тигізеді. Музыкалық қабылдау тек музыканы тыңдау барысында ғана емес, музыкалық әрекеттің басқа түрлерімен де дамиды. Сондықтан да, оқушылардың оқу үрдісінде дидактикалық мақсатқа жету үшін пайдаланылатын ойындар көп орайда дидактикалық ойындар деп аталады. Дидактикалық ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшін байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапалар тәрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген ынтасын, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтан, ойынның қай түрі болсын балалардың адамгершілік тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады [1]. Онда ойын әрекеттері жөніндегі теориялардың негізгі материалдары қамтылып, түрлі ойын теорияларына талдау жасалынады, отандық психологияда қалыптасқан ойын ұғымдары теориялық және эксперименттік жағынан негізделген. Сонымен қатар бала психикасының дамуы үшін ойынның атқарар маңызын да көрсетеді. Ал «ойнау» сөзі музыкалық шығармаларды және пьесаларда рольдерді ойнағанда көңіл көтеру мағынасында қолданылады, ал астарлап айтылуында - «комедия ойнау»; басқа жағдайда жақтырмау кезінде «жүйкеде ойнау»; бір жерде жақсы жұмыс атқаруда - «басты рольде ойнау»; тәуекел ету - «өмірмен ойнау»; бір нәрсеге үстірт қарау - «отпен ойнау»; «адамдармен ойнау»; ерекше жалтырап көріну - «суда күн сәулесі ойнап тұр», «толқындар ойнап тұр». «Бала ойынға қызығатын себебі оның нәтижесінде бір көрінбейтін сиқырлы қиял тұрған сияқты. Баланың қиялы қоршаған ортадан шығады: тастарды, құмды көрген бала айтады: «Келіндер, дүкен ойынын ойнайық". Бірақ бұл қосымша шарт. Ойын негізі бір жағымды ой, іс айту үшін шыққан: ол жалпы өнерге жақын болып тұр. Бала үшін бір оқиға үлкен мән алады, барлығы оған икемделуі керек. Ол қоршаған ортаға басқаша қарайды, өз көзқарасы бар. Ойынға берілгендіктен сол жерде тұрған диванның шеті атқа айналады, не болмаса кемеге және т.б. керекті затқа. Баланың қиялдағаны бір рольде ойнап өзін-өзі біреуге ұқсатқысы келгені, яғни шыныменде өмірде сондай болғысы келгені». «Ойын кезінде бала міндетті түрде бір рольде ойнайды, ол жаңаша бір жағдай туғызады» - деп Дж.Селли де өз ойын ортаға салады [2]. Ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар жүргізіледі, оны бала белсенділікпен және асқан ыждағаттылықпен қабылдайтындықтан көптеген педагогтар ойындарды оқу үрдісіне міндетті түрде енгізу жайында айтады. Я.Коменский өзінің «Ұлы дидактикасында» «Баланың бойында білімге деген құштарлықты арттыру үшін қажет деген ең қарапайым тәсілдің өзі табиғи болуы шарт. Оның үстіне осы тәсілмен қабілеттері оянуы үшін оны ақылдылықпен жандандырып, балаға жағымды еткізіп жеткізе білу керек. Түсіндірілер сабақ қандай маңызды болса да, әңгімелесу, сайыс, жұмбақ жасыру немесе мысал мен аңыз мазмұнында өткізілгені жөн» деп жазды. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайында білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық және т.б. танытады. Тек XIX ғасырдың соңында ғана ойын арнайы зерттеле бастады. Ойын психологиясын зерттегендердің бірі У.К.Гроос. Өзінің теориясын ол «өзін-өзі тәрбиелеу немесе жаттығу теориясы» деп атаған. Оның тезистері төмендегідей: Әрбір тірі жанның туғанынан өз қимылына ыңғайлы бейімділігі бар болып келеді, ал ең жоғары дамыған жануарлар өздерінің табиғи ерекшелігіне байланысты бір іске өзінен-өзі ұмтылып тұрады, ол өскен сайын күшейе түседі[3]. Жоғары жетілген тірі жанның, әсіресе адамдардың туа біткен реакция, яғни организм жауабы қаншалықты керек болса да өмірдегі қиындықтарды шеше алмайды. Жоғары жетілген, дамыған тірі жандардың барлығынында балалық шақтары бар яғни өсу, жетілу уақыттары, сол кездері ол өзі-өзінің өмірін билей алмайтын кез; сол кездері оны ата-анасы тәрбиелеп, көмек көрсетіп дұрыс бағыт беріп отырады. Балалық шағында ол өмірге қажет нәрселерді жиналады, бірақ бұл туа біткен реакция емес, сондықтан адамға өте ұзын балалық шақ берілген екен - себебі дайындық көбірек болса, жұмыста үлгілі болады. 5. Балалық шақтың арқасында әртүрлі қабілеттер жиалады. Ең мәнді және ең табиғи жолы осы қабілеттерді жинауда өз-өзінен сыртқа шығуды ойлайды, соған үмтылады, солай болған сайын тағы да адам бойына жаңа қабілеттер біте береді. Сонымен бар негіздің үстіне тағы да жаңадан қабілеттер жиналып қосыла береді. Жас жеткіншектер ересектерге қарап өседі, сондықтан да олардың қабілеттерін өздеріне еріксіз алады. Егер сырттан ешкім араласпай, бала өз бетінше өз ойымен, қабілеттерін нығайтып, дамытып жатса, онда біз бұл процесті ойынның алғашқы пайда болуы деп қарастырамыз [4]. Ойынның мағынасы туралы К.Гроос өзінің «Баланың жан дүниесі» (1916ж.) атты еңбегіңде: «Егер икемделу балалық шақтың негізгі мақсаты болып есептелсе, онда ойынға үлкен орын беріледі, сол себептен де біз бала болғандықтан ғана ойнамаймыз, балалық шақ ойнау үшін берілген деп батыл түрде айта аламыз». Қорыта айтқанда баланың қоғамдық және психологиялық дамуына ойынның үлкен мәні бар және тұлға ретінде қалыптасуында зор үлесі бар. Біздің мақсатымыз ойынның қоғамдық-психологиялық ерекшеліктері туралы емес, себебі бұл аспект нақтылық негізді және арнайы құрал-сайманды талап етеді. Біздің ойымызша, келешек зерттеушілер үшін бұл өте мәнді шешілмеген мәселе. Ұлттық мұраның бай қазынасының бірі - халықтың ұлттық ойындары көп салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да мектеп оқушыларының рухани өресі кең өсіп-жетілуіне, эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың бірі. Жақсы педагог балалардың ойыннан шыққан қиял шығармаларын пайдалана отырып, соған қарай олардың шығармашылығын арттырады, қоршаған ортаны танытады. Бұл жерде әртүрлі ойындар педагогқа көмекке келеді, солар арқылы барлық баланы өзіне тарта білуі керек, әуелі аз, тез қимылдайтын жасқаншақ баладан бастаған жөн. Әдетте, мұғалім сабағында жақсы оқитын балаларға көп уақытын бөледі (оған регламент бар ғой), ал баяу оқушылар көзден тыс қала береді. Ал ойын түрінде өткізілген сабақ балалардың барлығын қамтиды, жалпы сынып деңгейін көрсетеді. Артта қалып жатқан баяу оқушыларға ата-ананың көмегі керек. Себебі музыкалық және әдеби білім отбасынан таралады. Мектепте алған білім отбасында нәтиже береді. Ата-аналар мұғаліммен бірге баланың музыкалық тәрбиесіне, біліміне жауап беруі керек. Үйінде баласымен бірге ойнап жүрген ата-ана оның қабілеттерін күннен-күнге жоғарлатып, мектепте алған білімін жалғастырады, ұялшақ мінезін батылдау жасауға көмектеседі. Баланы өз бетінше еркін ойнауға үйрету керек, басқа балалармен далада, мектептен тыс мекемелерде бірге ойнай-тындай білім, тәрбие беру қажет. Балалар топталып ойнаған кезде әркім өзінің мінезін көрсетеді, бір-бірімен араласып білімдерін жетілдіреді. Сол себептен де музыкалық тәрбие мен білім жүйесіне бұрын болмаған өзгеріс керек сияқты. Осы жүйенің бірінші баспалдағы мектептегі бастауыш сынып оқушыларының және мектепке дейінгі балалардың музыка тәрбиесі болады. Сондықтан жасөспірім кезінде балаға неғұрлым көбірек жаксы тәрбие беру қажет, уақыт откенен кейін бұл орны толтыруға келмейтін мәселе болып қалмақ. Қазіргі күнде адам үнемі өзінің білімін көтеріп отыруы қажет. Оларға қиял, ойлау қабілеті, мәдени түйсік, шығармашылық күш сияқты эстетикалық тәрбиемен байланысты қабілеттер жатады. Бізді болашақ музыка мұғалімі ретінде жалпы білім беретін мектептердегі оқушылар ұжымымен жұмыс істеуде кездесетін мәселелер қызықтырады. Біздің көзқарасымыз бойынша барлық іс-әрекеттердің ішінде ең жайлы, нәтижелі болатыны музыкалық өнер. Адамды жан-жақты қалыптастыру жүйесінде және эстетикалық тәрбие беру саласында ол ерекше орын алады. Адамды музыкаға тәрбиелеу әлеміндегі тек әдемілілікті көруге, әртүрлі жағдайды дұрыс түсініп, дұрыс қабылдаудың кілті болып табылады. Балалар шығармашылығы қашан болсада әсерлі. Сонымен бірге ол ойлау қабілетінің дамуын, танымдылығын, қоғамға деген, табиғатқа, ұлттық салт-дәстүрге деген көзқарасын арттырады. Белсенді түрде музыкалық шығармашылдықпен айналысқан балалардың білімге құштарлығы артады, ән айтқанда, би билегенде өзі жақсы көретін кейіпкерлерге ұқсағысы келіп тұрады. Өнер мен ойынның ортақ сызықтары бар олар: қуанышты сезім, белсенділік, кейіпкер өмірі. Егер жоғарыда айтылғандай, кез-келген педагогикалық істе ойын тәрбие мен білімнің бағалы әдісі болса, онда музыка педагогикасында оның мәні өте жоғары (музыкамен кейбір ойын түрлерін оларға ұжым болып қатысу байланыстары). Қазіргі кезде балалардың шығармашылық белсенділігіне көп мән беріледі, ал оның негізгі тәсілі музыкалық-дидактикалық ойындар болып табылады. Оның ішіне ән айту, тыңдау, музыкамен қимылдау, аспапта ойнау, музыкалық сауат сияқты әртүрлі музыкалық шығармашылықтың түрлері кіреді. Пайдаланылған әдебиеттер Музыкадағы этномәдени дәстүрлер. Т.Бекхожинаны еске алуға арналған халықаралық конференция материалдары. Алматы мемлекеттік консерваториясы фольклорлық ғылыми-зерттеу лабораториясы. Алматы, 2000. - -26 бет. О.А.Апраксина. Методика музыкального воспитания в школе. 1983. М.А.Ахметова. Ән өнері және уақыт. Алматы. 1993-. ІЗббет.. Өнер өлмес, жалғасын тапса.//Қазакстан мектебі, 3, Алматы, 2000. Кенжеахметулы С. Казахские народные традиции и обряды. Алматы, Ана тілі. 2000. 96бет. КІРІКТІРІЛГЕН БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫНДАҒЫ «ӨНЕР» ПӘНІНІҢ РОЛІ Куланова Фариза Акимжановна Шымкент каласы химия-биология багытындагы Назарбаев Зияткерлік мектебінің «Өнер» пәнінің мұгалімі Бүгінгі заман талабына сай мұғалім жаңашыл, білгенін бала жүрегіне жеткізе білетін әдісі мол, оқушыға мейіріммен қарайтын, үнемі ізденісте жүретін маман болуы керек[1].Дәл осындай талапқа сай ұстаздар қауымы еліміздегі Назарбаев Зияткерлік мектептерінде жұмыс жасап жатыр деп толық айта аламын. Барлығымызға белгілі, Зияткерлік мектептердің білім беру жүйесі мүлдем өзгеше. Мектептерде кіріктірілген білім беру бағдарламасы арқылы сабақ жоспарланып, қалыптастырушы бағалаудың кіріктірілген моделі арқылы бала бағаланады. 2016 жылдан бастап, барлық республика көлеміне кіріктірілген білім беру жүйесін енгізу жоспары қолға алынып жатыр. Кіріктірілген білім беру бағдарламасы туралы аз-кем тоқталып өтейін. Мысалы: пәннің өзара кіріктірілуі-сабақтың мазмұнын кеңейтеді, жаңа мағлұматтармен байытады. Пәнаралық кіріктірілу - фактілердің, ұғымдардың, принциптердің және тағы да басқа екі немесе одан көп пәндердің синтезделуі, сабақта кіріктірілуге болатын тақырыптарды алып, екі немесе одан да көп пәндерді интеграциялау. Транспәндік кіріктірілу - көпжоспарлы объектілер, түрлі оқу пәндерінде кездесетін ақпараттарды меңгеру және сараптау үшін негізгі және қосымша білім беру мазмұны бөліктерінің синтезделуі.[4] «Өнер» пәнінің мұғалімі ретінде Зияткерлік мектеп қабырғасында жұмыс жасай жүріп, өзімді жан-жақты жетілдірдім. «Өнер пәнінің білім беру бағдарламасындағы маңызы қандай?» - деген сұрақ мені жиі мазалады. Осы сұрақ аясында зерттеу жұмыстарын жүргізуді қолға алдым.[2] Зерттеу жұмысымның бастамасы 8 - сыныптардың бағдарламаларымен жете танысумен басталды. Зияткерлік мектептегі «Өнер» пәнінің мазмұны жеке, танымдық, шығармашылық, тәжерибелік, пәнаралық дағдыларды, білім мен көзқарасты дамыту мен қалыптастыруға бағытталған. Бағдарлама 7-8-9-10 сыныптар арасында «Өнер» сабағы ретінде жүргізіледі. Әрбір сабақ тақырыбын ашу мақсатында сабаққа белгілі бір жетістік критерийлері қойылады. Сол мақсатқа жету үшін мұғалім сабақты жоспарлаудан бастап, сабақта қолданатын әдіс-тәсілдерін және белсенді оқыту әдістерін дайындап, уақыт бойынша жоспарлап алады. Ал тапсырмаларды дайындау барысында міндетті түрде сыныптың деңгейімен әрбір оқушының дәрежесін де ескеріп, дифференциалдық тапсырмалар құрастырады. Бұл тапсырмалардың сабақ барысында қолданылуы - негізінен деңгейлері әр түрлі оқушылардың сабақтың тақырыптарын түсінулері үшін жасалынатын дүние. Сабақ барысы бір дұрыс бағытта жұмыс жасау үшін, сабақта қойылған мақсатқа толық жету үшін, жетістік критерийлері құрастырылады. Критерийлерді мен оқушылармен бірлесе отырып құрастырамын. Бұл тұста негізгі мақсат - ортақ оқу мақсатына жетіп, тақырыпты ашу. Бағдарламаның тиімді тұсы сабаққа балалар толық қатысып отырады, оқу мақсаты айқын және сол мақсатқа жету үшін талпынады. Осы дүниелердің барлығы сабақ барысында қалай көрініс табатындығын мысалы ретінде,сабақтарды талдап көрсетуге болады. Зияткерлік мектепте 8 - сыныптың бағдарламасы бойынша «Өнер» сабағынан бірнеше мысал келтіріп, сабақ тақырыптарын ашып көрейін. Күнтізбелік - тақырыптық жоспар бойынша төрт тоқсанда төр түрлі үлкен бөлім берілген, олар 1-бөлімде Микрожүйелер:2D, 2-бөлімде Микроқұрылымдар:3D, 3-бөлімде Микродан Микроға: Өнім дизайны, 4-бөлімде: Бұқаралық ақпарат құралдары: Поп-арт. Әрбір бөлімде апта мен оқу күндеріне байланысты жеті-сегіз тақырыптан түсіп отырады. Осы тақырыптардың кейбірі оқушы үшін біршама қиындықтар туғызады. Сол тұста әрбір оқушының деңгейіне байланысты дифференциациалды тапсырмалар береміз. Қиындық туғызатын тақырыптың бірі - «Түрлі техникаларда шығармашылық жұмыс орындау (тушь, парафин қарандаштары, акварель, гуашь)» деген тақырып болатын болса, бағдарлама бойынша <<(2.1)2К8.1мағлұматты және жеке тәсілдермен материалдардың қасиеттері мен техникалардың әлдеқайда кең ауқымын түсінетінін көрсету» деген оқу мақсатын аламыз. Енді осы мақсатқа жету үшін төмендегіше жетістік критерийлерін құрастыруға болады: Қажетті құрал - жабдықтың түгел болуы; Қауіпсіздік ережелерін толық ұстану; А3 көлеміндегі қағаз бетіне түсіретін дүниені дұрыс орналастыра білу; Түстік шешімнің дұрыс болуы; Жұмысты толық аяқтау; Таныстырылым; Осы айтылған жетістік критерийлерімен балалар толық жұмыс жасаса, қойылған оқу мақсаты толық ашылады. Ал енді орындау деңгейіне байланысты қиындық туындайтын оқушыларға тапсырманың жеңіл түрін ұсынамын. «Табиғи пішіндерді интерпретациялау. Түс, тонмен эксперимент. Суретші Джорджия О'Кифф жұмыстарына негізделіп шығармашылық жұмыс орындау» сынды тақырыпты ашу үшін, оқу бағдарламасында берілген оқу мақсатын аламыз. (3.2)3N8.2/3M8.2 «суретшінің мәнмәтініне және ой-ниетіне сілтеме жасай отырып, өзінің және басқаларының (суретшілер, қолөнершілер, дизайнерлер) жұмысында көрсетілген идеялар мен тақырыптарға жазбаша талдау жүргізу үшін критерийлер пайдалану» мақсаты берілген. (2.3)2N8.5 «идеяны жүзеге асыру үшін іріктелген визуалды элементтерінің қасиеттерін білу, түсіну, пайдалану және машықтар мен қиял арқылы оларды басқару». Оқушылар осы мақсаттарға жету үшін, тақырыптың мазмұнын ашу үшін, төмендегі критерийлер бойынша, жеке немесе топтық жұмыс жасай алады. 440 Материалдармен жұмыс жасай алу дағдысын көрсетеді, түстік шешімнің үйлесімін көрсетеді, Джорджии О'Киффтің жұмыстарын бақылай отырып, соның ішінде, гүлдермен жапырақтарды карап, сурет салады.О'Киффтің жұмыстарына зерттеу жұмыстарын жүргізеді.Ұқыптылықпен жұмысқа деген қызығушылықты көрсетеді. Оқушылар жекелей немесе топта жұмыс жасаулары мүмкін: Оқушы өз ойын қағаз бетіне түсіруі керек; Дұрыс орналастыра біледі және дұрыс түстік шешім; Аяқталған жұмыс; Аталған сабақта жалпылама тақырып, суретшінің жұмысын негізге алып салатын болса, кейбір оқушылардың деңгейі сыныптастарына қарағанда жоғарырақ болып, ол жұмысты аяқтап бос отырып қалуы мүмкін. Онда ол баланың сурет салу дағдысының жоғары болғаны, ол балаларға қосымша критерийлер ұсынылып, сол критерийлер арқылы жұмысты жалғастырады. • Суретті толық аяқтау • Салынған суретті 3D үлгіде гүлдің шынайы суретін көрсету үшін майлықтарды(салфетки) қолдану. • Өіндегі сурет салу және дағдылаын қолданып, суретті әрлеу. Осындай критерийлер берілген балалар өз жұмыстарын аяқтап, таныстырады.Ары қарай талапқа сай жасалынған жұмыстарды оқушылар бір-бірін жұпта немесе топта және ұсыныс айту арқылы, немесе көмектесу мақсатында бағалайды. Осындай іс-әрекеттер арқылы бір сабаққа берілген тақырыппен оқу мақсаттарын аша аламыз. Өнер сабағын қызықты әрі әр түрлі типтегідей етіп өткізу мақсатында , кіріктірілген білім беру бағдарламасының «Транспәндік кіріктірілу» атты түрімен мен әріптесім Гүлбибі Әбусайылқызымен бірге зерттеу нысанасында жүрген 8- сыныпқа қазақ әдебиеті мен өнер пәнін кіріктірудің сәті түсті. Бұл сабақты өткізудегі негізгі мақсатымыз не? Мақсат: әдебиет пен өнердің ажырамас бірлікте екеніне көз жеткізіп, оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттыру. А.Сейдімбектің «Аққыз» шығармасы осы ойымызды жүзеге асырып берді. Басты кейіпкер Аққыздың сөз сөйлеу шешендігімен қоса, киіну үлгісі де өзгеше болған екен.[5]Осыны «Өнер» пәні ашып көрсетті. Осылайша «Өнер» пәні мен қазақ әдебиетінің кіріктірілген сабақ үлгісін көрсеттік. Сабақ өте қызықты өтті. Мұғалімге де балаларға алар ақпарат, еститін жаңалық мол болды. Өмірде де түрлі жағдаяттар бір ғана тұстан туындамайды, сондықтан мәселені шешу үшін жан-жақты болу керек.[3]Біздің негізгі мақсатымыз, алған білімдерін өмірде қолдана алатын, жаһандық тұрғыдан ойлай алатын, салауатты өмір салтын ұстанатын, еліне, халқына қызмет жасайтын, еліміздің болашағын көркейтіп, дамытатын білімді де ақылды Зияткер ұрпақты тәрбиелеу. Бұл бағытта барлық ұстаз - әріптестерім талмай еңбек етіп жатыр, еңбектерінің ақталып, жүздері жарық болатынына сенемін. Пайдаланылған әдебиеттер: Занков Л.В. «Избранные педагогические труды». М., 1990. С. 41. Драматургия урока. /// Искусство в школе. - 1998. № 47 -С. 21-28. «Шанырак». Редактор Р.Нургалиев. Алматы: Каз.Сов энцикл. 1991. Информационно-методический журнал «Педагогический диалог». -Астана. ЦПМ АОО «НИШ». №2(8). 2014, -С. 6-10. Якубова К.Т. «Художественный образ как процесс». - СПб., 1996. Андреев В.Н. , «Оценка на уроке искусства». - М.: 2008. БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ БИ ӨНЕРІНІҢ АЛАТЫН ОРНЫ ҚР мәдениет қайраткері, оқытушы Орынбай Айболат Жолдыбайұлы Тауекелова Гүльназия Есенгельдиевна Қазақстан, Түркістан қ., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрікуниверситеті Балабақшада жас жеткіншектерді өнерге баулып, оларға эстетикалық тәрбие беруде бидің маңызы зор. Ол баланы музыка тыңдауға, ырғақты сезініп, мәнерлі қимыл-қозғалыс жасай білуге тәрбиелеп, дене бітімінің сымбатты болып өсуіне жол ашады. Мектеп жасына дейін хореографиялық негіз алған балалар жеткілікті түрде мықты қимыл-қозғалыс дағдысы мен қабілетін меңгерумен қатар, жақсы есте сақтау, зейін , ұшқыр қиялмен ерекшеленеді. Баланың эстетикалық, физикалық және рухани ойлау қабілеттерін тәрбиелеуге би өнері қомақты әсерін тигізеді. Би тек сұлулыққа ғана қызмет етпейді. Ол дененің физикалық дамуына да ықпал етіп, дене иілгіштік қасиетін дамытады. Олай болса, хореография іс-әрекеті баланың белсенді қимылдауын шығармашылық тұрғыда іске асырып қана қоймай, әр-түрлі қимыл-қозғалыстар арқылы ерте жаста ырғақты сезіну ет пен дене бітімін күшейту мен дамытуға әкелетінін де атап өтуге болады .Бала бойында ұлы мүмкіншіліктердің бәрі бар. Сол қасиеттерді дамыту ісі дәл балабақшада басталмақшы[1]. Мектепке дейінгі тәрбиеленіп отырған балалар үшін би өнері көңілді де қызықты болуы шарт. Ең алдымен биді билеуге үйрету үшін ән мен күй тыңдауы, оны түсіндіру қажет. Сол себепті көңілді-көңілсіз, шапшаң-жай ырғақтарын таныстыра отырып, балаалрға би қимылдары үлгі арқылы үйретіледі. Би қимыл элементтері негізінен үш жастан бастап үйретіледі. Би қимылдарын оларға белгілі бір құралдармен ойыншықтармен үйреткен анағұрлым жеңілірек. Ал жоғары топтарда көбіне қазақтың ұлттық билерін және басқа ұлттардың билерін үйретуді қолға аламыз. Бұл топтарда асатаяқ, домбыра, даңғыра кесе, орамал, қамшы, қылыш т.б құралдар қолданылады. Көпшілігі аяқ, қол, иық қимылдарына арналған. Бұл билердің барлығы балаларға өте қызық, орындауға жеңіл. Би ырғағымен үйлесе билеу үшін, балаларда белгілі бір қимыл қоры болуы тиіс. Ол дене жаттығу қимылдарынан алынады. Сондай ақ, гимнастикалық жаттығу қимылдары да қолданыс табады. Аталған қимылдар доп, құрсау, лента заттармен күрделеніп,ортаңғы және мектепке даярлық топтарда үйретіледі. Іс-әрекет үстінде әрбір дененің бар қимылдарын орындап қана қоймай биге қызығушылығын ынталандыра, музыка ырғағына сәкес,мәнерлі көрсетеді. Би қимылдары ең бір күтпеген ойлардан , кейбір қоршаған ортадағы жағдайларды бақылаудан пайда болады. Мектеп жасына дейінгі мекемелердегі хореография іс-әрекеті мына міндеттерді іске асырады: Бала денсаулығын нығайтуды; Музыкалық ырғақты,қарқынды сезінуді, биді мәнерле орындауды, олардың жекелеген элементтерін меңгеруді; Әдемі жүріс-тұрыс дене сымбаттылығын ептілікті қалыптастыруды, мәнерлі дене қозғалысымен мен қалпын ұстауды үйретеді. Біз өзі әр нәрсеге еліктегіш халықпыз ғой. Жаңа әуен шықса да, жаңа би шықса да өзімізге икемдеп, ата-бабамыздан қалған нәрсе секілді құмартып тұрамыз. Кейінге шегінсек, өткен ғасырдағы 80-жылдары ата-аналарымыздың жас кезінде «ламбада» биі сәнге айналған. «Ламбаданы» икеміне келтіріп билеп үйренбейінше, дискотекаға бармайтынбыз», - дейді жастық шағы сол уақытқа дөп келгендер. Ал, қазір ХХІ ғасырдың сәнді билері ұлттық билерден тым алшақ, жынойнақ секілді бірдеңелер. 2006-2007 жылдары аса танымал болған бидің бірі «тектоник» еді. Бәрі бірінен-бірі қалыспай, екі қолын ерекше қозғалтып, тіпті басынан айналдырып билейтін. Бұл бидің құрамында хип-хоп, брекинг, джампстайл, локинг, поппинг секілді бейтаныс билердің элементтері бар. Негізгі атауы «electro dance», яғни «электро би» болуы керек. Бұл бидің өзі ауыр және жеңіл болып екі топқа бөлінеді екен. Тектониктің тарихы 2000 жылы Париж қаласынан басталған. Қала сыртындағы «Тескопік кіііег» кешінің бірінде барша жастар жиналып аталмыш биді билеген. Сол сәттен бастап «тектоник» сәнге еніп, бұл кешке тұрақты сегіз мыңдай адам келіп тұратын болған. Бидің атауы «Тескопік кіііег» кешінің атауынан қысқартылып алынған. Ал, «Гоу-гоу» - түнгі клубтарда, дискотекаларда қонақтардың көңілін көтеруге арналған бидің бір стилі. Гоу-гоудың тарихы 1960-жылдары Нью-Йоркте екі әйелдің үстел үстіне тұрып алып твист биін билеуінен басталған. Қазіргі таңда бұл билердің орнын өзге заманауи билер басқан соң өткінші құбылыс болғандығын байқаймыз. Ендігі кезекте бүкіл елге танымал болған «Gangnam style» биі - 2012 жылы 15 шілдеде шыққан хип-хаус жанрындағы би. «Gangnam style» - PSY есімді әншінің авторлық әні. Әннің бейнебаяны ғаламторға түскен сәттен бастап, оны көрушілер саны лезде көбейген. «Каннам стайл» - корей тілінде Сеулдың бай, әрі сәнді ауданы Каннамгудың ғажайып өмір салты деген мағынаны білдіреді. 2012 жылдың 20 қыркүйегінде «Каннам стайл» әуені «Гиннестің рекордтар кітабына» ғаламтордағы ең көп қаралған бейнебаян есебінде кірді. Кейінірек, 11 қарашада «MTV» телеарнасының музыкалық байқауында «ең жақсы бейнебаян» атағын жеңіп алған болатын [2]. Әнші PSY бұл әуеннен шамамен 8,1 миллион АҚШ долларын тапқан деген дерек бар. 2012 жылы 25 қарашасына дейін бұл бейнебаян 5,5 млн адамға ұнаған, жылдың аяғында оны көрушілер саны 1 миллиардқа жеткен көрінеді. Әлемге әйгілі болған «gangnam style» биін арада екі ай да өтпей «harlem shake» атаулы биі ығыстырады. Harlem shake (Гарлемдік қозғалыс)-ғаламторда ең көп дауыс жинаған бейнебаянның негізінде танылды. Бұл қысқаша бейнебаян жапондық бейне-блогер «Жиіркенішті Франктың» бейнесіне пародия ретінде түсіріліп, үстіміздегі жылдың 2 ақпан күні ғаламторға енгізілген. Бейнебаянның танымал болғаны соншалық, бір аптаның ішінде 2,5 миллионға жуық адам тамашалаған. Сол сәттен бері аталмыш роликке еліктеушілер саны артты. Осы уақытқа дейін ғаламторға 25 мың ролик жүктеліп, оны көрушілер саны 120 миллионнан асып жығылады. Негізінен, бұл эротикалық би болып саналады. Сол себепті, оны насихаттау және қоғамдық орындарда билеу бұзақылық. Алғаш рет Нью-Йорктегі Гарлем ауданында 1981 жылы дүниеге келген. Биді Эл Би есімді ішімдікке салынған адам орындаған екен. Кейін 2001 жылы рэпер G.Dep-тің өзге бишілермен қатарласып «harlem shake» биін билеп түскен бейнебаянынан кейін танымалдылыққа ие болған. Бұл бидің өзі ежелгі эфиопиялық «эскист» биінен шыққан деседі. Аталмыш би АҚШ, Канада, Австралия, Германия, Ресей және Украина мемлекеттерінде аса танымал. Қазақстанда да «harlem shake» биіне еліктеушілер табылды. 11 ақпаннан бастап ғаламторда Алматыда және өзге де қалаларда түсірілген бейнебаяндар қаптап кетті. Би әуенінің авторы Гарри Родригестің айтуынша, ол өзінің бұл композициясының осындай танымал боларын күтпеген. Жай ғана арнайы дене шынықтыру орындарында қойылатын музыка болатын, - дейді ол. Кейін автор өзінің шығармасының тіпті мағынасыз екендігін айтқан. Би тіптен мағынасыз, бастапқы 14-15 секундта жалғыз адам бас киімде билеп тұрады, өзге адамдар өз істерімен айналысып отырады. Артынша басқалары түрлі костюмдерде немесе тіпті жалаңаш күйі түрлі эротикалық іс-қимылдар жасайды. Роликтің ұзақтығы бар-жоғы 30 секундтай, дегенмен тез көрермендерін жинады. Ол бұл бейнероликтің аса кереметтілігінен емес, әдетте көру уақыты қысқа болған сайын бейненің танылуы да жоғары болады[3]. Кейін бұл төрт студент қамауға алынған екен. Әзірбайжандық белсенділердің біреуі Илькин Рустамзаде бұл биге флеш-моб ұйымдастырып, оны әлеуметтік желілерде жариялағаны үшін темір торға тоғытылған. «Цензураға қарсы ұлттық коалицияның» мәліметі бойынша, АҚШ-тың өзінде аталмыш бидің кесірінен жүз оқушы мектептен шығарылған. Иә, осындай еліктеудің салдарынан біраз қуғынға ұшыраған жастар көп болды. Осындай оқиғаларға тосқауыл болу мақсатында Қазақ ұлттық университеті журналистика факультетінің 3-курс студенттері «Анти harlem shake» бейнеролигін түсірген болатын. «Мақсатымыз - замандастарымызға өзге билерден гөрі өзіміздің ұлттық биіміз «қаражорға» мен «қамажайды» үйренейік деген ойымызбен бөлісу», - дейді студенттер. Осындай шаралардың студенттер арасында өткізілуі қуантарлық жайт. Бүгінде Астана қаласының 15 жылдығына орай елордамызда «Халықаралық көше билері-2013» атты хип-хоп көше биіне арналған халықаралық жарыс өткізіліпті. Бұл заманауи бидің халықаралық жарысына қатысушылар жан-жақтан жиналған. Әлем елдерінің үздік бишілері 1 млн. теңге үшін барын салған. Осыдан-ақ, мерекеде шетелдің биін насихаттап, өзге елдің азаматтарының қалтасына қыруар қаржы салғанша, дәстүрлі биден жарыс өткізіп, үздік бишіге сол сыйлықты табыстаса қандай жарасымды болар еді. Дегенмен, шындап келгенде көпшілігіміз әлі күнгі өзіміздің ұлттық биімізді икеміне келтіріп билей алмай жүрміз. Той-томалақтарда, ұлттық мерекелерімізде ғана билеушілер табылып жатады. «Қаражорғаның» насихаты өзге ұлттық билерімізден күшті болды ма, әйтеуір, барлығы жарыса билегені бар. Мысалы, 2010-жылы қыркүйекте Астана қаласында «Қаражорғаны» бір мезетте мыңдаған адам орындады. Олардың дені студенттер мен ұстаздар еді. Шараны ұйымдастырушы белгілі қоғам қайраткері, заңгер, Қазақ гуманитарлық заң университетінің президенті, Мақсұт Сұлтанұлы Нәрікбаевтың: «Ұлттық биді жалпыхалықтық би есебінде таныту керек[4]. Бірақ, «Қамажайды» билеушілер мен насихаттаушылар саусақпен санарлықтай. Тек қана жақын арада А.Яссауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде «Қамажай» ауыспалы би сайысының өткізілуін айтпағанда. Бұл шараның негізгі мақсаты - жастарға ұлттық биімізді насихаттау және биге деген қызығушылық тудыру болса керек. Алдағы уақытта да осындай шаралар, лайым, көп болғай. Өзгенің әуенін ұрандатып, биін билегенше, өз еліміздің мұрасын ардақтайық. Пайдаланылған әдебиеттер Базарова Н., Мей В., Азбука классического танца., Ленинград., 1994г. Мисеев ,Уроки классического танца., Москва., 1984г. Болатбаев Қ., Қосбармақов Е., Еркебай А., Өнер., 10 сынып. Алматы., Мектеп, 2007.- 256 б. Болатбаев Қ., Қосбармақов Е., Еркебай А., Өнер., 11 сынып. Алматы., Мектеп, 2007.-228 б. ОҚУШЫЛАРДЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Ө.ғ.к., аға оқытушы Оспанов Болат Жұмағұлұлы Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Жалпы болашақ мамандарда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі «мәдениет», «қарым-катынас мәдениеті» ұғымдарының бірлігі мен ерекшеліктерін қарастырумен тығыз байланысты. Жеке тұлғаның мәдениетін қалыптастыру және дамыту үшін оның ғылыми әдебиеттерде қайнар көздерін, түпкі нәтижелерін анықтау қажет екені байқалды. Яғни психологиялық, педагогикалық тұрғыдан қарым-қатынас мәдениетінің мәні және құрылымы ашып көрсетілуі тиіс. Философиялық сөздікте «мәдениет-сана мен болмыста адамзаттың әлеуметтік мазмұнына қарай адамның әлеуметтік индивид ретінде дамуы; оның таным, қарым-қатынас, іс-әрекет субъектісі ретінде өмір сүру әдісі; жекелік, шығармашылық, әлеуметтік, адамгершілік, эстетикалық жетілуі» деп көрсетілген. Қарым-қатынас адамда шындықтың объектісін танып білудің нәтижелерін, қатынасын психикалық ерекшелік ретінде түсінуге мүмкіндік береді. Мәдениет компоненті ретінде білім өз кезегінде мәдениеттің тасымалдаушысы, оның өмір сүруінің, сақталуының, кеңеюінің басты шарты. Этикалық сөздікте мәдениет рухани өмірдің барлық формаларын біріктіру деген сөз. Педагогикалық бағытта әдебиет дегеніміз адамдардың бірлескен ғылыми, моральдық-әлеуметтік, көркем және техникалық құндылықтар жасаудағы қарым-қатынас жиынтығы адам тұлғасына бағытталған өзін-өзі танып білу немесе рухани белгісі. Мәдениеттің қалыптасуына В.С.Библер ерекше мән береді. Оның пікірінше, мәдениет адамдардың қарым-қатынасы мен бір кезеңдегі болмысы, санасының, ойлауының формасы, қайта жаратылу жолдары. Мәдениет иесі деп танылатын тұлғаның өзегі оның руханилығы болып есептеледі. Рухани даму негізінде адамдарға қызмет ету, жақсылық жасау, өзін-өзі тұрақты жетілдіріп отыру арқылы объектіден субъектіге айналуға деген қажеттілік жатыр. Сондықтан жоғары мәдениетті мұғалімнің ерекше сапасы - оның өзін-өзі дамытуға қабілеттілігінде жатыр. Оған қолы жеткен педагог өз оқушыларының шығармашылықпен өзін-өзі дамыту стратегиясын болжай, түзете алады. «Мәдениетті адам» ұғымы педагогикалық тұрғыдан алғанда, адамдардың абыройын жоғары ұстау, өзін-өзі сыйлау, өз күшіне өзі сену, жалтақтамау, сондай-ақ басқалардың пікірін сыйлау секілді бір-бірімен байланысты қасиеттерді тәрбиелеу деп түсінуге болады. Уақыт талабына сай әлеуметтік өзгерістер мен қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуы оқу-тәрбие талабы жаңғырып, өзгеріп, дамып отыруына әсер етіп отыр. Бұл тұрғыда философиялық, педагогикалық және психологиялық тақырыптағы ғылыми зерттеулер кеңінен арналған. Педагогикалық-психологиялық, ғылыми-теориялық жағынан негізделген әдістемелік мазмұны әлі де тапшы. Сондықтан бұл мәселе тереңірек зерттеуді қажет ететін, өзекті мәселе екенін дәлелдейтін жағдай. Қазіргі таңдағы жаңа педагогикалық технолгиялар және қазақ ұлттық педагогикасы негізінде оқушылардың музыкалы эстетикалық талғамын қалыптастырудың маңыздылығы және нәтижелігі арта түседі, егер: - қазақ ұлттық педагогикасы арқылы оқушылардың музыкалық білімін дамыту ерекшеленсе; - музыка пәні мұғалімінің ғылыми теориясы мен педагогикалық идеяларын қазақ ұлттық негізде ұштастыратын болса; - қазақ ұлттық педагогикасын дамыту талдаулар . Оқу-тәрбие үрдісінде қазақ ұлттық педагогикасы құралдары арқылы оқытуда сабақ мазмұндарын халық педагогикасымен байланыстырып демократиялық бағытта оқушыларының музыкалық білімін дамыту басты идеяға алынды [1]. Қоғамдық құбылыс ретінде мәдениет ұрпақтан ұрпаққа мирас болып қалатын құндылық. Сол себепті мәдениетті игеру - өзара бағыттаушы үрдіс. Мәдениет дайын ақпаратты жай қабылдау барысында емес, тұлғамен қарым-қатынас орнату немесе сөйлеу кезінде беріледі. Мәдениет бұл қашанда ынтымақтастықтағы шығармашылық, мәдениетті жеткізу құралы қайталанбас тұлға және тұлғалық қарым-қатынас субъекті. Мәдениет және іс-әрекет тарихи қалыптасқан қатынас категориясы. Мәдениет «іс-әрекеттің әмбебап сипаттамасы», бағыттылықпен приоритетті түрлерді айқындап, бейне тудыру мен тірегі, ал адам ондағы субъект. Ғалымдардың пікірінше мәдениет адамның өзгеруі мен шығармашыл тұлға ретінде қалыптасуы. Музыкалық білім беру ісін мәдениет моделі ретінде дамыту мақсаты оның үйлесімділігі мен тұтастығын қамтамасыз етеді. Музыкалық білім беру саласындағы зерттеулер осы бағытты айқындайды. Мұндай бағытқа Н.А.Терентьева мынадай сипаттама береді: бұл интегративті тәрбие беру жүйесі, музыкалық жасампаз да ізгілікті мәнін рухани практикалық тұрғыда тану үрдісі, ол тұлғалық құндылықтар ұстанымдарды мәдениетпен қоғамға деген эстетикалық қатынастарға теңестіру[2]. Демек, музыкалық білім беру тұжырымдамасындағы мәдениет өз табиғатында әмбебапты, өйткені онда әртүрлі көркем өнер бағыттары мен ағымдар ұштасқан, ол өз мезгілінде музыка өнерінің коммуникативтік қызметін айқындайды. Басқаша айтқанда мәдениет тұжырымдамасы көркемдеу эмоциялау тәсілдері мен жолдарын анықтап, саналы да бағытты әрекеттер заңдылықтарын айқындап, оқыту мен тәрбие беру үрдісін танытады да тұлғалық іс-әрекетті дамыта отырып, өнердегі шығармашылықтың бастамасы болмақ. Жасөспірімдерді ән айту өнеріне тәрбиелеу неғұрлым ерте басталса, соғұрлым нәтижелі болатыны дәлелденген шындық. Ән салу адам жанының сұлулығына, ой мен ақыл кабілетінің арта түсуіне тікелей әсер етеді, тіпті баланың физиологиялық дамуына да септігін тигізеді. Ән үйретпес бұрын, оқушыларды денесін бос, тік ұстауға, басты қалай ұстап, ауызды қалай ашу керектігін, яғни денені ұстау қалпын анықтап үйрету қажет. Сосын демді қалай дүрыс алу керектігі айтылуға тиісті. Әннің түрі мен екпініне байланысты іштен дем алу өнерінің еркін қалыптасуы ұстаздың тиянақты еңбегіне байланысты дамиды. Демді әннің аяғына дейін жеткізе білу, яғни ауаны үнемді пайдалану - әнші шеберлігінің негізі деуге болады. Демді ұзақ шығаруға сүйене отырып, дауысты дыбыстарды дөңгелете алуға дағдыландыру - әнші тәрбиелеудің басты мақсаты. Ән үйрету кезінде дауысты және дауыссыз дыбыстарды дұрыс айтып үйретіп, дикцияға көп мән берілгені жөн. Әнді таза, анық айту үшін оқушыларға арнайы жаттығулар беру керек. Жаттыгулардың негізгі екі түрі бар Жеке өз бетімен дайындалғандары. Нақтылы әдіс-тәсілге, әннің белгілі қиындығын меңгеруге арналғаны. Оқушылардың жаттығуға деген қызығушылық көзқарастарын қалыптастырып, оларды нақтылы максатқа қолдану керек. Ән айту алдында оқушы даусын арнайы жаттықтырып алу керек (распевания). Әуендік және ырғақтық тұрғыдан қарапайым, тез жатталатын әуенді жай екпінде, модуляциялы секвенция ретінде жарты тон бойынша жоғары-төмен айтқызып үйрету өте тиімді. Жаттығулар арасында бірдей ұзақтықта тыныс алып отырса (паузалар), ол әуенді қайталауға, ән айту шеберлігін дамытуға зор мүмкіндік береді. Әнді түрлі аспаптармен (баян, фортепиано) сүйемелдеп айтқан оқушының музыкалық дамуына зор әсер етсе, әннің өзін жеке айтып жаттыққан да әуендік, гармониялық және ладтық сезімнің өсуіне көп көмек береді. Музыкалық мәдениет. Егер мәдениет-адам қоғамының жасаған материалдық және рухани құндылықтарының жиынтығы десек, музыка мәдениеті, бір жағынан жалпы мәдениеттің бір бөлшегі, екінші бір жағынан осы жалпы мәдениет деңгейінің көрсеткіші. Мектептегі музыка сабақтарының мақсаты-окушылардың музыкалық мәдениетін тәрбиелеу. «Музыкалық мәдениет» ұғымы кең, оған: 1. әдептілік-эстетикалық сезімдер мен сенімдер, музыкалық талғам мен сұраныс; 2 музыка өнерін игеру үшін қажетті білім,дағды мен икемділік (қабылдау, орындау); 3. музыкалық іс-әрекеттің жетістігіне қол жеткізетін музыкалық шығармашылық қабілеттер кіреді Музыкалық мәдениет. Егер мәдениет-адам қоғамының жасаған материалдық және рухани құндылықтарының жиынтығы десек, музыка мәдениеті, бір жағынан жалпы мәдениеттің бір бөлшегі, екінші бір жағынан осы жалпы мәдениет деңгейінің көрсеткіші. Музыка әуенін тыңдап түсіну мәдениеті бала кездегі тәрб иенің негізінде қалыптасқаны жөн. Ол үшін оқушыны, ең алдымен, сезім байлығын дамытуға, есту, есте сақтау, қиялды ұштау және шығармашылық еңбекке үйреткен тиімді. Музыканы дұрыс тыңдап, одан ерекше ләззат алу үшін музыкалық шығарманың талғамдық деңгейі, оқушыға беретін сезімдік ассоциациясы маңызды орын алады. Оқушыларды музыканы қабылдаудың сапалы жағына қызықтырып отыру ұстаздың басты борышы. Музыкалық қабілеттердің дамуының мәнін оның оқушыларға музыкалық әрекеттің әр түрінде сәттілікке жетуіне мүмкіндік беріп, музыка тілінің ерекшеліктері мен музыка тілінің құрылымын түсінуге камтамасыз етуінен көруге болады. Бүл өз кезегінде музыкалық талғам, қызығушылық, сұраныстардың қалыптасуына негіз болады. Музыкалық қабілеттер кез-келген музыкалық әрекетті орындауға қажетті жалпы және арнайы болады. Музыка мұғалімі үшін ең алдымен оқушылардың жалпы музыкалық қабілеттері маңызды: музыкалық - есту көріністерін өз бетінше орындау қабілеті; ырғақтық сезім; (үйлесімділік сезімі) музыкалық - ритмикалық сезім. Музыкалық - есту түсініктерін өз бетінше орындау қабілеті. Музыкалық есту қабілеті - музыка толық қабылдау қабілеті, сазгерлік және орындаушылық қызметінің алғышарты; музыкалық ойлау мен музыкалық-бағалау әрекеттерінің негізі. Нотаға дейінгі кезеңде музыкалық сауаттық элементтерін үйрену оқушылардың есту қабілетін дамытуға, музыкалық-есту түсініктерін шектелген диапазон әуендеріндегі дауыс биіктігін (жоғары, төмен, бір орында), динамиканы (ақырын-қатты), жылдамдықты (тез-баяу- қалыпты), қарама-қарсы регистрларды (жоғарғы және төменгі дыбыстар) айыру барысында көрген нәрселермен қосуға арналған. Сондай-ақ ырғақтык есту қабілеті дамуы негізінде: бірте-бірте нотаға дейінгі кезеңнен ноталық кезеңге өту, қабылдау және ән 446 айту, пластикалық ырғақ, балаларға арналған аспаптарда ойнау, инсценировка, ритмикалық және вокалдық импровизация сияқты балалық музыкаға әуестену процессі барысында музыка тілінің ырғақтарын сезіну арқылы нота жазуының белгілерімен танысу; ноталық сауаттың негізгі түсініктерін, олардың мелодиялық және ритмикалық көркемделуін бекіту орындалады. Қозғалыс, қарапайым музыка тарту музыкалық есту түсініктерін қалыптастыруға, мәнерлілік қажеттіліктерін сезінуге өте пайдалы. Қозғалыс және аспаптарда ойнауды қосу қабылдауға эмоционалдық сезіну қатынастарын арттыра түседі. Сондай-ақ жақсы музыкалық есту қабілеті бар хорға немесе басқа музыкалық ұжымға қатысатын балаларда дамиды. Сонымен бірге музыкалық шығырмаларда орындауға тыңдау барысында жақсы музыкалық есту қабілеті жоғарғы талап болып табылады. Есту қабілеті музыкалық мектептерге қабылдау сынақтарының маңызды көрсеткіштерінің бірі. Бұл қарама-қайшылық музыкалық қабілеттердің даму ерекшелігімен түсіндіріледі. Мәнерлік сезім. Мәнер - музыканың негізі. Оның екі түрі бар -мажор (сергек) және минор (мұңлы). Олардың құрылымы: мажор - тон - тон - жартылай тон - тон-тон-тон -жартылай тон; минор-тон - жартылай тон-тон-тон - жартылай тон-тон -тон. Мәнерлік сезім: 1. мәнерлік ырғақ бейнелік сипаттардың алып жүрушісі ретінде түсінік қалыптасқанда; 2 тоника, тоникалық аспаптың негізгі үні, тұрақты және тұрақсыз сатылар, мәнерлік сатының белгісі қолмен істелетін белгілер, нота жазуы туралы түсініктер қалыптасқанда; 3. мәнер мен оның түрлері (мәнер-тәртіп, музыкада бұл музыкалық дыбыстардың өзара байланыс жүйесі; әр құрлықтың халықтарының өз мәнері қалыптасқан, мысалы европалықтарда мажорлық-минорлық жүйе) туралы түсінік қалыптасқанда дамиды. Музыканың жалпы эмоциялық бояуын құрудағы мәнердің ролі мажор мен минорды жарық пен қараңғыны, қуаныш пен қайғыны көрсету үшін салыстыру. Мәнердің маңызы музыкалық бейнеге енудің амалы, мәнердің музыка тілінін басқа элеметтерімен байланысы. Мәнерлік сезім оқушылардың оның білдірілген жанрлық қасиеттері мен өмірлік мазмұны бар. Музыкалық шығармаларды мұқият тыңдау қабілетінің дамуына, сыныпта орындалған және тыңдалған музыкаға эмоционалдық елігуді оятуға әсерін тигізеді. Ұлттық мәдениет өкілдері музыкасының ырғақтык ерекшеліктерін сараптап, салыстыруды жетілдіреді[3]. Музыкалық материалмен оқушылар мәнердің нақты элементтерімен танысады. Мажор мен минордың ырғақтарының алғашқы түсініктерімен балалар қабылдау, ән айту және әннің әуенін есту анализі барысында танысады. Олар оны мәнерлік сатылардың қолдан жасалған белгілері арқылы нота жазуынан танығанда, оларға әннің әуенін дауысы жоғары аспаптарда ойнап көрсету ұсынылады. Мәнерлік дамудың маңызы-балалардың өз тәжірибесінде кез-келген әуеннің мәнерлік ырғақтардың жиынтығынан тұратындығына көз жеткізіп сезінулері керек. Пайдаланылған әдебиеттер 1. Бочкарев Л.Л. Психология музыкальной деятельности . - М.: 1997 г 2.Булатова Е.А. Музыкально-эстетическое образование в социокультурном развитии личности. -Екатеринбург, 2001 г . - 145с. 3.Гульянц Е. Детям о музыке. - М.: «Аквариум» - 1996 г.- 388 с. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӘН ЖАНРЫ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДА МУЗЫКА ПӘНІНІҢ МҮМКІНДІКТЕРІ П.ғ.д., профессор м.а. Сыдықова Роза Шаймардановна Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Қазақстанда музыкатану ғылым ретінде қазан төңкерісінен кейін өмірге келді. Әйтсе де қазақ даласында қазақ халқының бай музыкалық мүрасын зерттеуді орыс әтнограф -ғалымдары оған дейін де жүргізген, теориялық түрғыдан түжырымдалған. Қазақ әндері мен қазақтың әншілік өнері А.Затаевичтің, В.Беляевтің, А.Жұбановтың, Б.Ерзаковичтің, М.Ахметованың, Х.Жүзбасовтың зерттеулерінде көрініс тапқан. Б.Гизатов «Қазақстандағы музыкалық білім беру» деген еңбегінде: «Қазақ халқының музыкалық өнерінің дамуына отарлау саясаты ешқандай бөгет кедергі жасай алмады. Оның айғағы: музыка өнеріміздің әлемінде жарқылдаған жүлдыздарымыздың көптігін атай отырып, Қазақстандағы ән-күй мен әншілік өнердің дамуына ерекше үлес қосқан: Қ.Сағырбаев (1806-1879), Т.Қазанғапов (18171861), Д.Нұрпейісова (1861-1955), Сейтек Оразалиев (1861-1879), Жаяу Муса Байжанов (1835-1929) өзге де қазақ халқының күйшілері мен әншілері өз артынан таусылмастай мол мүра қалдырды»,-деген пікір айтады. Қазақ музыка өнері саласының бәрінде дерлік өз жүлдыздары бар. Музыкалық шығармаларды, әнді жинаушы, әрі нотаға түсіруші сазгер Е.Брусиловскийдің, зерттеуші ғалым әрі халық әндерін орындаушы Талиға Бекхожинаның еңбектерін ерекше атауға болады. Ол 1500-ден астам халық әндерін жинады. Оның 1972 жылы «Қазақстан 200 әні» - деген атпен жеке кітап болып шықты. Талиға халық музыкасының әрбір жанрына байсалды үңіліп, әрқайсысының өзіне тән сипатын ашуға күш салды. М.Ш.Бонфельд «Музыкатануға кіріспе» еңбегінде музыкатану ғылымының қалыптасу, даму жолдарын зерттейді. Осы еңбектің бірінші бөлімінде музыка теориясы, дыбыс, дыбыстар жүйесі, дабыс қатары, лад, тональность, ырғақ т.б. мәселелер жан-жақты қарастырылса, екінші бөлімінде музыкалық әстетика, семантика, музыка диалог ретінде, мазмүны, формасы, интонация, музыканы интерпретациялау, музыка туралы сөз, музыкалық ляззат алу, әрі түсіністік ретінде талданып, жан-жақты зерделенеді[1]. Өнер - ой мен сезім бірлігі арқылы әлемнің түтастай көрінісін жасайтын адам әрекетінің бір түрі, өнер және оның түрлері өзінің жақсы үлгілері арқылы адамның рухани мәдениетін байытып, дүниетанымын кеңейтеді. Өнердің қай түрі болмасын ең алдымен түйсік, қабылдауға баса көңіл аудару қажет. Н.А.Терентьеваның пікірінше, қабылдау -тыңдаушының сезімінің оянуы, әмоциясы, ойы, дүниеге деген көзқарас жиынтығына негізделуі. Өнер құралдары арқылы жеке түлғаның рухани әлеміне мақсатты түрде әсер ету үшін, алдымен оқушылардың жырға деген қызығушылығын оятып, оны көре, әсерлі тыңдай, қабылдай білуге, көркемдікті, әдемілікті сезіне білуге баулу қажет. Бүл қасиеттер жеке түлғаның бойында өнер туындыларымен жүйелі қатынаста болып, өнертану туралы білім алған кезде көрінеді, қалыптасады және дамиды. Мәселен, жеткіншек дүниетанымын қалыптастыруда сабақтастық, пәнаралық байланысты қолдануда өз нәтижесін беретіндігін практика көрсетіп отыр. Музыка адамның рухани өміріне түтастай әсер етіп, оқушының дүниетанымын қалыптастыруда, білім - тәрбие сапасын арттыруда өнер салаларымен сабақтастырудың мәні зор[2]. ... . . Музыка - көркем өнер саласының бірі. Өнерді қабылдаудың, оның ішінде музыканы қабылдаудың өзіндік ерекшелігі бар екендігін «Музыкалық трактатында» үлы ғалым Әль - Фараби атап көрсетті. Музыка ғылымын терең зерттеген ғалым музыкалық заңдылықтарды 2-3 салаға бөледі. Оның бірі - жалпы дыбыстық қасиеті, табиғаты, тарау заңы; Екіншісі - оның адамға әсер ететін үндестік заңы; Үшіншісі -мелодияны шығару, зерттеу заңы. Музыка өмір шындығын, белгілі бір ойды, образды, идеяны, әуен, ән, ырғақ арқылы мазмүндайды. Музыканың өз алдына белгілі заңдылығы, формасы, түрі, жолдары болады. Мектептің музыка сабағы арқылы фольклордағы, әуесқойлық өнердегі және кәсіби шығармадағы музыкалық тіл негізінде қызмет атқаратын музыкалық білім, біліктілік және дағдыны түтас қалыптастыруы керек. Әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі бар, сол сияқты әр халықтың музыкалық тілінде өзіне тән ерекшелігі болады. ¥лттық музыкалық тілдің әрбір әлементінде үлттық сипатты қалыптастырып, басқару заңдылығы музыкалық ойлаудың ұлттық ерекшелігін айқындайды. Қазақ музыка тілінің негізінде оқушылардың оқу , - тыңдау жүмыстарын мақсатты түрде таңдау қабілетін қалыптастыруға қызмет етеді. Қазіргі таңдалған музыка оқушылардың терең талғамын үғымды меңгерген жағдайда интонациялық «генафонд» пен көркемдік бейне ойлауды қалыптастырса ғана қазақ музыка мәдениетінің негізін меңгеру өзінің әстетикалық, білімдік және тәрбиелік ролін атқаруға қабілетті болып есептеледі[3]. Басты мақсаты - дәстүрлі халық музыкасы мен қазіргі музыкалық шығармашылықтағы қазақтың музыкалық тілінің негіздерін қалыптастыру. Қазақтың ұлттық музыка тілін түсіну арқылы рухани бай, шығармашылығы мол, жан - жақты дамыған, музыка өнерін, Отанын, отбасын сүйетін және түркі тілдес халықтардың музыка тілін түсінетін түлға тәрбиелеу. Бүгінгі өмірде ән, күй табиғатының шеңбері кеңейген кезең. Мемлекеттік стандарт пен музыка пәнінің бағдарламасына, музыка: жалпы білім беретін мектептің 5-сыныбына арналған «Атамүра» баспасынан жарық көрген оқулықта баланың жасына, ерекшеліктеріне сәйкес алынған 5- сыныпқа арналған әндерде бақытты болашақ, Отан, туған жер, анаға деген сүйіспеншілік туралы жырлайды. Оқулық педагогикалық талапқа сай даярланған. Оқулықтың мүқабасынан бастап, іші толық иллюстрациялық материалдармен безендірілгеы. Шартты белгілер арқылы оқушыға да, ата-ана мен үхтазға да, не істеу керектігі орынды еске салынып, көрсетілген. Назар аударар түстары арнайы көк жиекпен жиекпен сызылған. Теориялық материалдар жинақы, нақты, бала түсінегіне лайық берілген. Ән үйренуге қойылатын талаптар, оқушыларды дүрыс ән салуға дағдыландыру үшін, қажеггі жаттығуларды табуға болады. Мысалы оқулықтың жетінші бетінде ырғақ үғымына анықтама беріледі де, осы беттегі екінші жаттығу оқушылар назарын «Ортеке» әнінің 1 - шумағын ырғақтық таяқшалармен дәптеріңе жазып көрсет деп үлгі арқылы орындау жолын үйрете отырып, оқушылардың ырғақты айқындау дағдысын қалыптастыру мақсатында өзіндік тапсырма береді. Ал 10 - бетте «Ырғақтық суырып салма» үғымы талқыланады. Осы үғым 13- беттегі тапсырмада тіл білімімен ұштастырылып, пәнаралық байланысқа негізделеді, әрі оқушылардыц бір пәннен алған білімдерін екінші пәнді оқытуда пайдалануға көңіл бөлінеді. Біз зерттеу тақырыбымызға байланысты оқулыққа толық талдау жасауды мақсат еткеніміз жоқ. Өз назарымызды ән үйретуге арналған әдістерге ғана назар аудардық. Сондықтан, алдымен мүғалімнің ән сабағын өткізуге қалай кірісуі қажеттігіне тоқталайық[4]. Бесінші сынып оқушыларының әрқайсысының музыкалык білім қоры, есту қабілетінің даму дәрежесі әр түрлі. Сондықтан музыка мұғалімі оқушылардың қабілеті мен ән салу дағдысын көтеріп, дамытып отыру қажет. Сонымен қатар ән айта алмайтын оқушыға жан-жақты көмек көрсетіп, оны жақсы ән салатындардың қатарына қосуға атсалысуы керек. Ал, сабақтың сапалы болуына ықпал ететін басты себептерінің бірі - оқушылардың меңгерген музыкалық білімімен, музыкалық тәрбие беру істерімен ғана шектеліп қоймай, өмір талабынан туындайтын негізгі: жеке, дауысты қорғау, ән айтуды үйрету, өзге де ән салу іс-әрекеттерін бір тізбекке біріктіру көзделеді. Мүндай жүмыстардың бір бөлігі музыкалық білім, түжырым, түсінек, сенім, сана, сапа, сезім қалыптастыруға бағытталады. Өйткені музыка туралы білім алып, оны нақтылы қабылдау барысында оқушылар әртүрлі оқу әрекеттерін қолданатыны аян. Әнді меңгертудің басты міндеті -оқушылардың сол әнді, оның мазмүны мен әуенін өздерінің әлі жетерлік, дәрежеде үйретіп, нақтылы қабылдау барысында саналы үғындыра білуі, әр түрлі әрекеттерді: ән тыңдау, айту, салу т.б. меңгерту. Оқушының әнді орындауды меңгеруі осындай әрекеттермен, бірізділікпен жүргізілгенде ғана балалардың естерінде тиянақты сақталады, ән айту дагдылары қалыптасады. Ән айту -күрделі психологиялық прцесс. Ән айту дағдысын қалыптастыру жалпы дамумен: тілін, ой-өрісін, танымдық процестерін: көру, есту, тыныс алу, ән салу мүшелерінің қызметі қатар жүреді. Ол түсіну әрекетімен байланысты. Сезімнің дүниетану, ән салу, музыка тыңдау әрекетіне ықпалы нәтижесінде оқушының сазды қабылдауы, көңіл-күйіндегі өзгерістерге, қүбылыстарға қатынасы, оның әрекеті олардың жас ерекшеліктеріне ықшамдалып беріледі. Оқушы әннің атын, негізгі қасиеттері, жанрлық түрі, ырғағы, сипатына қарай мінездеме бере білуі, екі әнді салыстыру, қарапайым қорытынды шығару, музыкалық шығарманы талдауға қатынасады. Оқушылар ән сабағын тек кана ән шырқап, би билеп, әртүрлі ойын ойнаумен тарқайтын сабағымыз деп қате түсінбейтін болулары керек. Оқушылар ән сабағы олардың музыкалық есту сезімін, дауыс және ырғақты қабылдау қабілеттерін, өнерін, музыкалық білімін, мәдениетін көтеріп, жан-жақты, өнерлі болып қалыптасуға көмектесетіндігін кең түсінетіндей, пайдасын, маңызын үғатындай етіп жеткізе білу қажет. Егер оқушы бойында оқу себепкерлігі қалыптасса, ән үйренудің мән, мағынасын ұқса ол ән сабағын үзбей бар ынтасымен, қызыға қатынасатын болады. Үйрететін әнді таңдап алысымен мүғалім үйден, өзі сол әнді сазымен, мәнерлеп, әуенін сақтай отырып айтуға дайындалады. Жақсы айту үшін әртүрлі вокалдық жаттығуларды орындайды. Оқушылар мүғалім көрсеткен үлгіні есте сақтап, оның орындаған әнінің ырғағына, қимыл-қозғалысына көңіл аударады. Мүғалімнің үйретілетін әнді жеке өзінің сазына келтіріп орындауы оқушыларға үлкен әсер етеді. Оқушылар мүғалім орындаған әнін ықыластана тыңдайды. Оның орындау мақамы мен өзін ұстауы балаларға ерекше әсер етеді. Сондықтан мүғалімнің ән сабағына жақсы дайындалып, бір дауысты әннен бастауы шарт. Мүғалім ән үйретуді бір дауысты әндерден бастайды[5]. Өйткені музыкалық тәрбие беру оқушының жан - жақты музыкальщ дамуын басқаратын, білім негіздерін қалайтын, музыка арқылы адамгершілік, әстетикалык сезімдерге тәрбиелейтін ғылым ретінде алынады. М.Мырзахметов «Абайдың адамгершілік мүаттары» деген еңбегінде: «Абайдың танымында әнді с ү ю , ә н ш і болу ерекше қасиет. Ол шын әншілікті қалыптастыру процесіне де, әншілік өнерге де зор қүрметпен қарап, жастарды өнерді үлгі түтуға бағыттап отырған. Абай өресі биік, теңдесі жоқ әнші - Біржан енерін екі ай өз еліне тамашалатқан. Абай мүндай мәжілістердің тәрбиелік сипаты басты орында түрады», - дейді. . ¥лы ақынның ән мен әнші туралы ой толғамына негіздеген С.А.Үзақбаеваның пікіріне әрі қарай сүйенер болсақ: ақынның ойының басты түғырнамалық көзі - өнер қүдіретін түсіне, кастерлей білуде екендігі дау туғызбайды. Өйткені Абайдың «Әнді сүйсең менше сүй», «Әннің де естісі бар, есері бар, Тыңдаушының қүлағының кесері бар», «Жарамды ән тыңдасаң жаның еріп, жабырқаған көңілің көтерілер», адам денесінің патшасы ж ү р е к к е әннің айрықша ықпал ететініне мән бере карайды[6]. Абай адамзат баласының бойындағы айрықша ардақталған үш асыл қасиетті - алдымен сезімнен, яғни жуанмәртліктің негізін: ақыл, рахым, әділеттіліктен, жүрек әмірінен іздейді. Ы.Алтынсариннің педагогикалық және әдеби шығармашылығы жас жеткіншектерге музыкалық тәрбие беру проблемасын шешуге өзіндік мол үлесін қосты. Ол бірінші рет ән текстерін жариялатты, музыкалық сауат жоқ кезде ән сабағын мектеп жоспарына міндетті пән ретінде енгізді. Музыкалық аспаптар, әсіресе домбыраны сабақ беру процесіне кеңінен пайдаланылды. Аспапта ойнау - үйрету, жаттығу, көрсету, естігенін еліктеп қайталау, тағы басқа әдістер арқылы жүзеге асырып отырды. Әсіресе «естігенін еліктеп қайталау әдісі» баланың музыкалық есту қабілетінің дамуына, естіген әуенді тез арада қағып алып, қолма - қол аспапқа түсіріп ойнауына, ұзақ мерзім есте сақтауына әсерін тигізеді,»-деп түжырымдайды. Әмоциялық - сезімдік қасиеттерін қалыптастыру, болмыстағыны сүйсіну, сезімімен қабылдау, байыптау, елестету, таңдану, ойлану, қиялдау, өмір мен табиғаттағы сүлулықты талғаммен, сүйіспеншілікпен қабылдау, ляззаттану, әсерлену, әстетикалық түрғыдан баға беру, көркемдік талғампаздығын талғай білу, есту, есте сақтау, қабылдау, ырғақты сезіну, дыбыс реңін, күшін ажырату тағы басқа психикалық танымдық процестер мен кейіп, қасиет пен сапа музыка сабағында қалыптасатындықтан, В.И.Петрушин «Музыкалық психология» еңбегінде, музыканттың шығармашылық қызметінің иегізін танымдық процеске аударуды ұсына отырып, назарды музыкалық ырғақты қабылдауға бөлу керектігіне тоқталады. В.А.Сухомлинский: «Егер баланың жүрегіне музыкалық шығарманың әсем сазын жеткізе алсақ, бала дыбыс ырғақтарынан адам көңіл күйінің сан алуан қүбылысын сезе алса, ол ешбір өзге қүрал түрлері арқылы қол жеткізе алмайтын, мәдениеттің ең жоғарғы сатысына көтеріледі»,- дейді. Музыкалық тәрбие - балалардың музыкалық қабілетін жүйелі дамыту мақсатындағы және музыканы түсіну мен қабылдау қасиетін қалыптастыруды кездейтін әстетикалық тәрбиенің қүрамдас бөлігі ретінде жүреді. Музыкалық тәрбие музыкадан алған әсерді, көңіл - күйін ой елегіне салады. Музыкалық тәрбие музыкалық оқыту мен музыкалық білімді қамтиды. Олардың өзара байланысы мен әрекеттестігі музыкалық дамытудың жан -жақтылығын, толықтылығын қамтамасыз етеді. Бүл анықтамаларға сүйенер болсақ музыка сабағында берілетіи тәрбие оқушылардың ырғақты сезінуін тәрбиелеу, оқыту барысында, білім беру негізінде жүзеге асырылады. Олай болса, музыка сабағының мазмүны, ұйымдастыру формасы, оқыту түрі мен типі, мағынасы, мәні алдымен ән өнерінің өзіне тән ішкі табиғаты мен әнді қабылдау, орындау, оны үйрету заңдылықтарын тану, білуге негізделеді де, оқыту, тәрбиелеу, даму заңдылықтарына сүйенеді. Музыкалық ырғақты сезініп қабылдауын түрлі сабақ формаларын пайдалана отырып, сан алуан мазмүнда үйымдастыруға болады. Б.Ф.Асафьеваның пікірінше: «Музыка - идеялық әлем, оның әсем сазы ғана қүнды емес, сонымен катар, осы дыбыс айналасында қүралатын: ой сәулесі мен оны туғызған себептер де қүнды болып табылады». Пайдаланған әдебиеттер: 1Кульманова Ш.Б. Теория и практика воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. - Аламаты: Ғалым, 1999. 2 Музыкадағы этномәдени дэстүрлер. Т.Бекхожинаны еске алуға арналған халықаралық конференция материалдары. Алматы мемлекеттік консерваториясы фольклорлық ғылыми-зерттеу лабораториясы. Алматы, 2000. - -26 бет. 3О.А.Апраксина. Методика музыкального воспитания в школе. 1983. 4М.А.Ахметова. Ән өнері және уақыт. Алматы. 1993-. ІЗббет.. Өнер өлмес, жалғасын тапса.//Қазакстан мектебі, 3, Алматы, 2000. 5 Кенжеахметулы С. Казахские народные традиции и обряды. Алматы, Ана тілі. 2000. 96бет. /орыс тілінде/. 6 Мырзахметов М. Абайдың адамгершілік мүраттары. Алматы Рауан., 1993.-276 бет. ОҚУШЫЛАРДЫ МУЗЫКАҒА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ Оқытушы Сабыр Мырзабек Қасымбекұлы Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық цазац-түрік университеті Қазақстанның жалпы білім беретін мектептеріндегі музыка пәнінің аса қажеттігі күннен-күнге артып келе жатқаны анық. Елімізде жаңа құрылымды колледж, лицей, гимназиялардың көптеп ашылып жатқаны және олардағы мектептен тыс жүретін эстетикалық жүйелердің жаңа типті үрдістерінің қалыптасуы, әсіресе музыкалық тәрбиенің нақтылы әдістемелік нұсқауларын талап етеді. Әрине осындай білім беру ісінің түпкілікті өзгерістерге ұшырауы, оқу жоспары мен бағдарламалық нұскауларды қайта жаңартуды көздейді. Музыкалық тәрбиенің негізгі бағыттары арнаулы «Музыка» оқулықтарында нақтылы ұсынылғанымен, оларға қосымша берілуге тиісті әдістемелік нұсқауларда тәрбиелік жұмыстың барлық түрлері жан-жақты қаралуға тиісті. Әдістемеде көрсетілген жалпы білім беретін мектептерде музыкалық тәрбие мен теориялық материалдардың берілу жүйесі, сабақ беру әдістемесі бұрынғы кеңес дәуіріндегі типтік қалыптан мүлде өзгеше құрылғанын әр ұстаз жете түсінгені дұрыс. Бүгінде Қазакстанда музыкалық тәрбие берудің өзіндік үрдісі қалыптасуда. Музыка пәнінің мазмұндық сипатын жетілдіру мақсатында түрлі эстетикалық бағдарламалар мен әдістемелер жарыққа шыкты. Тіпті көрнекті музыка қайраткері, композитор Д. Кабалевскийдің кең тараған музыкалық бағдарламасы да нақтылы қолдау тапқан жоқ. Өздеріңізге ұсынылып отырған осы бағдарламалық әдістемеде негізінен ұлттық репертуарға басты көңіл бөлінді. Себебі, қай халықта болмасын жеке бастың калыптасуына әсіресе ұлттық өнердің басты әсер етуі дәлелденген. Әдістеме мазмұнында түрлі бағдарламаларда ("Атамекен", "Елім-ай") келтірілген әдістік үлгілер ескерілді. Сонымен қатар мұнда музыкалық педагогиканың жаңа жетістіктеріне де баса назар аударылды. Музыка пәні ұстазының әдебиет пен музыканың, бейнелеу өнері мен ән өнерінің өзара байланысын барынша тұтас қарағаны жөн. Музыка пәнінің негізгі мақсаты оқушылардың музыкалық қабілетін дамыта білу, оларға ән айтқызып, хор өнеріне баулу, қажетті орындаушылық шеберлік тәсілдерін үйрету және музыкалық шығармаларды көркемдік тұрғыда тыңдап, қабылдай білуге жаттықтыру болып табылады. Осы мақсаттарды меңгеру барысында, әсіресе балалар даусының физиологиялық ерекшеліктеріне басты көңіл бөлінгені жөн. Дәрігермен кеңесіп, дауыс аппаратының құрылымдық ерекшеліктерін жетік білген дұрыс[1]. Әр сабақты жоспарлау барысында, сондай-ақ ән үйрену, музыка тыңдау, түрлі вокалдық әдістерді меңгеру кезінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне көп назар аударылуы керек. Бабаларымыз көшпелі өмір салты кезінің өзінде-ақ, балалардың музыкалық және эстетикалық тәрбиесіне зор көңіл бөлген. Кешқұрым киіз үйге жиналып алып, қосылып ән айтып, күй тарту үрдісі ешқандай әлеуметтік статусқа бағынбайтын, өзіндік талғамды эстетикалык тәрбиеге айналған өнер мектебі еді. Халық әндері мен күйлерінен ұлтымыздың тарихы ғана емес, оның адами болмысы, жеке қасиеті, тіпті қоғамдық құрылымы анық байқалады. Сонымен қатар рухани байлық тәрбиелік мағынаны да қоса атқарады. Музыкалық тәрбиенің негізін ақын-жыршы, сал-сері, күйшілер жүргізген. Олардың өнері мен өмірі өнерлі жастар үшін өзіндік мектепке айналған. Ауызекі түрде беріліп келген өнер дәстүрлері ұрпақтан ұрпаққа өзгеріссіз ауысып, көркемдік тәрбиенің арқауы ретінде қабылданған. Өнерпаз тұлғалардың ел алдында өнер көрсетуі белгілі эстетикалық талғам қалыптастырып, балалардың музыкаға деген қызығушылығын оятып отырған. Кеңес дәуірінен бастау алатын музыкалық білім беру жұмысы күні бүгінге дейін айтарлықтай жетістіктерге жетті. Мектептердегі музыкалық тәрбие беру ісі мынадай екі салада дамып келеді: 1) Жалпы білім беретін мектептердегі музыка сабағы. 2) Мектептен тыс жүргізілетін музыкалық тәрбие беру орындары (музыка мектептері, мәдениет сарайларындағы немесе мектептер жанындағы музыкалық студиялар, үйірмелер). Музыка пәні сабақтарының негізгі мақсаттары төмендегідей арнада анықталады: Оқушыларға әндер үйретіп, оларды дұрыс айта білуге үйрету. Музыка әуенін өзінше талдап, тыңдай білуге үйрету. Ноталық жазудың бастапқы қағидаларын үйретіп, нотамен ән айтуға баулу. Белгілі бір музыкалық аспапты меңгеруге жаттықтыру. Музыкалық тәрбие жеке бастың сезімдік мәдениетінің, адами қасиетінің, интеллектісінің қалыптасуына қызмет етеді. Балаларға музыканы оқытудың тағы да атап өтерлік тиімді жақтары баланың көркемдік әлемге деген ынтасын ояту, қызықтыру, оқушыда тұрақты бір рухани талғам қалыптастыру, әуен-сазынан көркем бейне таба білу сияқты ірі де кажетті мақсаттардан көрінеді. Жоғарғы оқу орындарында болашақ мамандардың кәсіби даярлығын жетілдіру мақсатында оқу-тәрбие процесінің мазмұнын жаңғырту қажеттілігі айқындалды. Осы орайда, қарым-қатынас мәдениеті проблемаларын зерттеу әлеуметтік және мәдени дағдарыспен бірдей көтеріліп отырған өзекті мәселелердің бірі екені белгілі. Мектеп практикасында талғамды тәрбиелеудің негізгі жолдары-хормен ән айту және музыка тыңдау. Солармен бірге сабақтың ән салу, музыкалық сауат секілді бөлімдері оқушылардың талғамының қалыптасуында маңызды орын алады. Ән салу жаттығуы әдетте педагогтың сабаққа қойған басты мақсаты мен сыныптың құрамына байланысты 7-10 минутты алады. Бұл бөліктің сыныпты вокалдық және интонациалық дайындау сияқты нақты оқу міндеттері бар. Дидактикалық материал ретінде көбінесе әртүрлі буындар мен сөздерге, нота аттарына, өткен немесе үйреніп жатқан әндерге, қысқа әндерге әндету (попевка) пайдаланылады. Бүкіл музыкалық материал сәл өзгеріспен жылдан жылға қайталанады. Бұлай істеудің жақсы және жаман жақтары бар. Тіпті аз қозғалатын балалардың өзі жаттығуға үйреніп алады да ырғақпен айтуға көп күш жұмсайды. Сонымен бірге қайталай да білу керек. Егер мұғалім ескі жаттығуларға жаңа талаптар қоя алмаса, жаттығуларды әдеттегідей қайталау пайда әкелмегенімен қоймай, оқушылардың көңілін жабырқатады, бұл ырғаққа кесірін тигізеді. Ән айтудың негізгі педагогикалық принціптері мыналардан тұрады: а) педагогтың шығармадан аяқталған эпизодты орындауы; б) әуенді ыңғайлы үндестікте жаттау, бұл үшін мұғалім тақырыпты ерте беруі қажет; в) үйренетін әуеннің нота бойынша таспасы болуы керек; г) оқушылардың үйренген тақырыпты орындау жоспарын анықтау. Аспаптық шығармаларға құрылған тақырыптарға ән айту, әртүрлі міндеттерді орындауға көмектеседі: гармониялық және әуендік есту қабілетін, үйлесімдікті, ритмді сезінуді, сондай-ақ орындаушылық дағдыларының қалыптасуын дамытады, өйткені музыканың әсемдігі балаларды еліктіреді, олар әнді қалай болса солай айтпайды[2]. Осылайша ән айту жаттығулары педагогқа оқушылардың музыкалық есту қабілеттерін кеңейтуге, күрделі шығармаларды қабылдауға дайындауға, сабақ уақытын тиімді пайдалануға, оқушылардың музыкалық талғамын тәрбиелеуге көмектеседі. Оқушылардың музыкалық талғамын қалыптастыру процессінің жемістілігі балаларды сабақта және сыныптан тыс жұмыс түрлері арқылы музыкаға баулудың бірыңғай концептуалдық негізінің болуына байланысты. Музыкалық мәдениетті қалыптастыру процесі әлемдегі дыбыстардың бірыңғайлылығын түсінуге алып келеді. Бастауыш оқушыларының музыкалық нәтижесінің қалыптасуында сабақта музыканы игерудің бірыңғай жолы - оқушылардың музыкалық әрекетінің кезеңдерін бірте-бірте өзгерту: қоршаған ортаның құбылыстары мен музыкалық бейнелерді өзіндік әсерлену арқылы қабылдап, музыкалық бояулармен айқындаушы белгілерін өзіндік мәнге барабар іздеу арқылы жүзеге асырылады. Музыка мұғалімі оқушылардың негізгі тұлғалық қасиеттері: дүниетану, ерік, музыкалық талғам сенімді қалыптастыру керек. Сонымен бірге дербес музыкалық әрекетке дайындап, шығармашылық қабілеттерін, ынтасын, жауапкершілігін дамытуға немесе бір сөзбен айтқанда, музыкалық-эстетикалық және музыкалық -педагогикалық мәдениетін қалыптастыруы тиіс. Сондықтан да музыка мұғалімі музыкалық тәрбиеліліктің үлгісі болу қажет, ол музыка сабағында оқушыларының музыкалық мәдениетін жасау міндетті . Сонымен, музыкалық әрекеттің әрбір түрі оқушылардың бейімділігінің көрінуіне, музыкалық және шығармашылық қабілеттерінің дамуына үлкен мүмкіндіктер жасайды. Сабақ мәнін кеңейте түсіп, олар оқушылардың қызығушылығы мен талғамын тәрбиелеуде маңызды орын алады[3]. Оқушыларының музыкалық мәдениетінің дамуының басты шарттарының бірі-музыка сабағының мазмұнына музыка өнерінің керемет туындыларын қосу, бұл музыкалық шығарманы барабар қабылдап, бағалау қабілетін және вокалдық шығармаларды орындау кезінде мінез көрсете алу қабілетін қалыптастыруды түсінуге көмектеседі. Тәжірибелік жұмыс зерттеудің гипотезасын дәлелдеді: оқушылардың музыкалық мәдениетін дамыту, егер музыка сабағының мақсаты оқыту мен тәрбиенің дәстүрлі формаларына, әдістеріне және амалдарына сүйене отырып жоғары көркем шығарманы қабылдау, бағалау және орындауды қалыптастыру болатын болса барынша жемісті болады. Пайдаланылған әдебиеттер Ерзакович Б.Е. Песенная культура казахского народа. - А., 1966 Новые исследования в психологии и возрастной физиологии. -М.: Педагогика, 1990. Нұғманова Э. А. Балалар дауысының тәрбиесі - Алматы. 1976. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КҮИШІЛІК МЕКТЕПТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ Аға оқытушы Сайманов Иманалі Амангелдіұлы Қазақстан, Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Әрбір халықтың ардақ тұтар айбыны мен ішкі әлемінің айдыны есепті ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтын ұлттың өзімен бірге туындап, біте қайнасыа келе жатқан киелі мұрасы бар. Адам жанының ішкі толқынысын, сезім шеруінің нөпірін таңғажайып үн, әуен, ырғақпен еткізе білетін қазақтың қара қобызы меғн қоңыр домбырасы, сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған күйлерді осындай мұра қатарына жатқызуға болады. Қазақтың арғы тегі мен түп- тұқиянына тереңдегісі келген жанның қай- қайсысы да сірә осы музыка көз тоқтатпай өтпесі хақ. Әсіресе, ұлттың рухани әлемі мен жан сұлулығы, ерлігі мен өрлігі, даралығы мен дарындылығын, т.т сан алуан қасиет- қабілетін осылардың үнтөкпесінен таниды, сезінеді, тебіренеді, тәрбие көреді. Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргеленіп, түрленіп жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап түлынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге жасасып келуінеде табиғилық басым болғандығында. Олай болатыны бізге жеткен әрбір күйдің сарынынан ата- баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін- келбетін, соған тән құбылыстар мен оқиғаларды өргендей, бүкіл жан дүниеңмен сезінгендей күй кешесін, Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер аралығында адам танып түсінер, табындырар іс- қимыл әрекеттердің түр- түрі орын алып жатыр. Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры, қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны, бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған. Бір ғажабы күйлер тарихы мен оның мазмұн- мағынасына бойлаған адам тілмен біртектес даму жолын байқай алады. Тілде де , күйде де белгілі бір жүйеге бағынар заңдылық орын алған. Және осы заңдылық үнемі қатаң сақталып отырады. Қазақ тілінің әуелі дыбыс пен буынға негізделген жеке сөздер мен сөзтіркестері арқылы нақты ойды білдірер сөйлемдерге ұласатыны іспетті күй де өзне тән айшықтыүн- ырғақтардан, таңбалар мен тараулардан т.т. бөліктерден бас құрап барып адам жанын тебірентер неше алуан күй сарынына айналады. Күй мен тілді осылай байланыстыра зерттеудің керемет нәтижелер беретінін бір кезде профессор Қ. Жұбанов көрсеткен болатын. Бірақ,өкінішке қарай өзара бірлесе зерттелуге тиісті осы жаңа арнаға тіл мамандары тарапынан да, өнер адамдары тарапынан да батыл қадам жасағандар күні бүгінге дейін болған емес. Тек жазушы ғалым А. Сейдімбековтң «Күй шежіресінде» бұл жөнінде бірлі- жарым пікір өрбітілді[1]. Күй шежіресі мен тарихынан мол мағлұмат беретін бұл еңбектің маңызы зор деп білеміз. Ал енді күйлердің тарихы мен табиғатын оқулық ретінде арнайы зерделеп «Қазақ күйлерінің тарихы» деген атпен ұсынып отырған мына еңбек өзіндік ізденіс- тәсілдермен, күй мен күйшілердің дәуір- дәуірге бөліп, мазмұн, стиль жағына қарай таратып талдауымен, соған лайықты тың ой- пікірлерімен ерекшеленеді. Саналы өмірлерін күй өнерінің даму, қалыптасу жағына арнаған авторлар (Тмат Мерғалиев, Сәрсенбай Бүркіт, Орынбай Дүйсен) осы саланың мамандары. Қайсібір тұжырымдарына осы қалай дегендей күдікпен қарағанмен, қазіргі ұрпақ үшін өте қажетті құралды жазып шыққанына сүйсінесің. Олар күйге байланысты тарихи деректемелерді қумалай отырып 30- ғасыр шеңберінде әңгіме қозғайды. Сөйтіп оны үш дәуірге топтап, жіктеп алады да, жүйелі ізденіс жүргізеді[2]. Ежелгі дәуір біздің жыл санауымызға дейінгі VIII-І- ғасырлар мен біздің дәуіріміздің IV-V-ғасырын қамтиды. Орта дәуір: VI-VIII-ғ.ғ. мен ХІІІ-XIV- ғ.ғ. аралығы. Кейінгі XV- XX ғасырлар аралығы. Осы аталған дәуірлерде де қазақ күйлерінің түпнегізі сақталған. Күй тарихын осылайша түптеп тартып зерттеу арқылы авторлар болашақ ізденістерге азық болар қызықты барлау жасаған. Сонау сақ дәуірінен бері қарай тартып, қазақ халқының күйлері арқылы көмескі болып келген көп жайыттың сырына үңіледі. Сонда бір байқалатыны қазақтың көне музыка аспаптары- қобыз, домбыра, сыбызғының есте жоқ ерте замандарға жетелейтіні. Яғни бұл қазақ мәдениетінің, қазақ өнерінің тарихы көне дәуірлерден бастау алады деген сөз. Авторлар мәселеге осы тұрғыдан келеді де күйлердің әрбір кезең, әрбір дәуірімен сабақтасып жататынын дәлелдеуге тырысады. Шынында зердеге салып қараған адам әрбір күй сарынында өз заманынң үні таңбаланатынын байқайды. Сондай- ақ, неше алуан күйлерді шығарып, ғажайып мұра қалдырған әйгілі күйшілер өнеріне жасалған шолулар айрықша мәнді. Олар рет- ретімен кезең- кезеңге бөлініп , жүйелі сөз болады. Оқулық ретінде ұсынылып отырған бұл еңбектің айрықша атап өтуге тұрарлық мына бір тұстарына назар аударамыз. Мұнда кейінгі кезде орындаушылар түрлендіре, құбылта түскен күйлердің негізінен түпнұсқасы сақталып берілген. Оқулықтың бір құндылығы осыдан байалады. Бұл күйлердің табиғи тегіне, тарихына деген адалдық. Еңбектің атап өтуге тұрарлық тағы бір ерекшелігі ұобыз, домбыра мен сыбызғы күйлерін қазақ тіліндегі өлең, жырлар өрнектерімен байланыстыра қарастыруы болса керек. Түбі мұны тереңдете зерттеу мақсаты байқалады. Өйткені бұл өте күрделі де қызықты мәселе. Күйдің тілін қарастыра отырып, оның негізінен екі түрлі жолмен қалыптасқан туралы пікірдің жаны бар. Неге десеңіз қайсібір күй табиғатын зерделер болсаңыз, оның қазақ тіліндегі қарасөз үлгісіне, енді бір өлең сөз үлгісіне ұқсап кететіні байқалады. Тіпті авторлар мұның қарасөз үлгісіндегілерінің қазақ тілі лексикалық, морфологиялық, синтаксистік заңдылықтарына сай жасалғанын әңгімелейді. Ал өлеңге яғни ауыз әдебиет үлгілері - жыр, толғау, тақпақ, терме, жұмбақ, мақал- мәтелге ұқсай түсетін күйлер қаншама. Осындай салыстырулар нәтижесінде олар қазақтың сазгерлік өнері мен ақындық өнерінің тарихи тағдыры ұқсас, тіпті егіз деген түйін жасайды. Бұл өнердің еш ұмытылмай халықтың өзімен бірге жасап келе жатуында үлкен мән бар. Өйткені ұлт рухы осы тектес өнер тұғырынан нәр алып биіктейді. Қазақ күйлерін, әндерін тыңдаған адамның әсерленбей, рухтанбай жай отыруы мүмкін емес. Ал, қазақтың күй сазы жөнінде Құдайберген Жұбанов «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы» - атты ғылыми еңбегімен қазақ сазының тарихын тектеп, болашағына бағыт- бағдар сілтеді. Кезінде Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сапарғали Беғалин және т.б қазақтың бір туар азаматтары қазақ сазы туралы көп әңгіме қылдырса, қазіргі таңда бұл дәстүр Мұхтар Мағауин, Ілия Жақанов, Ақселеу Сейдімбеков т.б. еңбектерінде өз жалғасын табуда[3]. Қазақ сазы бүгіде жиналып та, зерттеліп те, насихатталып та, әрі білім ретінде оқытылып та жүр. Алайда күй сазының зерттелуі мен оқытылу мәселесі төңірегінде әлі де болса шешуін таппай жүрген жайлар жеткілікті. Солардың бірі- күй тарихы. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бермен қарай қазақ сазы туралы біршамаеңбектер баспалардан шығып жатыр. Бұл кітаптар оқырман қауымға таныс болса керекті. Сондай игілікті жұмыстың бірі - баспадан шыққалы тұрған «Қазақ күйлрінің тарихы» - атты осы еңбек. Еңбектің жалпы мазмұнына шолу жасамас бұрын, алдымен авторлар жайлы берер сөз айта кеткен жөн. Т.Мерғалиев ХХ- ғасырдың 60- жылдарынан бастап қазақтың ән- күй сазын ел ішіне жинап- теріп, зерттеп жүрген этнограф- фольклоршы. Ол қазіргі қазақ жерін біршама аралап, Ресейдің де кейбір аймақтарында тұратын қазақтарда болып, халық домбырашыларынан көптеген ән- күйлер жинады. Оларды нотаға түсіріп Оларды нотаға түсіріп «Домбыра сазы» (1972), «Жаңа дәуірдің жыршысы» (1980) - атты монографиялық тамаша еңбектер шығарды. Қазақтың күй сазын, күйші сазгерлерін, энциклопедияға жазып, баспасөзде, радиода, теледидарда т.б. жерлерде насихаттап, ғылыми тұрғыдан жүйелеп, оқу құралы ретінде пайдалануға қомақты үлес қосып жүрген азамат. Мысалы, есімі аңызға айналған Ноғайлы елінің арқалы күйшісі Науайының аңызымен қоса, қазақ даласына әйгілі болған «Науайы» күйінің сазы ерте дәуірдегі қаңлы елінен бастау алып Ұзақ, Құрманғазы, Дина арқылы біздің заманға жетті. Бұл күйдің тарихи нұсқасын Динаның тартуындағы патефон күй табағынан Т. Мерғалиев нотаға түсіріп, осы еңбекке түсірген. Мұндай тарихи нұсқасы тұңғыш жарияланып отырған күйлердің қатарына Қазтуған жыраудың ел- жұртты сағынғанда тартты дейтін «Сағыныш» атты күйі, Қазанғптың әйгілі шәкірттерінің бірі - Кәдірәлі Ержановтың «Қасқа- ау, ана арада, қасқа- ау мына арада» деп сөйлеп тұрған күйі т.б. жатады. Тмат Мерғалиұлы домбыра үнін бұрынғы күйшілердің сазына келтіріп, мәнерлеп тартатын шебер домбырашы. ХХ- ғасырдың 80- жылдарынан бастап күй өнерінде өзіндік үн, өзіндік қолтаңбасымен белгілі бола бастаған кейінгі толқын інілеріміздің бірі - Сәрсенбай Бүркіт (Бүркітов бұрынғысы). Ол сонау Атырау облысы, Құрманғазы ауданынан Алматыдан жұмысқа ауысқан бойда- ақ, домбыраға арнап бағдарламалар мен оақулықтар жазу ісін қолға алды. Қазірде күйшілік өнерде кеңінен танымал болған кітаптар жазуға атсалысты. Сәрсенбай тамаша сазгер күйшіде. Кезінде Латиф Хамиди, Мәкәлім Қойшыбаев, Кенжебек Күмісбеков, Мәлгеждар Әубәкіров, Сәдуақас Балмағамбетов т.б.оның сазгерлік талантына назар салып қолдау көрсетіп отырды. Бүгінде жиырмадан астам күйлер мен күй сандыққа қосылып орындалатын шығармалардың авторы «Ұстазым», «Еске алу», «Ана тағдыры», «Қыр гүлі», «Жастық жігер», «Әдемі екен, әдемі- ау», «Шалқымы- Ақжелең», «Отырар туралы поэма» т.б. шығармаларының саз- сарыны өзіндік әуен- ырғағы бар жаңа туындылар. Сәрсенбай Мизанұлы 90- жылдардын бастап қазақ күйлерін ғылыми тұрғыдан талдап, зерттеп жүр. Бұл бағыттағы мақалалары республика баспасөзінде жарияланып келеді. Ел басы президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың « 2000- жыл- мәдениетті қолдау жылы» дегені- өнер адамдарын, соның ішінде байырғы рухани мұрамызды насихаттаушылар: әнші, күйші, жыршыларға қанат бітіргендей болды. Тарихқа көз жүгіртсек, әр халық өз тарихын әр түрлі жолдармен блгілейтіні ерекше байқалады. Айталық, арабтарда көне тарихын алып тас мүсіндерге түсірсе, қытайларда ескі жазу тәсілімен сақталған. Үнділерде би өнерінің тілімен бейнелесе, еуропалықтар зәулім храмдар мен қорғандар салып қалдырған. Ал, қазақ халқы болса, өз тарихын аса бай ауыз әдебиетімен жырлап, саз өнерімен суреттеген. Соның бірі- күй сазы. Күй- көне жанр. Оның сан ғасырлық тарихы бар. Қалыптасқан дәстүрлері мен мектептері бар. Күй тілі- ана тілімен бірдей. Күй мазмұны халықтың өмір айнасы. Сондықтанда, күйдің түр- түсінен, тілінен, ұлттық сипатынан айырылып қалмайық деп, сонау ХХ- ғасырдың 30- жылдары Қүдайберген Жұбановтан бастап Ахмет Байтұрсынов, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Ахмет Жұбанов тағы басқа қазақтың біртуар азаматтары қайта- қайта айтып та, жазып та кетті. Керек десеңіз ғылыми тұрғыдан дәлелдегендері де бар[4]. Өйткені, әр күйдің мазмұыны, өзіндік тілі, әуен ырғағына сай екпіні бар екендігін тыңдаушыларымыз терең сезінеді, әрі жақсы түсінеді. Соған қарамастан кейінгі кезде күйлердің алғашқы бізге жеткен тарихи нұсқаларына біраз өзгерістер енгізіліп, насихатталып келеді. Себебі, соңғы кездегі жекелеген орындаушылар күйлердің мазмұнына оның сазындағы ұлттық түр- сипатына онша мән бермей жүр. Осындай белең алып келе жатқан күй өнеріндегі келеңсіз жайларға азда болса тосқауыл болар деген оймен осы еңбекті жазып, оқырмандармен пікір бөлісуді жөн көрдік. Пайдаланылған әдебиеттер Ахмедияров. Қ «Шашақты найза, шалқар күй», 1987. Алматы Болатханұлы. Б «Қазақтың Қаршығасы», 2012 ж. Алматы Оңғарсынова. Ф. «Домбыра», «Егемен», «Қазақстан», 1996 Сахарбаева. К. «Дәстүр ізімен», 1997. Алматы ТОҒЫЗЫНШЫ СЕКЦИЯ ФИЛОЛОГИЯ ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ УАҚЫТ КОНЦЕПТІСІНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ӨРІСІ Әсілбек Нуртаң Әділханұлы Қазақстан Республикасы,Шымкент қаласы Тәжібаев көшесі 2, М.Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Қандай да бір тіл болмасын оның сөздік қоры ұлт мәдениетін, менталитетін,ұлттың психологиясын барынша қамтиды. Қазақ және ағылшын тілдерінің уақыт атауларының этнолингвистикалық сипатына салыстырмалы-салғастырмалы талдау жүргізу екі халықтың таным-түсінігіндегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтауға жағдай жасайды. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде «уақыт»: Зат. 1. Философия. Материяның үздіксіз дамуы мен өмір сүруінің обьективті бір формасы; мезгіл, мерзім. Табысқа табыс ұласты, кәрілер орнын жастар басты, уақыт заңы мен талабы осындай (Ә. Жәмішев, Армысың). 2. Сәт, кез, мезет. Сағатыма қарасам, сменаға баратын уақыт боп қалыпты (А. Жақсыбаев, Менің досым). 3. Ауыс. Заман, дәуір. Көтер, досым, көтер бекер тұрмалық. Жаңа уақыт келе жатыр нұрланып. Уақыт жоқ. Қол тимейді, мұрша жоқ. Уақыт кетті. Уақыт өткізді. Ол келесі сәтте не айтып тастар екен, соған не жауап береміз деп, мазасыз уақыт кешетінбіз. (К. Юсупов, Ақиқат) Уақыт тапт. Уақыттың ретін келтірді. - Егер уақыт тапсаң, біздің ағайға айта сал, аты керек болса Қарасуға хабарлар,-дедім (С. Бегалин, Уақыт). [1, 304]. Conzept термині В.З. Демьянковтың пікірі бойынша ағылшын сөздіктерінде «ұғым, идея, жалпы көрініс, тұжырым» мағынасымен берілген. Алайда, XIX ғасырдың екінші жартысына дейін бұл термин классикалық көркем және философиялық әдебиеттерден тіпті кездеспейді. Бір-екі ғасыр өткеннен кейін бұл жағдай түбірімен өзгерді. Синклер Льюис, Аптон Синклер, Генри Миллер conzept терминін сирек, ал Джек Лондон өте жиі қолдана бастады. Осы аталған тұлғалардың барлығы да - американдықтар. Бұл лексема мынадай түрдегі анықтамамен сәйкеседі: metaphysigal, ludicrous, wider and depper conzept және т. б. [2, 146]. Орта ғасырлық әлемнің тілдік бейнесінің (XIV-XV ғасырлар) өзгеру барысын бақылау үшін қазіргі ағылшын тіліндегі time лексемасын талдап көрелік. Уақыт абстрактілі түсінік, сондықтан оны сезіну мүмкін емес, дегенмен адам оны: жоқтайды (weep) қарғайды (curse) жек көреді (loathe) жоғалтады (lose) өткізеді ( pass) ұзартады (prolong) күтеді (await) созады, ұстап қалады (extend) мадақтайды (praise) 10)болжайды (suspect) 11)уақытқа ие (have) 12)көреді (see his time) 13)табады (find his time) 14)өкінеді (upset). Ағылшын тіл иелерінің менталитетіндегі уақыттың персоналануына, оның «аса дәріптелуіне» ерекше назар аударылуда: Time- Personified as an aged man, bald, but having a forelock, and carrying a scythe and an hour-glass. Also called Father Time [3,175]. Осыған сәйкес, to take time by the forelockқолданысы to seize one's opportunity, to act promptly мағынасын білдіреді. Уақыттың персоналануын білдіретін өзге қолданыстар ретінде мыналарды атауға болады: time will tell; to keep up / move / march with the time; to kill timeetc. Уақыт ұғымы тоқтаусыздығымен, адам әрекетінен, санасынан тыс жылжуымен ерекшеленеді, осыған қатысты халқымызда уақыт зымырайды;уақыт -тоқтаусыз;уақыт керуеніне бөгет жоқ; уақыт тас екеш тасты да тоздырады тіркестері болса, ағылшындар time flies; time and tide wait for no man; Time presses, you can't turn back the clock тіркесін қолданады. Life is short and time is swift мақалы арқылы уақыттың тез екендігін де атап өтеді. Қазақ тілінде көзді ашып-жұмганша; қас-қагым сәт; қас пен көздің арасында; қас қащанша; демнің арасында; ауыз жиып алганша; шу дегеннен көрінер сұлу артық (Абай);басы жастыкца тиісімен қор ете қалды; аяқ астында таппай қалу қолданыстары болса, ағылшын тілінде: in the twinkling of an eye (көзді ашып-жұмғанша);before you can say Jack Robinson (Сен Джек Робинзон деп айтып үлгергенше);by leaps and bounds (секіре және шаба);^ one fell swoop (бір сілтеп);against the clock (сағатқа қарсы); right away (оң жақтағы болмағанда); with a snap of the fingers -қол сермеу, high time - уақыт келді, in no time - бір сәтте тіркестері бар. Қазақ және ағылшын халқында кездесетін уақыттың келесі сипаты -оның зымырап өтіп, бір күні таусылатындығы (жалпы кеңістіктегі емес, әр тұлға үшін) және осы өзгеріспен байланысты өкініш. Ағылшындар lost time is never found again деп өкінсе, қазақтың ақиық ақыны Мұқағали«/7ай, пай, Өмір! Өтесің-ау бір күні. Тиясың-ау куанышты күлкіні. Өмір деген — бір жарқ еткен найзагай, Өмір деген - көк аспанның күркірі» деп қазақтар «жалған» деп айдар таққан өмірдің «қамшының сабындай» екендігін меңзейді. Өткен күнді куып жетпессің мақалында да өткенге өкініштің орын алуы туралы беріледі, сол себепті сақтандыру мәні бар.Дегенмен, өкінгеннен пайда жоқ екендігін екі халық та түсінеді. Мысалы, it is too late to lock the stable-door when the horse is stolen. Уақытқа қатысты «әр істің, заманның өз уақыты болады» деген тұжырымды жиі естиміз. Сол уақытты жіберу алуға болмайтындығын ағылшын тіліндегі procrastination is the thief of time мақалы дәлелдесе, қазақ тіліндегі заманына қарай адамы; әр нәрсе уақытымен қызықты;өткен күнді куып жетпессің; әр адам өз заманының баласы; мезгілі жетсе, мұз да ерір; әр айдың аты басқа;әрзамандабіркөрегентіркестері қолданылады. Сондай-ақ, әр істі уақытында атқарғанның маңызын ағылшын тілінде all in good time;there is a time for everything;all in good time; there's no time like the present; everything is good in its season; never put off till tomorrow that you can do today; other time, other manners; tomorrow never comes; times change and we change with them;with time and patience the leaf of the mulberry becomes satin қолданыстары дәлелдесе, қазақ ақыны Төлебәй Бөжекұлының«мезгілсіз таң атпайды, уақытсыз күн батпайды» деп көрсетеді [4]. Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдерді зерттей отырып, friends are thieves of time мәтелін кездестірдік. Досың уақытыңды ұрлайды мағынасындағы мәтелдің бар екендігі таңғалдырды. Десек те достармен бос селтеңдемей, уақытыңды пайдалы дүниеге жұмса деген ниетпен айтылса керек. ХХІ ғасыр мобилді тұлғалар мен экономикалық өрлеудің заманы десек, уақытты тиімді пайдалану, өткізілген әр минуттан табыс табу, кіріс көру сипаты басым. Мысалы, ағылшындардаtime is money - «уақыт-ақша» және time and a half (аталмыш тұлға табатын ақшадан бір жарым есе көп сома) тіркестері бұрыннан қолданылады. Ол жаһандану және даму үстіндегі нарықтық экономика нәтижесінде орыс тіліне ауысты. Орыс тілінде бұрыннан время дорого тіркесі болатын, бірақ бұл мағынасында уақыт тек ақшамен байланысты емес, аталмыш қолданыс қазақ тілінде де бар, мысалы, уакыт -алтын; уакыт - кымбат, ал уакыт -акша тіркесі ауызекі сөйлеу тілінде қазақ тіліне енгенімен, әдеби қабаттан өз орнын таба қойды деп ойламаймыз. Ағылшын тілінде қаржы мәселесімен ұштасатын өзге де уақытқа қатысты сөз тіркестері баршылық, мысалы, I've spenta lot of time on this project; we are running outof time; stop wastingtime; we lostquite a lot of time on the journey because of a breakdown; we've managed to buyourselves some more time; I have no further time to spare; has that been a valuable / profitableuse of your time? she has every kind of time-savingdevice; her time there was very preciousto her; every single minute of his day is accountedfor. Ағылшын тілінің иесі уақытты ақшамен теңестіре отырып, одан да бағалы деп сипаттайды. Оның дәлелі -Нью-Йорк баннерлерінің бірінде бар time is money- is an insult of timeжазылымы. Уақыттың тез өтетіндігі, оған өкіну жағымсыз сипатты білдіреді, дегенмен, уақытқа қатысты жағымды қолданыстар да жеткілікті. Солардың бірі ретінде уақыт -ұлы емші, жан жарасынауақытемші тіркестері де жай айтылмаса керек. Кез келген өкінішті, жүрек жарасын уақыттың жазу қабілеті мол. Ағылшын тілінде time is the great healer; time cures all wounds; time heals all wounds; time tames the strongest grief тіркестері қолданылады. Қарасам, Бәрі де бір гашық жандар, Айырылып, гашыгынан ашынгандар. Ей гашық! Уақыт емші сәл шыдашы, Саган да бұл өмірде гашық жан бар. Сол жанды шын көңілмен багалаңдар! "Өзі сүю-қыздардың соры" деген Осынау сөзрас екен асыл жандар. Өтінем?! Қайгырмаңдар, жыламаңдар! деген өлең жолдары да уақыттың жаралы жанға дос бола алатындығын көрсете алса керек. Time works wonders уақыттың кереметтігін білдіреді. Жоғарыда келтірілген мақал-мәтелдерді талдай келе уақыттың тез ағымдылығы, бір бағыттылығы, қайта келмейтіндігі, құндылығы, қоршаған шындықты өзгерте алу қабілеттілігі секілді қасиеттерін бөліп көрсетуге болады. Сондай-ақ уақыт емдей алатын және ғажайып жасай алатын тылсым күш ретінде түсіндіріледі.Оның дәлелі келесі қолданыстар да бола алады: адамзат ісіне уақыт төрелік етеді,years following years steal something every day, at last they steal us from ourselves away. Қазақ тілінде бақытты адам сағат тақпайды деген әзіл стереотиптің бар екендігі белгілі, ал ағылшын тілінде осы ой happiness takes no account of time мақалында айтылады. Уақытты қадағалау, уақытпен жүру бақытсыз адамның әрекеті деген түсінік әдеби тіл қабатына берік ене қоймаса керек. Ағылшын тілінің фразеологизмдері қандай да бір мерзімнен соң болатын сәтті сипаттайды: for the time being (сәтке, уақытқа дейін), close at hand (жақында), one of these days (жақында, бірнеше күнде), in due course;in due time (өз уақытында), in the near future (жақын арада), on the horizon (жақын арада, күндер көкжиегінде) және т.б. [10]. Адамдардың қарым-қатынасы және байланысы қандай да бір дәрежеде уақытқа қатынастарына және қандай лексикалық бірліктермен білдіретіндігіне байланысты. Адамның саналы қызметінің басым құрамдас бөлігі - қарым-қатынас пен тілдік бірліктер мәдениеттен мәдениетке қарай қатты өзгереді, осылайша қазақ және ағылшын тілді тұлғалардың арасындағы үлкен келіспеушіліктерге әкелуі мүмкін. Аталмыш түсініктер тіптен, just a minute секілді қарапайым қолданыстың семантикасында да әртүрлі болуы мүмкін. Қазақ тілінде ағылшын тіліндегідей бір минут 60 секундке тең болғанымен, өз мағынасы және қолданылуы бойынша қазақ тіліндегі бір минут фразасымен сай келмейді. [5] Тілдік бірліктерді саралай келе, «уақыт» концептісіне қатысты әр халық тіліне тән ерекшеліктерден гөрі ұқсастықтардың басым болғандығы туралы қорытынды жасай аламыз. Өйткені ықылым заманнан ғалымдар тарапынан қызығушылық тудырған, дегенмен, әлі күнге дейін әртүрлі ұғынылатын, ғылымның тек лингвистика емес, өзге де салалары зерттеу нысанына айналдырған «уақыт» концептісі базалық сипатқа ие. Яғни әлемнің бейнесі негізінде оның тілдік бейнесін (немесе керісінше) қалыптастыру кезінде «уақыт» концептісінің орны ерекше. Оның қайтарымсыздық, өлшеулілік (әр затқа немесе адамға қатысты), бірбағыттылық, бірқалыптылық, тоқтаусыздық, циклділік секілді қасиеттері ерекшеленеді. Қорыта айтқанда, сан ғасырлар бойы талай зерттеу жұмыстарының нысаны болған уақыт түсінігі әлі де өз өзектілігін жоғалтпайды. Ол өз бойына халықтың сол кезеңдегі ерекшелігін ғана топтастырмайды, дәуір мен әрекеттің, әлеуметтік уақыттың, қалыптасқан мәдениеттің түсінігін, болжамдық сананың тиімділігі туралы деректерді жинақтайды. Туысқандығы әрі ареалдық байланысы жоқ тілдердегі ұқсас қолданыстардың көптігі тілдердің ғана деңгейін емес, уақыттың да маңызды екендігін ұғындырады. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері: Актуальные вопросы казахского языка.- Алматы: Ана тілі, 1998.- 304. 2. Асқар Л. О. Қазақ тіліндегі тәулік кезеңдері атаулары. Филол.ғыл.канд. дис. Алматы, 2005. - 146 б. 3. Краткий словарь современных английских идиом/В.А. Кабулянский, К.Г. Савельева. - М.: Астрель: АСТ: Хранитель, 2007. - 175 c. 4. http://www.kultegin.com/kaz/forum.php?mod=viewthread&tid=39878 5. Саметова Ф.Т. Концепт «время» сквозь призму антропоцентризма http://sci- article.ru/stat.phpikoncept_vremya__skvoz_prizmu_antropocentrizma ФУДЖИСАКИ МОДЕЛІ НЕГІЗІНДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ИНТОНАЦИЯЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ ПРОЦЕСІ Сейсенбекова Перизат Қазақстан Республикасы, Алматы каласы, Абай атындагы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті Сөйлеуді синтездеудегі қиындықтардың бірі ол - табиғи просодиялық дыбысқа ие сигналдарды генерациялау. Көрініске ұзақтылық, интонация және қарқындылық просодиямен жатқызылған болса да, көбінесе просодиялық ақпараттарды жеткізу үшін әр тілдің интонациясы өз әсерін тигізеді. Сөз жазылған сегментті талдау кезінде интонация дыбыс есептеу контурын дәл сипаттайды. Қадам бойынша ұсынылып отырған модельде дыбысты өңдеу өте маңызды. Фуджисаки - моделін әртүрлі тілдерде, яғни Жапон және Италиан тілдерінде сынақ ретінде тексерген кезде сөз тіркесі мен екпіндерді басқаруда тиімділігін көрсетті. Бұл модель просодикалық сауалнаманы зерттеу үшін қазіргі кездегі модельдер ішіндегі ең тиімдісі болып табылады [1]. Фуджисаки - моделі қолмен жазылған сөздерде тексерілгеніне қарамастан, құжатталған сөйлемдерден просодикалық құбылыстарды автоматты түрде қолдану үшін процедуралары әлі жеткіліксіз. Жазылған сөйлемдерден алынған көрініс қадамынан басталады және екпіндердің сигналын анықтайды, «қарапайым просодикалық элементтерге» тиімді үлестіреді. Әдістің тиімділігі бірнеше сөйлемдерде тексерілген [2]. 70-80 жылдары Х. Фуджисаки және оның қызметкерлерімен негізгі вариация жиілігін (F0) басқару үшін аналитикалық модель ұсынылды. Бұл модель көптеген тілдерде сынақтан өткізілген, F0 контурын (логарифмдік шкала бойынша салынған) екі сигналдың фильтрациясы арқылы алынған суперпозиция түрінде сипаттайды, яғни х1 және х2 екі сызықтық жүйемен. Біріншісі, базалық компонентті модельдейтін, акустикалық бейімделген. Соңғысы, микро-просодикалық вариация моделімен екпін компоненттері. 1 -суретте Фуджисаки-моделінің блок схемасы көрсетілген. 2-суретте берілген модельдің жалпы F0 - контуры көрсетілген.  2-сурет. Фуджисаки-моделінің 3 сөз тіркесі және 5 екпін командасымен берілген жалпы  F0 -контуры 1- және 2- суреттердегі параметрлер: хі - Дирак-импульстарынан тұратын, сөйлем - енгізу командасы; х2- Төртбұрышты құрастырылған импульстардан тұратын, екпін- енгізу командасы; у1-1п( F0) эсер ететін - сөз тіркесі командасы; у2-1п( F0) эсер ететін - екпін командасы. Жүйе келесі теңдеулер көмегімен басқарылады: ln(F0) = ln(F) + У£ЛрЛ ■ gp (t - ТрЛ) + ^ЛаЛ \ga (t - ТаЛ) - ga (t - Ъ)] (1) мұндағы gp (t) = a2t ■ exp(-at) t > 0 (2) және ga(t) = 1 - (1+/?t)-exp(-/Jt) t > 0 (3) (1), (2) жэне (3) теңдеулердегі шамалардың мағынасы: Fb -екіпін командасы жоқ кезіндегі негізгі жиіліктің асимптотикалық мағынасы; N p -сөз тіркесі командасының саны; N - екпін командасының саны; Ap кк -сөз тіркесі командасының k мөлшері; Aa k -екпін командасының k мөлшері; Т p,k -екпін командасының k уақыты; Та, k -екпін командасының k-ші басталуы; T"'a,k -екпін командасының k-ші аяқталуы; a -сөйлем механизмінің сөйлеу командасына деген табиғи бұрыштық жиілігі; // -екпін механизмінің екпін командасына деген табиғи бұрыштық жиілігі. Бұл берілген F0 контуры үшін сөйлем және екпін сигналдарын оңтайлы жаңартуға бағытталған. Оңтайландырудың критериясы процедураны синтездеу арқылы талдаудан шығады: бағалау бойынша, өлшемді профиль контурына сәйкестігін жақсарту үшін Фуджисаки-моделі рекурсивті түрде модельге қайта беріледі [3]. Фуджисаки-моделі үздіксіз қисық шығарғандықтан, бірінші қадам - ол берілген F0 контурының қатаң жиіліктерін ескермеу және осы аймақта қисықтарды интерполяциялау. Сонымен қатар, артық шуды және дауыстағы жоғарғы ауытқуларды алып тастау үшін төменгі жиіліктерден алынған үздіксіз қисықтарды сүзгілеуге мақсатталған [2,4].Фуджисаки-моделінің басты мақсаты ол жоғарғы дыбыстың сөз тіркесі командасы арқылы бәсең, ал екпін тездетілген дыбыстардың өзгеруі. Кейбір авторлар екі компонентті бөлу үшін мәселені дифференциалдау немесе F0 контурының төменгі және жоғарғы жиіліктерін фильтрациялау арқылы шешуде. Дегенмен, бұл көрсетілген бағыт аздап қиын: спектр контурындағы қадам тек төменгі жиіліктерге 3-сурет. Фуджисаки моделі негізіндегі сөйлеуді синтездеу үрдісінің блок-схемасы  Багдарламалық жүзеге асырылуы Microsoft Office Access 2007 мәліметтер қоры мен Borland Delphi объектіге бағытталған программалау ортасын пайдаланып, интонациялық синтезді ақпараттық жүйелерде бағдарламалық жүзеге асырдық. Оның бастапқы беті негізгі формада орналасқан. Бұл формада үш батырма бар. Олар Фуджисаки моделі, ASCII-коды қазақ әріптері үшін және сөйлеуді синтездеу батырмалары. Фуджисаки моделі батырмасын басқанда Фуджисаки моделінің параметрлері арқылы F0 контурының графигін салады. Ал, сөйлеуді синтездеу батырмасы F0 контурының мәнін есептеп шығарады. Бағдарламаның бастапқы беті 4-суретте көрсетілген. 
4-сурет. Бастапқы беті Жоғарыда айтылып кеткен (1)-(3) Фуджисаки формулалары арқылы параметрлерді енгізіп F0 контурының графигі алынған. Ол 5-суретте көрсетілген. 
5-сурет. Фуджисаки моделінің параметрлері арқылы салынған F0 контурының графигі F0 контуры графигінің дұрыс екендігіне көз жеткізуіміз үшін тестілеуден өткіземіз. Ол үшін дәл сол параметрлер бойынша фуджисаки моделі арқылы модеудеудің F0 контурының графигін Microsoft Excel қолданбалы бағдарламасында тұрғызамыз. Тестілеу нәтижесі 6-суретте келтірілген. 
6-сурет. Фуджисаки моделінің параметрлері арқылы салынған F0 контурының графигін Microsoft Excel-де тестілеу Тестілеуден өткен сөйлемдерді Microsoft Office Access 2007 мәліметтер қорына сақтап, таңдау арқылы мәліметтер қорындағы сөйлемдердің F0 контур графигін 7-суреттен көре аламыз. 
7-сурет. Мәліметтер қорындағы сөйлемдердің F0 контур графигі Сөйлеуді синтездеу формасында мысал ретінде, балапан сөзін және Фуджисаки моделінің тұрақты параметрлерін жазсақ, бағдарлама жазылған сөзді дауысты және дауыссыз дыбыстарға бөледі. Себебі дауысты дыбыстарға екпін көбірек түсетіндіктен амплитудасы жоғары болады. Оны біз салынған графиктен көре аламыз. Сонымен қатар бұл формада F0 контурының әрбір дыбыс мәні есептеліп беріледі. Синтездеу нәтижесі 8-суретте келтірілген.
 8-сурет. Сөйлеуді синтездеу мақсатында F0 контурының мәнін есептеп шығаруы Есептелінген F0 контурының әрбір дыбыс мәні Text-to-speech-synthesis формасына автоматты түрде қою арқылы сөйлеуді синтездеу үрдісі жүреді. Сөйлеуді синтездеу үрдісін 9-суреттен көре аламыз. Пайдаланған әдебиеттер тізімі Fujisaki H. From information to intonation. Proc. ISSD-93, 1993. -P. 7-18. Fujisaki H., Hirose, K. Analysis of voice fundamental frequency contours for declarative sentences of Japanese. J. Acoust. Soc. Jpn. (E), 1984. -P . 233-242. Fujisaki H., Hirose K., Lei H. Prosody and syntax in spoken sentences of Standard Chinese. Proc. ICSLP-92, 1992. -P. 433-436. Fujisaki H., Ohno S. Analysis and modeling of fundamental frequency contours of English utterances. Proc. EUROSPEECH'95, 1995. -P. 985-988. Mixdorff H., Fujisaki H. Analysis of voice fundamental frequency contours of German utterances using a quantitative model. Proc. ICSLP94, 1994. -P. 2231-2234. УДК 81 LINGUISTIC BASES OF TEACHING FOREIGN LANGUAGES А.М. Шымырбекова, М.С..Байдабекова М.Әуезов атындагы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан The language is the most important means of human communication, serving all kinds of activities of human society. Communication can happen both as directly - in personal meeting, mutual correspondence, - and indirectly - through the book, television, radio, the newspaper. This is the property of any language, including foreign one. It is included in the curriculum as the subject giving the person another means of communication in addition to his native language. The language considered as the means of communication is a complex phenomenon in which various aspects can be highlighted. Since Ferdinand De Saussure distinguished linguistic activity which is an integral component of the language, i.e. system of the signs uniting sense and an acoustic image, and the speech which he considered as an individual act of will and understanding. The academician L. V. Shcherba distinguished three aspects of language: the speech by which he understood the process of speaking and understanding; language, i.e. grammatical and lexical rules; language material, i.e. the sum of separate acts of speaking and the understanding lasting in reminiscence. From told above it is clear that language has two sides: the language system which includes both system of grammar, and a sound system and vocabulary structure of language, and the speech expressed in speech units i.e. activities in which, naturally, it is necessary to include also result of this activity - all sorts of texts from the fragments cut on stones to the printed volumes of books. V. D. Arakin gives the following definition to the speech - it is the human activity issued in speech units (sentences) constructed by rules of grammar of this language and expressing certain thoughts. The simplest unit of the speech is the sentence expressing the finished judgment and consisting of the words of this language changed by rules of morphology and connected according to the rules of syntax of this language. The concept of language and the speech is extremely essential for a technique. The modern linguistics understands a socially important communicative code and rules of its functioning fixed in consciousness of this or that group of people as language. In other words language is a system of the language means necessary and sufficient for communication, and rules of their using (N. I. Gez). The speech represents implementation of language system in specific acts of communication, i.e. includes both process of communication, and speech works or products of this process. (N. I. Gez). Accounting of similar differentiation is very important for a methodology. Studying of language in strict sense of this word as the academician L. V. Shcherba has shown, provides only knowledge of language system, but doesn't lead to use of this system as the means of communication. Practical use of language, i.e. for mastering the speech, requires not only knowledge of language means and rules of their use in speeches, but also the automated their use in acts of communication. From this follows that in the course of training it is necessary to provide not only storing and fixing in memories of language means, formation of skills to use them, but also the practice in communication, i.e. in implementation of acts of the speech. Both the language system, and the speech are inseparable from each other and actually don't exist one without another. So, the language system out of the speech in this language loses the essence as it can't serve as the means of communication. The speech is out of language system i.e. which isn't conforming to the rules existing in this language becomes incoherent and besides ceases to serve the communication purposes, i.e. loses the essence. All changes occur at first in the speech in the form of isolated facts. These isolated facts, contradicting the developed language system, gradually grow in number and gain more and more pronounced system character, remaining still in the speech. At last, they break the existing system of language and, altering it, pass from the speech into system of language. Thus, the speech and language system represent two sides of complex unity. In a methodology this complex bilateral unity has received the name a dichotomy (di - "two", a tomiya - "division"). The main distinctive characteristics making a dichotomy can be tabulated (see table 1). Language Speech It is a system of the interconnected and interdependent units and the relation between them; language allocates subsystems (lexical, grammatical, phonetic) therefore it is possible to call language system of subsystems; language is a certain communicative code and instructions for use this code; language is a system of the language means necessary and sufficient for communication implementation The speech is a process of using the language means The speech is a process of realization of language system The speech it not only process, but also result of this process Linguistic experience is presented in the processed form Linguistic experience is presented in the raw form Language is a social phenomenon The speech is the individual phenomenon Language isn't situational The speech is always situational When mastering a foreign language it is necessary to go in the direction from the speech to language. In practice the school is not always the case - the process of training in a foreign language has the direction from language to the speech, and in certain cases the students aren't brought to speech level. The main objective of training in a foreign language at school is to teach a foreign language speech activity that can be carried out by training in system of language through the speech in the course of purposeful communication. Relationship between the concepts "language", "speech activity", "speech" can be reflected in the scheme: Units of language will be organized on formal semantic sign when the form is regarded as of paramount importance. Speech units will be organized on a semantic and communicative sign. Language units include: phonemes, morphemes, words, phrases, sentences, micro and macro texts. Units of the speech are due to situational statements of various extent. For example, fire, good job taken out of a situation is language units. In situations: When I was watching TV somebody cried: fire! I tried hard! - Good job! These elements are speech units. Therefore, there is a situation is a speech language training, but not the speech. Language material is strictly selected phonetic, lexical and grammatical minima. Speech material is the situational due samples of statements of various extent. Learning a foreign language at school has to be carried out at the level of a speech sample. The structural linguist gives the following definition of a speech sample - it is a standard similar on structure and contents of offers. Basic speech unit is a model at the level of the offer (speech pattern). When learning a foreign language colliding with a bilingualism problem is inevitable. L. V. Shcherba allocates the pure and mixed bilingualism. Speaking about a pure bilingualism in that case when the person in a certain situation uses one language code. The mixed bilingualism is use of codes of two languages. At the same time there is an interference of two languages that has not terse character (positive and negative). Negative influence of the native language on process of assimilation of a foreign language is called an interference. The positive influence of the native language knowledge in the process of assimilation S.F. Shatilov called a transference. He allocates also intralinguistic interference. Now in connection with development of structural linguistics questions of modeling are of particular importance. In linguistics there are two kinds of models: the non-statistical (or basic) linguistic models and statistical (or stochastic). It is connected with two parties of consideration of language in the course of its functioning in the speech: first, language can be researched from the point of view of generation and recognition of the speech statement, i.e. the language mechanism; secondly, language can be learned as the probabilistic process connected with rate of the use of these or those language elements in speech products. Statistical models help to find out features of texts of various kinds of book and written style and give material for creation of educational texts which gradually bring students to original texts. They define a set of the language means studied for mastering reading; establish admissible percent of unfamiliar material, etc Our teacher is reading a book; Unser Lehrer liest ein Buch; Notre professeur lit un livre.Basic models have a bigger value for a methodology as the infinite number of real-life offers is formed of basic models. Basic models are usually represented schematically: S+P+O where S corresponds to the subject, P - to a predicate, O - a direct object. In practice of learning of the foreign language speech not models are used as abstraction of sentence structure, but specific proposals. So to structure of S+P+O there can correspond real offers: Our teacher is reading a book; Unser Lehrer liest ein Buch; Notre professeur lit un livre. Literature: 1. P.I. Abalkina Developing the methodology of English language teaching- М.: VLADOS, 2009. Кашина, Е.Г. K 31 Традиции и инновации в методике преподавания иностранного языка : учеб. пособие для студентов филологических факультетов университетов \ Е.Г. Кашина ; отв. ред. А.С. Гринштейн. - Самара : Изд-во «Универс-групп», 2006 Клюев, Е. В. Речевая коммуникация: учеб- ное пособие для университетов и институтов / Е. В. Клюев. - М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2009 R.P. Milrud Methods of teaching foreign languages: учебное пособие для вузов / М.: Дрофа, 2008. R.P. Milrud The problems of linguistics and methods of teaching foreign languages in a higher institutions // Тез. докл. конф. - Р-н-Д: РГАС, 2007 УДК 811.111:378.147 СПОСОБЫ ПРЕОДОЛЕНИЯ ПРОБЛЕМ ПРИ ИЗУЧЕНИИ И ПРЕПОДАВАНИИ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА Ф.Т. Ыбырай, А.С.Дауылбаева, А.Е.Сматова г. Шымкент, ЮКГФА Как выучить иностранный язык? Почему не всегда получается выучить иностранный язык? Эти и многие другие вопросы часто задают себе те,кто поставил перед собой цель -научиться иностранному языку.Самое простое обьяснение - «нет способности к языкам». Но это верно только отчасти. Причина возможно кроется гораздо в другом. Может, не подходит методика. Может, дело в психологической несовместимости с преподавателем. Может, человек сам не осознает, насколько сильно сопротивляется обучению. Об этих проблемах и способах их решения пойдет речь ниже. 1. Частая ошибка традиционных методик в том, они требуют переводить. Однако человек может хорошо использовать иностранный язык, но очень «коряво» переводить на свой родной язык. Еще чаще бывает ситуация, когда человек уже почти понимает, что сказано в иностранной фразе, но перевести еще не может. Переводить нужно учить только профессиональных переводчиков. Для остальных задача - научиться понимать, излагать мысли и думать на иностранном языке. В разных языках объемы понятий, словоупотребление, способ выражения мыслей часто различаются. Значения всех слов и грамматических правил далеко не всегда позволяет выражаться на языке так, чтобы это звучало грамотно. Когда обращаешься к словарю за переводом слова, нужно просмотреть все его значения. Это позволяет составить представление об объеме понятия, который часто отличается от аналогичного в родном языке. Чтобы качественно перевести, нужно осознать смысл предложения целиком и потом пересказать его своими словами на другом языке, а не переводить по словам, словосочетаниям и грамматическим конструкциям. Противопоставление «знать слово» - «не знать слово» не отражает реальности. На самом деле существует широкий диапазон состояний между этими крайностями: «первый раз вижу». Это может быть в том случае, если мы слово уже прежде видели, но почему-то не обратили на него достаточного внимания, и оно не запомнилось; «уже где - то видел, но не помню, что значит». При этом реакция, когда мы видим перевод: «первый раз вижу»: «уже где-то видел, но не помню, что значит». Но реакция при этом иная: «перевод я уже где-то видел»: «уже где-то видел», и приблизительно вспоминается смысл, особенно благодаря контексту. Заглядывая в словарь, мы уточняем его значение. вспоминается перевод, но если нас попросить перевести это же слово с родного языка на иностранный, то мы не сможем вспомнить перевод: можем перевести слово в обе стороны: когда выражаем мысли на иностранном языке, то активно используем данное слово. Не надо ничего механически выучивать и зазубривать. Основная задача - понять. Когда наступает осознание, запоминание происходит само собой. А не запомнилось -запомнится в другой раз. Учить слова специально не надо. Встретилось в тексте слово - нужно заглянуть в словарь и идти дальше. Еще раз встретилось - еще раз заглянуть. И так до тех пор, пока не запомнится. Преимущество метода в том, что те слова, которые встречаются чаще, запоминаются быстрее, а, значит, быстрее приобретается полезный словарный запас. Также не требуется специального времени и сил на заучивание слов. Правда, приходится тратить время, чтобы сверяться со словарем. При современном развитии техники можно активно использовать электронный словарь, благодаря которому слово набирается за 2-6 секунд. Если же постоянно обращаться к обычному словарю, с опытом время поиска снижается до 5 -10 секунд. Почему-то в традиционных методиках, когда преподаватель что-то говорит, предполагается, что студент обязан тут же это запомнить. Если оказывается, что он не запомнил, ему дают почуствовать, что он в этом виноват. Со временем человек и сам начинает испытывать вину, если сразу не запомнил. Однако память большинства людей объективно не способна к запоминанию о первого раза. От того, что человек испытывает вину, качество запоминания не улучшается. Скорее, наоборот, согласно исследованиям отрицательные эмоции ухудшают запоминание. Поэтому и преподавателю и студенту нужно научиться полностью исключать чувство вины из учебного процесса. Поскольку выяснено, что положительные эмоции улучшают процесс запоминания, надо постараться, чтобы процесс изучения языка доставлял удовольствие: приятная комфортная обстановка, интересное содержание текстов и упражнений, преподаватель, умеющий настраивать обучающихся на положительные эмоции и т.д. Лучший способ научиться грамотно и красиво выражать мысли на иностранном языке - читать много литературы, написанной хорошим языком. Упражнения и разьяснения преподавателя - полезны, однако можно знать правила, но не быть способным быстро генерировать корректные фразы. Такую способность дает только языковой опыт. Когда та или иная конструкция встречается в тексте много раз, то в какой - то момент учащийся 467 непроизвольно начинает ее употреблять при этом случае достигаются сразу две цели: изучается язык, и приобретаются новые знания. До некоторой степени проблемы изучения и преподавания заключаются в том, что всех традиционно учат языку как филологов, наружная большим количеством подробностей, более важных для профессионального лингвиста, чем для пользователя языка. Между тем, опросы желающих выучить тот или иной язык показывают, что 76% из них нуждаются в нем именно как пользователи - для общения, переписки, чтения профессиональной литературы. Государство тратит огромные деньги на многолетнее обучение языку в системе среднего и высшего образования, а проку мало. Система сложилась тогда, когда потребности в иноязычном общении не было, надо было в лучшем случае читать и переводить. Теперь, тогда человеку надо уметь общаться, когда у него появляется необходимость учить язык, самое время разделить подготовку пользователей и лингвистов. Пользователя языка готовить и короче, и дешевле - за 6-8 месяцев можно добиться приличного результата. Какая же методика обучения иностранному языку помогает преодолеть вышеуказанные проблемы? На наш взгляд, она может быть следующей. Для начала берется текст, обогащенный различными языковыми элементами (словами, формами слов, конструкциями и т.д.). Учащийся пытается прочитать и понять предложение. Не может - ему обьясняют значение каждого слова,транскрипцию, произношение, почему его надо так читать, его форму, что обозначает эта форма в данном случае, что означает порядок слов и всю остальную информацию о данном предложении. Дальше переходят к следующему предложению с подробной информацией о нем. Если элемент повторяется в тексте несколько раз, и каждый раз к нему дается обьяснение, обучающийся естественным образом в какой-то момент его запомнит, и в следующий раз уже обьяснения не потребуется. Чем дальше идут по тексту, тем меньше приходится обьяснять. Потом берется другой текст, третий и т.д. Так, естественным образом накапливается языковой опыт. Кроме того, если составить обучающий текст оптимальным образом (т.е. когда учитывается отношение новой языковой информации по ходу текста к уже встречавшейся, а также насколько содержание текста интересно для данного человека), то с помощью данного метода можно максимально быстро изучить язык. В любых упражнениях, слабее или сильнее, действуют те же механизмы запоминания. Единственное отличие в том, что в данном методе человек все время получает максимальный объем новой информации, который он физически способен усвоить. Есть некий критический порог, когда прочитанное выходит из подсознания, и человек сам начинает генерировать предложения на этом языке. При этом он уже на интуитивном уровне и как правильно слово пишется, и какое слово в какой ситуации уместно употребить, и как слова, в каких формах нужно соединить между собой, чтобы «хорошо звучало». Когда пошел «поток сознания» на иностранном языке, полезно получить опыт общения. Хорошо, например, переписываться с носителями языка, принцип тот же: не помнишь слово - загляни в словарь. Снова не помнишь - снова загляни. В какой - то момент запомнишь. Конечно, чтобы освоить понимание речи на слух, произношение, и устное выражение мыслей, нужно иметь в этом опыт. Когда тексты уже читаются легко и почти без словаря, следующий этап - научиться понимать устную речь носителей языка. Предлагается действовать по тому же принципу естественности. Слушать,слушать, слушать, пытаться понять. Конечно, лучше, чтобы был подготовлен такой же аудио или видео - курс, обогащенный всеми необходимыми элементами устного языка. Однако для этого потребуется большое количество видео - или аудиокассет. Пока такого нет, помогает телевидение или живые носители языка, если есть. Но то, о чем и как говоряят по телевизору, понимать сложнее - журналист обычно использует более сложный язык, чем другие носители языка. Когда мы слушаем носителей языка, то на подсознательном уровне усваиваются какие-то тонкие оттенки, интонации, о которых в обычных курсах и не упоминается. Однако если их не усвоить, то всегда будете чуствовать , что ты иностранец. Обучение здесь происходит на уровне подражания. Когда много слушаешь, в какой-то момент начинаешь замечать, что сам используешь эти особенности. Следующий этап - научиться «говорить». Снова - естественность. Обстановка в группе должна быть создана такая, где устное выражение мыслей просто требует ситуация. То есть, устное выражение - не самоцель, а средство достижения какой-то цели, выполнения какого-то интересного задания. Невольно приходится подбирать выражения. Основное правило - ни слово на родном языке, все общение - на иностранном языке. Если группа занимается несколько часов, происходит эффект погружения в языковую среду. Через некоторое количество занятий учащийся отвлекается от самого языка, и думает уже только о том, что хочет сказать. И когда он покидает аудиторию, то продолжает думать на иностранном языке. Цель достигнута, языковой барьер преодолен. Дальше уже можно совершенствовать способ выражения мыслей. Для этого достаточно продолжать читать хорошую литературу и слушать носителей языка. Конечно, нет ничего плохого в том, если эти этапы до некоторой степени интегрируются и даются одновременно. Литература І.Дягилева Ж.В. Формирование взаимоотношений «педагог-студент»на основе социально-педагогической диагностики образовательной среды УПС:М.,2006 2.Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. - М. 2013. Frenkel Retskera «Theory of translation and translation practice»,1969.-350p. Влахов С.И., Флорин С.П. Непереводимое в переводе - М. 2006. Куницына В.Н. Казаринова Н.В. Погольша В.М. Межличностное общение. Санкт-Петербург.,2001 ИНТЕРНЕТ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ МӘДЕНИЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫСЫМҒА ҮЙРЕТУ МҮМКІНДІКТЕРІ Исаева Жазира Исақызы Қожа Ахмет Ясауи атындагы Халыцаралыц Қазац-Түрік Университет! «Филология» факультеті, «Қазақ тілі және журналистика» кафедра меңгерушісі Беркінбаева Гүлзат Онғарбекқызы Қожа Ахмет Ясауи атындагы Халыцаралыц Қазац-Түрік Университет! «Қазақ тілі және әдебиеті» 1 курс докторант ХХІ ғасырда ғылымның жедел дамуы білім беру саласында білім алушының ақыл-ой күшін дамытуға бағыт алу қажеттілігін туындатты. Жаһандану проценде әлемде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер қазіргі заманғы білімдар жастарға ана тілімен қоса басқа да халықаралық тілдерді оқыту және танымал ету мақсатында көптеген оқу-әдістемелік құралдар әлем бойынша таныстырылуда. Елімізде Қазақстан Республикасының Президенті Н Ә Назарбаевтың бастамасымен «Үштұғырлы тіл» мәдени жобасын дамыту басымдыққа айналып, соның ішінде жаһандану жағдайында әлемдік интеграцияға кірігу тілі ретінде ағылшын тіліне мән берілуде. Тілдердің үштұғырлығы елдің бәсекелестік қабілетінің көрінісі болып табылады. Жаһандану процесінің күшейіп, әлемдік интеграцияның қарқын алуы дүние жүзіндегі тілдік кеңістіктердің өзгеруіне алып келді. Халықаралық қатынастар, бизнес, туризм, әлемдік экономика, саясат, білім және ғылым салалары, озық ақпараттық-танымдық технологиялар, құқық пен мәдениет салаларының халықаралық аренадағы негізгі қолданыс тілі ағылшын тілі екені айдан-анық. Жаңа ақпараттық технологияда Интернет жүйесі арқылы білім алудың жаңа түрі -қашықтан оқыту пайда болды. Мұнда мультимедиа материалдары, электрондық оқулықтар, интерактивтік бейне конференциялар арқылы білім алуға мүмкіндік бар. Интернет шетел тілін үйренушілерге көптеген мүмкіндіктер береді. Мысалы: ана тілі болып саналатын шетел адамдарының тілдерін тыңдауға, олармен қарым-қатынасқа түсуге, керекті мәтіндермен жұмыс істеуге қол жеткізеді. Интернет арқылы студенттер тілдік қарым-қатынасқа түсе алады. Сол сияқты, тілдік қорын дамыта алады. Осыдан жазу іскерлігімен дағдысын жоғары деңгейде қалыптастыра алады. Қазақ мектебінде оқушылардың санының артуымен байланысты енді ағылшын тілін бұрынғыдай орыс тілі арқылы емес, ана тіліміз - қазақ тілі арқылы үйренудеміз. Ал енді оқу үрдісіндегі қазақ тілінің ағылшын тіліне немесе керісінше ағылшын тілінің қазақ тіліне әсері жайлы мәселеге келетін болсақ, қазақ тілді азаматтарға ағылшын тілін үйрену өте оңай, ол қазақ тілінде сөйлеуге бағытталған үгіт-насихат емес, ол көптеген объективті көрсеткіштермен дәлелденген жайт. Әлем тілдерін грамматикалық жағынан қарастыра отырып, адам ойының процесінің өзін реттейтін логикалық заңдар барлық тілдер үшін бірдей, ал әрбір тіл үшін грамматиканың әртүрлі екеніне көз жеткіземіз. Бір тілде ыңғайлы, ұғынықты түсініктер екінші тіл үшін қолайсыз және басқа тіл үшін артық. Оқу үдерісін белсенділендіру - берік те, тиянақты білім берудің жолдарын қарастыру, оқушылардың шығармашылық ойлауына, ізденуіне мүмкіндік жасау, оларды келешек мамандығына қызықтыра алу, оқу үдерісін өздігінен жұмыс істеуге бағыттап ұйымдастыру қажет, - деп көрсеткен болатын. Білім беру теориясының өзгешеліктері мен олардың ерекшеліктері қазіргі білім беруде жалғасын тауып, білім беру мазмұнын өзгертуде мазмұндық жағын да, процессуалдық жағын да үйлестіріп ескеру қажеттілігі алға шығарылды. Барлық медиа (радио, теледидар, интернет, газет-журналдар және т.б.) тіл үйретуге жұмылдырылған. Сан салалы білім беруге арналған теле және радио арналары тағы бар. Қазіргі кезде тіл үйрету саласында жаңа ақпараттық-танымдық технологияларды қолдану қажеттігі бүкіл әлемнің білім беру жүйесінде өзекті мәселелердің біріне айналды. Бұдан білім беру саясатының келелі мәселелері - кәсіптік маман даярлаудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, оқытудың формалары мен әдістерінің түрлерін өзгерту, педагогикалық технологияларды жоғары деңгейде пайдалану, қазіргі қоғамның сұранысына жауап беретіндей білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның рөлін арттыру болып табылады. Ақпараттық технологияның дамуына байланысты шетел тілін үйретудің жаңаша түрі -жаңа технологияларды қолдану. Ол көп тіліді үйренушінің коммуникативтік қабілетін дамытып, пәндік білімін тереңдетіп, заманауи ағымда дамыуындағы негізгі рөлді атқарады. Бұл тәсіл оқытушының да кәсіби біліктілігін арттырады. Тілін оқытуда ойын және ойын элементтерін қолдану - оқыту процесін жеңілдетіп, қызықты етері сөзсіз. Ол білім алушының материалды жеңіл меңгеруіне ықпалын тигізеді. Тілдерді оқытуда интерактивті әдістемелерді қолдануға үлкен мән беріледі. Бұл әдістеменің негізі оқытушының оқу процесінің басқарушысы ретінде, барлық жағдайды ескере отыра, білім алушының белгілі бір бағыт бойынша жұптық жұмыстар жүргізуі, бір-бірімен ақпараттармен ауысып, алға қойған мақсатқа жету үшін, сабақ барысының жан-жақты қарастырылғанын ескеру болып табылады. М.Горький «Мұғалім әрбір алғаш ашатын кілт» дегендей мұғалімнің білімдарлығы, саналылығы, абыройы, беделі оқып отырған шәкіртінен көрінері сөзсіз. Біздің басты міндетіміз: Егеменді еліміздің жас ұрпағын ойлы да, іскер, жігерлі де, батыл, білімді, интеллектуалдық деңгейі биік, жан жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу. Ұстаздардың алдына қойған міндет оқытудың әдіс тәсілдерін үнемі жетілдіру. Әрбір педагогикалық технология жеке тұлғаның өзін - өзі дамытуға, оның өзіндік шығармашылық қабілеттерін арттыруға қажетті іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыруға қолайлы жағдай жасауға қажетті обьективтік әдістемелік мүмкіндіктерді қамтиды. Жаңа технологияны қолдану мына кезеңдер арқылы іске асады: кезең: оқып - үйрену; Кезең: меңгеру; III Кезең: өмірге ендіру: IV Кезең: дамыту; Оқыту үйрету арқылы іске асады. Бұл оқытудың маңызы. Оқыту мен тәрбие - егіз үрдіс.Сондықтан да мұғалім инновациялық технологияны пайдалануға ықпал ететін көптеген шартты жағдайлрды танып білуі талап етіледі. Қазіргі кезеңде соған сәйкес компьютерді оқытушыға қарама - қарсы қоймай,оны үйренушінің кәсіби қызметін қолдау құралы ретінде қарастырған жөн тәсіл неғұрлым конструкциялық болып табылады. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда қойылып жүрген ортақ міндет тілді коммуникативті бағытта оқыту. Ондағы мақсат оқушыларды қарапайым болса да өз ойларын еркін жеткізумен ғана шектелмей, өзара тіл табысып, пікір алысуға үйрету, себебі жалпыға білім беретін орын ол мектеп. Компьютердің көмегімен жасалатын жағдайлар үйренушінің ойлауын қалыптастыруға жағдай жасап, оны жүйелік байланыстар мен заңдылықтарды іздеуге бағдарлауға тиіс. П.Нортон айтқандай, компьютер адамдардың көптен құбылыстар мен заңдылықтарды ұғынуда көмек көрсететін қуатты құралы болып табылады, алайда тек жатталған фактілер мен дағдылар жинағын ғана пайдалатын ақылдың шарасыз құлға айналатындығын есте сақтау қажет. Интерактивті әдістемелерді пайдалану білім алушының жаңа сабақты неғұрлым жете түсінуіне үлкен әсер етеді. Бұл әдістемелер дәстүрлі түрдегі лекциялар мен семинарларда кеңінен пайдаланылады. Қазіргі таңда инновациялық әдістемелерді пайдаланудың мақсаты -білім алушының тілді білуге деген құштарлығына жан-жақты әсер ету, қызығушылығын арттыру. Интерактивті сабақта білім алушы өз пікірін дұрыс жеткізуге, өз көзқарасымен пікірталастарға қатысып, басқа адамның пікірі мен көзқарасын тыңдап, басқа да альтернативті пікір алмасуға мүмкіндік тудыртады. Осындай жұмыс нәтижесінде интерактивті сабақта әрбір білім алушының өз пікірі мен көзқарасы қалыптасады. Бағдарламалы оқыту әдістері компьютерлік оқыту әдісінің кеңінен дамуына жағдай жасады. Шетел тілін оқытуда компьютерді, интернетті сабақтарымызға түбегейлі пайдаланып отырмыз. Оларды пайдаланудың негізгі артықшылықтары олардан жан-жақты ақпараттар алып, өз бетінше сабақ материалдарын таңдауымызға мүмкіндіктер туғызды. Электронды поштадан түскен мәтіндер білім алушыларға қиындық тудыруы мүмкін, бірақ олар тезірек мәтін мағынасын түсініп, тезірек жауап беруге қызығушылығын арттырады. Жоғарыда көрсетілгендер білім алушыларға түсініп оқу, тыңдау, жазу және сөйлеуде өз ойларын толық жеткізуге дағдыландырады, яғни тіл дамыту жұмысын іске асырады. Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы, бүгінгі ұрпақ бейнесімен көрінеді. Дүниежүзілік озық тәжірибеге сүйеніп, жаңа типті оқыту, яғни әр баланың табиғи қабілетін дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасай отырып, оны жан жақты дамыту керек. Қазіргі білім беру мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас пайда болып, оқытудың жаңа технологиясы өмірге келді. Яғни педагогикалық технология ұғымы іс - әрекетімізге кеңінен еніп, қолданылуда. Оқытудың басқа құралдарымен салыстырғанда дидактикалық артықшылықтары болып табылады: полифункционалдылық, интерактивтілік, диалогтық өзара әрекеттестік, жұмыстың ұйымдастырушылық нысандарының мүмкін режимдерінің алуандығы. Оқыту құралы ретінде компьютер барлық артықшылықтарлы іске асыруға қабілетті. Сонымен бірге оқыту процесінде компьютерді пайдалану техникалық құрылғыларға қойылатын талаптармен реттелген, және белгілі бір қағидаларға сәйкес келуге тиіс. Компьютерлік лингводидактикада пайдаланудың келесі қағидалары релевантты болып табылады: келісімділік; қажеттілік; ақпараттылық; сенімділік; Келісімділік қағидасы: Оқыту мазмұнына, мақсаттары мен кезеңдеріне, пайдаланушылардың жастық ерекшеліктеріне, сондай-ақ қолданылатын оқыту әдістемесіне байланысты пайдалану жағдайларын нақты анықтауды ұйғарады. Қажеттілік қағидасы: Оқыту үшін әрбір компьютерлік бағдарламасын тәжірибелік тексеруді жүргізу қажеттілігіне,сондай-ақ дидактиканы қолданумен сабаққа ұйымдастырушылық дайындық кезеңінің барын көрсетеді. Тілдерді үйрету процесінде компьютер бірнеше функцияларды орындай алады. Тілдерді үйретуде компьютердің белгіленген функцияларын екі үлкен топқа біріктіруге болады: • іске асыру кезінде оқу процесінің қатысушыларының бір рөлін орындайтын функциялар; • қызмет құралы ретінде ДК функциялары. Оқытушы мен оқушының функциялары бір - бірін өзара толықтырады, сондықтан олардың қызметін компьютерлендіру процестері тығыз өзара байланысты, үйренуші қызметінің белгілі бір аспектісін боямалайтын компьютерлік құралдар бір уақытта үйренушінің жұмыс құралы болып табылады. Мысалы, анықтамалық - ақпараттық жүйелер, бір жағынан, оқытушының ақпараттық функциясын іске асыратын құралдар ретінде, екінші жағынан, үйренушінің қызметін ақпараттық қолдау құралы ретінде қарастырылуы мүмкін. Жаңа педагогикалық технология мақсаты оқытуды ізгілендіру, яғни оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс әрекетін жүргізе алатындай болу керек. Жаңа педагогикалық технология түрлері өте көп. Оларды тиімді етіп пайдалану ұстаз білімділігіне байланысты. Дегенмен, оқыту процессіне компьютерлік технологиялардың қарқынды енгізілуіне қарамастан, арнайы мультимедиялық оқулықтар және оларды қолдану техникасы туралы әдістеменің болмауы себепті шет тілін үйрету процессінде компьютерлендіру жеткілікті дамымаған. Сонымен, ағылшын тілін оқыту әдістемесінің жеткіліксіз жасалуы, ағылшын тіліне оқытуды компьютер арқылы ұйымдастыру жолдарын жүзеге асыруды және ізденісті қажет ететін, осы зерттеу жұмысының маңызды мәселесі (проблемасы) болып табылады. Бұл мәселе зерттеу жұмысының тақырыбын таңдауға себеп болды: «Шет тілін оқытуда компьютерлік технологияларды қолдану ерекшелігі». Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Азимов Э.Г., Вильшинецкая Е.Н « Материялы Интернета на уроке английского языка ». Иностранные языки в школе -2001.,№1,стр.96. 2. Алхазишвили А.А., «Основы овладения устной иностранной речью». Аудиовизуальные материалы по иностранным языкам - важное средство интеллектуального развития учащихся. «Методика преподавания иностранных языков в вузе», 1993. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А . Педагогика , 2004 ж. Бородулина М.К. «Шетел тілін үйрену» - М, «Просвещение», 1975. Бегалиев Т. Педагогика - Тараз: ТарМУ, 1999 Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. - Тараз: ТарМУ, 2003 Зимняя И.А., « Психология обучения иностранным языкам в школе». Қ.Р-ның білім туралы заңы. Оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар, - Астана 2000. 8. Көшкімбетова С.А., Т.К.Кенжебаев Мектептің оқу тәрбие үрдісіне инновациялық технологияларды ендіру жолдары. Тараз университеті, 2004. 9. Карпова А.С «Интернет в подготовке будущих учителей иностранного языка». Иностранные языки в школе.-2002. №4, стр.73. 10. Кузьмичева Т.Н. «Технические средства в обучений английскому языку». - М. «Просвещение», 2001. АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА ОЙЫН ЭЛЕМЕНТТЕРІН ҚОЛДАНУ Алсейтова А.Н., Дилдбаева М.С., Көпжасарова Ж.Б. «М.Тасова» атындагы үш тілде оцытатын мамандырылган №12 мектеп-интернаты, М.Әуезов атындагы ОҚМУ, Шымкент, Қазацстан Елбасы жолдауында кез - келген орта санатты мектептің балаларының ең жоғарғы деңгейдегі шет тілін оқып үйренуіне жағдай жасайтындай дәрежеге қол жеткізуіміз керек делінген. Жалпы орта білім беретін мектептерде қазіргі таңда шет тілін меңгертуге аса мән беріліп отыр. Қазақстан Республикасындағы ең бірінші кезекте тұрған тіл саясаты туралы басты мәселе мемлекеттік тілді еркін меңгерту,шет тілін меңгертудегі басты мақсат - білім алушылардың сапасын халықаралық стандартқа сай көтеру. Бұл үшін жетілдірілген әдіс шетел ғалымдарының іс-тәжірибелерімен танысу қажет екендігі ешбір дау туғызбайтыны белгілі.Мектептегі білім беру мазмұнының негізгі мақсаты қарқынды дамып келе жатқан өзгермелі қоғамда өмір суруге икемді,білімді,қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру,оның болашақ кәсіби бағдарын айқындауына игі ықпал ету болып табылады. Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне біртіндеп өтуі жағдайында шетел тілдерін оқытудың рөлі артады. Әрине білім беру жағдайында ағылшын тілін оқыту әдістемесінің бірі ойын элементтерімен іс-әрекеттер арқылы оқыту.Ойын элементтері оқытудың бір түрі болып табылады. Бұл әдістің тиімділігі оқушылардың белсенділігін пәнге деген қызығушылығын, ынтасын арттыруында болып табылады. Оқудың алғашқы кезінде оқушының тілдік материалдарды жеңіл меңгеріп кетуіне көмектеседі. Ойын түрлерін дұрыс өткізілген сабақта оқушылардың тілді үйренуіне ынтасы артып,сол тілді білуге қызығады. Оқушының шаршауын сейілтіп, қызығушылығын арттыратын тек ойын элементтері болып саналады. Ойын оқушыны бірігіп жұмыс істеуге бағыт береді, іздендіруге дағдысына қалыптастыруына мүмкіндік туғызады. Ағылшын тілін оқытуда ойын түрлерін мынадай мақсатта қолдану тиімді. Алфавитті дұрыс меңгерту Орфографияны дұрыс оқыту Дұрыс оқу дағдысын қалыптастыру Лексиканы меңгерту 5. Оқушылардың ойын дамыту, дұрыс жазу, дұрыс айту,дұрыс білу дағдысын қалыптастыру. Оқушыларды шетел тілінде сөйлеуге қарым-қатынас жасауға шет тілін әрбір мұғалім өз сабақтарында жаттығудың бір түрі ретінде ойындарды қолданылып, сабақты қызықты өтуге, оқушылардың тілге деген қызығушылығын арттыруға білім деңгейін тексеру құралы ретінде пайдалануға болады. Таңдап алынған ойындар оқушылардың сөз байлығына ,тіл қорына сай болу керек. Мұғалім кез-келген ойынды өткізу үшін алдын-ала жоспар құрып алуы керек. Сонымен бірге мұғалім ойынға қойылатын төмендегі әдістемелік талаптарын біліп орындауы тиіс. Ол әдістемелік тұрғыдан алғанда мынадай бөліктерден тұрады: Ойынның өтілетін сабақтарының мазмұны мен тақырыбына сай болуы. Ойынға берілген уақытты нақты белгілеу. Ойынның ойналу түрі топ болып ойнау. Ойынға қажетті материалдардың түгел дайындалып қойылуы. Қолданылған сөздер,сөз тіркестері,өлең таңдау Ойындардың өту барысының жоспарын жасау. Мұғалім алдымен оқушының оқуға қызығушылығын ояту қажет. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне сенімі артады,кісілігі қалыптасып, дара тұлғалық сипаттарға ие бола бастайды. Қызығуды туғызу үшін ойын түрлерін пайдаланудың орны бөлек. Тиімді пайдаланылған ойын түрлері мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың зор ынтамен тыңдап берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені төменгі сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап отырады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез серігіп тапсырманы ықыластана әрі сапалы орындайтын болады. Ойындар барлық сыныптарда қолданылады. Сонымен бірге сынып ішінде ойнайтын ойындар мен іс-әрекеттер арқылы да оқытуға болады. Біз сынып ішінде ойындарды қашан қолдануымыз керек. Мысалы, сабақ үстінде жаңа сөздерді қайталау үшін, өтілген жаңа сабақты еске түсіру үшін қолданған жөн. Сынып ішінде мынадай ойындарды ойнауға болады: What's in the bag? Around the world Board Race Order Race Question race Bingo Go Fish ойындарын қолдануға да болады. Бұл ойындар оқушылардың танымын кеңейтіп, білім мен білік шеберліктерінің жан-жақты дамуына, қалыптасуына, тілдік материалдарды жақсы біліп, сөз іскерліктерін меңгеруіне көп көмектеседі. Ойындар оқушылардың танымын, ақыл-ой белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың зейінін, ойлау қабілеттерін дамытады. Ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді шешеді. Ойынның мақсаты бағдарламада анықталған білім, білік, дағдылар жайында түсінік беру, оларды қалыптастыру, және тиянақтау және пысықтау немесе тексеру сипатында болып келеді. Ойынның міндеті баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін арттыру мақсатында іріктеліп алынған нақты мазмұнымен анықталады. Ойын ұғымына түсінік берсек, бұл баланың мінез -құлқына өзі басқару мен қатар топпен жұмыс жүргізе білу әрекеті, ол баланың бір-біріне көмектесу, тез ойлау қабілетін, алға ұмтылу ісін дамытады. Сондықтан бағдарлама ойынша бекітілген оқыту үрдісінде ойын түрлерін сабақ үрдісінде үнемі пайдаланып отыру керек. Ағылшын тілі пәнінде көбіне рольдік ойындар, грамматикалық ойындар, танымды қойындар қолданылады. Ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Іс-әрекеттік есте түрінде қарастырсақ, оқушының белсенділігімен білім сапасын көрсетеді. Білім алумен біліктілік барысында оқушылардың қызығуы артады баланың дене қозғалысы жақсарады. Оқушыда топпен жұмыс істеу дағдысы қалыптасады, бала еңбек етуге дағдыланады талпындырады. Танымдық әрекеттері ұйымшылдық қабілетірін жетілдіреді, ойлау қабілеті артады, дамиды. Осы іс - әрекеттер арқылы оқушыларды оқытуға да болады. Іс-әрекеттің мынадай түрлеріне тоқталсақ: Matching (сәйкестендіру) Categories (топтастыру) Fill in the blanks (жақшалардың ішіндегі тапсырмаларды орындау) Dialogues (диалог) Drawing (сурет салу ) Singing (ағылшын тіліндегі әндер, өлеңдер) осы іс-әрекеттің түрлерін сабақ үстінде қолданса өте тиімді нәтиже береді. Ойынның өзіне тән мотивтері болады. Мысалы: мазмұндық, рөлдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатындығын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл-ой ойындарын да белгілі бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім түрлерін дамытады. Ойын түрлері өте көп. Соның ішінде сабақта пайдаланылатын танымды қойындар, сөздік ойындар жан-жақты дамытып білімді толық игеруіне көмектеседі. Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбымен мазмұнына неғұрлым сәйкес келсе, оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта түседі. Оны тиімді пайдалану сабақтың әсерлілігін, тартымдылығын күшейтеді, оқушылардың сабаққа ынтасымен қызығушылығы артады. Ойын сабақтың әр кезеңдерінде, тақырыбына қарай мұғалім өзі таңдап алып, қолданып отырады. Сондықтан осы баяндама да тілді меңгерту мақсатында сабақта қолданылатын түрлі ойындармен таныстыра кетуді жөн көріп отырмын. 1. What's in the bag? Сумкада не бар ойыны. Мұғалім алдымен балаларға бір сумка алып келеді. Балалардан сұрайды. Балалар сумкада не бар? Балалар ішінде дәптер, қалам, кітап бар деп айта бастайды. Мұғалім бұл ойынды сабақ соңында қолданса болады. Әсіресе жаңа сөздерді еске түсіру үшін қолдануға болады. Мұғалім сумканың ішіндегі заттармен таныстырады.Сумкада не бар? Мұғалім оқушылардан What's this? Сұрағы арқылы затты көрсету арқылы сұрайды. Мысалы: Pen, copybook, pencil, ruller, rubber деп көрсетеді. Сосын оқушыларға жеке-жеке қайталатады.Сөздерді ұмытпау керек. Сосын оқушыларға сумка ішіндегі заттарды таратып беріп, оқушылардан осы заттарды мына сұрақ арқылы сұрауға да болады. Мысалы: Who has a pencil? Who has a ruller? Жауап бергенде оқушылар кімде екенін табу керек. Оқушылар тапса Janar has a pencil деп табу керек. Бұл ойын оқушының сабаққа деген қызығушылығы артып, сөздік қорлары молайып, есте сақтау қабілеті артады. 2. Board race Тақта сайысы ойыны Бұл ойынның шарты: Мұғалім оқушыларды екі топқа бөліп, ойынның ережесімен таныстырады. Бұл ойында мұғалім түстер, сандар, сөздер айтады сол айтылған сөздерді, сандарды оқушылар қатесіз жазу керек. Келесі оқушы әрі қарай жалғасын жалғастырып отырады. Соңында оқушылардың жазғанын тексеріп қателерін жөндеп қай топтың жеңгенін анықтайды.Мысалы: P-1 P-2 Red ----Red Ten —Ten Stone —Stone Winter —Winter Book Book Осылай Рет-реті мен оқушылар жалғастырып болған соң қателерін жөндеп қайжақтын жеңгенін айтады. Бұл ойында оқушылар шапшаңдықты, дұрыс жаза білуді, есте сақтау қабілеттері артады. 3.Question Race Сұрақтар сайысы Бұл ойынның шарты: Мұғалім сол сабаққа қатысты сұрақтар қойылады. Осы сұрақтар оқушыларға таратылып беріледі. Оқушылар сол сұрақтарға дұрыс жауап беру керек. Мысалы жыл мезгілдері нөткен кездесу реттер арқылы да мынадай сұрақтар арқылы қолдануға болады. 1.How many seasons are there in a year? 2.What are they? 3.How many months are there in a year? 4.What are they? 5.What season is it now? 6.What month is it now? 7.How many days are there in a week? 8.What are they? Осы сұрақтар арқылы оқушылардың сөйлеу қабілеттері артып, сөздік қорлары молайып, сабаққа деген қызығушылығы артады. Нәтиже Әр оқушының шығармашылығы артады. Жылдам жұмыс істеуге дағдыланады Оқушының жеке қабілеті анықталады Оқушы топ жаруға ұмтылады. 5 . Оқушының ойлау қабілеті дамиды 6. Әр оқушы өз деңгейімен бағаланады. Қорыта келгенде, оқу үрдісінде «ойын түрлерін пайдалану біріншіден, оқушылардың білімін берік меңгерту құралы болса, екіншіден балалардың сабаққа деген қызығушылығын көтеру болып табылады. Ойын түрлерін пайдалану мынадай нәтижеге жеткізеді. Пайдаланылған әдебиеттер: С.Симонович, Г.Евсеев, А.Алексеев «Специальная информатика», Москва, «Аст -Пресс - книга», 2003г. 2. Симонович С. В. И др. «Информатика. Базовый курс.», Санкт-Петербург, Питер, - 2001г. 3. Фигурнов В.Э. «IBM PC для пользователя», Москва, ИНФРА-М, -1998г., изд.7. Е.К.Балапанов, Б.Бурибаев «Новые информационные технологий. 30 Уроков по информатике», Алматы, 2001г. А.В.Андреев, И.Б.Беккерман, В.И.Гриднев «Основы информатики и вычислительной техники», «Феникс», 2002г. «Халықты компьютерлік сауаттылыққа оқыту бойынша электронды оқулық» Ұлттық ақпараттандыру орталығы, 2007ж. УЗБЕК ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ВИДЕОДАРС, МУЛЬТИМЕДИА ВОСИТАСИ, ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИ ВА ЭЛЕКТРОН ДАРСЛИКЛАРДАН 
ФОЙДАЛАНИШ. Қурбанбекова Азизбон С.Рахимов номли умумий урта мактабининг узбек тили ва адабиёт фани уқитувчиси Ахборот технологиялари юқори ривожланган хозирги кунда таълим жараёнига информацион-коммуникацион воситаларни, компьютер технологияларини кенг татбиқ этиш, дарс жараёнида ва дарсдан ташқари машғулотларда слайдлар, видеолавхалар, мультимедиа, электрон дарсликлар ва қулланмалардан фойдаланишни йулга қуйиш давр тақозосига айланди. Видеолавхалар ва мультимедиа уқувчига матнни бир йула харакатларни куриш ва овозни - сузлар, гаплар, куй ва қушиқларни эшитиш орқали қабул қилиш имконини беради. Аудиоматнларни тинглаш русийзабон уқувчиларда ифодали уқиш ва сузлаш маданиятини шакллантириб борса, видеолавхаларнинг қулайлик томони шундаки, нутқ устиришда, матн тузишда намойиш этилаётган материал юзасидан уқувчиларда кенг тушунчалар хосил қилинади. Электрон дарсликлар буйича ишлаётган уқувчи материални тахрир қилиши, нусха кучириши, уз материалини қушимча киритиши каби иш турларидан самарали фойдаланишига имконият яратилади[1]. Таълим тизимини такомиллаштиришнинг яна бир йуналиши илғор иш тажрибаларни оммалаштириш булиб, бу орқали уқитувчиларнинг ижодкорлигини, уқувчиларга таълим-тарбия беришнинг турли усулларини қуллаш орқали фаннингсифат-самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Шунга кура шуъба йиғилишларида илғор иш тажрибаларни оммалаштириш буйича мухокама ва мунозаралар утказиш, энг яхши илғор тажрибаларни аниқлаб олиш ва мактаб, туман, вилоят, республика миқёсида мунтазам оммалаштириш мақсадга мувофиқ. Шуъба йиғилишида узбек тили фани йуналишида туман, вилоят, республика миқёсида иш тажрибалари оммалаштирилган уқитувчиларнинг фаолияти, эришган ютуқлари хақида давра сухбатлари ёки тақдимотларни хам утказиш мумкин. Оммалаштириш учун тавсия этилган илғор тажриба қуйидаги мезонларга жавоб бермоғи зарур: Амалий ақамияти ва долзарблиги: оммавий равишда амалиётда тажрибадан ижодий қуллаш имкониятининг кенглиги. Ишнинг натижавийлиги: бир неча марта юқори натижага эришганлиги, хар хил шароитда синаб курилганлиги. Тажрибанинг янгилиги: методикага қушган янги усуллари, педагогика ва методикадаги эришилган натижаларга мослиги. Исботланганлиги: уқувчиларни билим куникма ва малакаларни эгаллашдаги сифат курсаткичларининг юқори натижавийлиги. Барқарорлиги: педагогик амалиётда зарурлиги, фаоллиги, истиқболлилиги. Оптималлиги: минимал вақт, шароит ва воситаларда юқори натижага эришганлиги. Таълим технологияларини дарс жараёнида куллаш — самарадорлик омили. Дарс мураккаб жараён булиб, унинг самарадорлиги куп жихатдан уқувчиларнинг фаоллигига боғлиқ. Уқувчиларни фаоллаштириш учун эса педагогик технологияларнинг илғор усулларидан уйин, бахс, сухбат, викторина, мусобақа, саёхат, семинар, конференция, давра сухбати, ролли уйинларни қуллаш, китоб билан ишлаш ва амалий машқларга купроқ вақт ажратиш лозим. Бунда уқувчиларга бир-бирларининг фикрини тулдиришига имконият бериш, уқувчи фикрини билишга харакат қилиш, машғулотларда уқувчиларни имловий ва пунктуацион малакаларини пухта шакллантиришга йуналтириш, матн билан ишлаш, шу асосда мустақил матн туздириш, машқларга купроқ эътибор қаратиш керак булади. Таълим жараёнида уқитиш методлари марказий урин эгаллайди. Таълим шакли, воситалари, методлари синфдан синфга, босқичдан босқичга утган сари оддийдан мураккабга қараб устириб борилган холда қулланилиши керак. Чунончи, таълимнинг қуйи босқичларида купроқ расмлар, нарса-буюмларнинг узидан фойдаланилса, урта ва юқори синфларда турли жадваллар, чизмалардан, видео ва видео лавхалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ булади. Демак, дарсларни замонавий педагогик ва ахборот технологиялари асосида ташкил этиш хозирги кунда таълим самарадорлигини оширишнинг бош омили хисобланади. Дарс жараёнида бир эмас, бир неча методлардан фойдаланиш мумкин, ушбу методларнинг туғри қулланиши машғулотнинг самарадорлигини оширади, уқувчиларни ақлий ва илмий жихатдан фаоллаштиради. Турли хил педагогик вазиятларда уқитувчи ва уқувчиларнинг фаолияти фикрларининг узгариб, алмашиниб туриши, албатта, дарс методларининг узгаришига хам сабаб булади. Бу пировард натижада хар бир дарснинг бошқаларига ухшамаган шаклда, узига хос тарзда ташкил этилишига ёрдам беради ва уқувчиларда ушбу фанга қизиқиш, янгиликларни илғаб олишга интилиш хиссини уйғотишга олиб келади. Маълумки, таълим жараёни икки томонлама характерга эга булиб, уқитувчи ва уқувчиларнинг тенг муносабатларидан ташкил топади. Бу жараёнга рахбарлик қилувчи уқитувчи таълим жараёнининг туғри ташкил этилиши, таълим мақсадларининг туғри амалга оширилиши ва таълим натижалари учун жавобгар шахс хисобланади. Таълим жараёни уқувчиларнинг фан асосларини узлаштиришларига оид механизмгина булиб қолмасдан, балки шахснинг умумий ижтимоий-маданий қобилиятларини таркиб топтиришга хам қаратилиши лозим. Бунинг учун уқитувчи қуйидаги талабларга риоя қилиши керак булади: - уқувчилар билан муомала қилишда босиқ булиш; - таълимнинг уқувчилар томонидан қандай узлаштириб олинаётганлигига алохида эътибор бериш; таълим жараёнида турли метод ва усуллардан фойдаланиш; уқувчининг хотираси ва бошқа интеллектуал қобилиятини билиш; уқувчиларни турли усуллар воситасида уқишга қизиқтириш; баён қилинадиган масаланинг мохиятини чуқур тушуниши, уз фикрларини адабий тилда қисқа ва аниқ ифодалаш; таълим жараёнида уқувчиларнинг ёши ва ақлий даражасига мос сузларни танлаш; хар бир суз харакат ва мимика билан тасдиқланиши, болаларда хиссиёт уйғотадиган булиши зарур[2]. Уқитувчи билан уқувчиларнинг хамкорлиги уқитувчининг уқувчиларга курсатадиган ёрдамидан бошланди. У аста-секин фаоллашиб, уқитувчи билан уқувчиларнинг узаро хамкорлик позициясига усиб утади. Таълим жараёнида уқитувчининг уқувчилар билан хамкорлик қилиши катта ахамиятга эга. Уқувчиларнинг таълимга қай даражада ихлос қуйиши уқитувчининг мана шу хамкорликни ярата билиш махоратига боғлиқ. Уқитувчи билан уқувчиларнинг уқув фаолиятидаги мухитнинг туғри уюштирилиши уқувчиларнинг фанга булган қизиқишларини оширади, уларни бутун куч ва ғайратини сарфлашга ундайди. Ижодий топшириқлар хамкорликда бажарилгандагина билимларни узлаштириш самарали булади. Уқитувчининг урганилаётган фан буйича қайсидир бир маълумотга аниқлик киритиш пайтида уқувчиларга ёрдам сураётгандай мурожаат қилиши хамкорлик фаолиятини янада чуқурлаштиради. Замонавий педагогик технология уқув мақсадини аниқлаш ва таълим жараёнини лойихалашда қуйидагиларни кузда тутади: - уқувчининг фаоллигини ошириш, уни хамкорликка чорлаш; - уқув материалларини мустақил мутолаа қилиш куникма ва малакаларини шакллантириш; -уқувчини уз фикрини баён қила олиш, химоялаш, исботлай олишга одатлантириш. Адабиётлар: Баранов М.Т. ва бошқалар. Методика преподавания русского языка. М., "Просвешение", 1990. Текучев А.В. Методика русского языка в средней школе, М., "Просвешение", 1980. БІРІНШІ СЕКЦИЯ ЖАЛҒАСЫ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ВЛИЯНИЕ НЕЙТРОННОГО излучения на электропроводность сплава САВ-1 Ш.А. Аликулов , Ф.Р. Ахмеджанов , С.А. Байтелесов ' , А.Ф. Болтабаев2, Ф.Р. Кунгуров1'2, Абдуманапов У.Ж3, С.М. Бекбаев3 1 Radiation Safety Center under the Ministry of Emergency Situations Republic of Uzbekistan 2 The National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek 3 Международный казахско-турецкий университет имени Х.А. Ясави В исследовательских реакторах ВВР^М в качестве конструкционного материала для тепловыделяющих элементов (твэл) используются алюминиевые сплавы, выгодно отличающиеся от других сплавов своими физико-механическими свойствами [1]. В частности, они слабо подвержены радиационному повреждению при воздействии больших доз нейтронного излучения. Сплав САВ-1 является одним из таких сплавов и относится к группе алюминиевых деформируемых сплавов тройной системы Al-Mg-Si. Равновесная структура этого сплава представляет собой твердый раствор основных легирующих компонентов кремния и магния и других неконтролируемых примесей в алюминии. Несмотря на низкую температуру плавления, высокая теплопроводность сплава позволяет применять его в качестве конструкционного материала ядерных реакторов [2]. В сплавах, в отличие от чистых металлов, под действием облучения развиваются различные радиационно-индуцированные структурные превращения, которые определяют изменения свойств материалов в процессе облучения и во многом определяют их радиационную повреждаемость. Эти процессы непосредственно связаны со свободной миграцией точечных дефектов, генерируемых облучением [3-5]. Одной из структурно чувствительных характеристик является электропроводность, величина которой может определять степень радиационного воздействия. В работе [6] были получены предварительные результаты по зависимости электропроводности от величины флюенса нейтронов и показано, что вводимые облучением дефекты кристаллической решетки создают в материале систему энергетических барьеров. Рассеяние носителей заряда на этих барьерах приводит к увеличению удельного электрического сопротивления. В данной работе более детально изучено воздействие нейтронного излучения на температурную зависимость удельного электросопротивления сплава САВ-1. Методика эксперимента Исследования проводились на образцах алюминиевого сплава САВ-1 промышленной поставки, имеющих цилиндрическую форму диаметром 8 мм и длиной 100 мм. Анализ процентного соотношения элементов, входящих в состав сплава САВ-1, производился с помощью рентгеновского микроанализатора «Jeol» JSM 5910 IV (Япония). Плотность образцов САВ-1 определялась с погрешностью 0,1% по измерениям их массы на аналитических весах и линейных размеров с помощью микрометра. Для облучения быстрыми нейтронами образцы размещались в одном из вертикальных каналов исследовательского реактора ВВР-СМ ИЯФ АН РУз [6]. Плотность потока быстрых нейтронов (Е > 0,1 МэВ) в канале составляла 3,3-10 н/(см -с). Время выдержки образцов в канале в зависимости от суммарной дозы облучения варьировалось от двух часов до нескольких недель. Величину электрического сопротивления образцов сплава САВ-1 измеряли четырехзондовым компенсационным методом при токе 1 мА [7]. Удельное электрическое сопротивление р определялось из соотношения: р-UR^, (1) U эт L где U и - падение напряжения на измеряемом и эталонном образцах, R3rn - сопротивление образцовой катушки равное 0,01 Ом, S и L - поперечное сечение и длина образца, соответственно. Погрешность определения р составляла примерно 0,1 %. Зависимость электрического сопротивления образцов САВ-1 от температуры исследовали с помощью печи электросопротивления в диапазоне 290 - 490 K. Температура в печи контролировалась хромель-алюмелевой термопарой. Измерения проводили в режиме нагревания и охлаждения через 25 K, с выдержкой 30 мин. в каждой точке измерения с помощью регулятора температуры в пределах ±0.5 K. Результаты и анализ экспериментальных данных По измерениям массы и объема образцов была определена плотность сплава, которая оказалась равной 2,69 г/см3. Согласно рентгенографическому анализу массовая доля основных элементов алюминия, кремния и магния в сплаве САВ-1 составила 97,6, 2,09 и 0,07%, соответственно. Доля остальных примесей (таких, как Ni, Fe, Cd, Mn, Ti и др.) составляла менее 0,03%. Анализ показал также, что сплав САВ-1, как и чистый алюминий, имеет гранецентрированную кубическую структуру со средним параметром решетки, аспл=4,066 А. Результаты температурных исследований показали, что электрическое сопротивление сплава САВ-1 возрастает с температурой линейно в необлученном образце и нелинейно в образцах, облученных нейтронами. С ростом флюенса нейтронов отклонение от линейной зависимости и, соответственно, температурный коэффициент сопротивления заметно увеличиваются. Так, при флюенсе 7,6 1018 см-2 удельное сопротивление САВ-1 удваивается при изменении температуры от 298 до 473 K. Зависимость удельного сопротивления сплава САВ-1 от дозы облучения представлена на рис. 1. Из рисунка видно, что в исследованном диапазоне флюенсов нейтронов удельное сопротивление сплава САВ-1 при температурах выше комнатной изменяется нелинейно. Наибольшее изменение удельного сопротивления (30%) наблюдается при температуре 473 K. 5 6 £ 5 3 2 *1 
С! 4 3 Рис. 1. Зависимость удельного сопротивления сплава САВ-1 от флюенса нейтронов при температурах 298 K (1), 323 K (2), 373 K (3), 423 K (4) и 473 K (5). Обнаруженное различие между параметрами кристаллической решетки сплава и чистого алюминия показывает, что сплав САВ-1 представляет собой твердый раствор внедрения [3]. При этом атомы основных легирующих элементов кремния и магния увеличивают размер тех элементарных ячеек, в междоузлиях которых они располагаются. Была рассчитана концентрация атомов n в чистом алюминии и исследованном сплаве САВ-1 и 22 -3 22 - получено, что концентрация атомов n в сплаве и чистом алюминии равна 6,41 1022 см-3 и 6,02 1022 см-3, соответственно. Это также подтверждает, что сплав САВ-1 в основном построен по типу твердого раствора внедрения. Согласно квантовой теории, электрическое сопротивление металлических сплавов обусловлено рассеянием свободных электронов на дефектах решетки, включая тепловые колебания атомов, которые нарушают периодичность потенциала кристаллической решетки. В сплавах периодичность потенциала кристаллической решетки, дополнительно нарушается хаотично распределенными атомами легирующих элементов, что приводит к дополнительному рассеянию носителей заряда и уменьшению их подвижности. В результате, величина удельного сопротивления сплава, как правило, выше удельного сопротивления металла, составляющего его основу, поскольку к сопротивлению рТ, обусловленному рассеянием на тепловых колебаниях решетки, добавляется сопротивление рост, вызванное структурными дефектами. Согласно правилу Маттиссена об аддитивности сопротивления [8, 9], общее удельное сопротивление определяется их суммой: Р = Рост + РТ (2) (3) спл Реп сп Расчет по формуле (3) с использованием литературных данных по а=0,0038 K-1 и рТ=2,7 10-8 Q-м для чистого алюминия [10] и значения аспл=0,00354 K-1 для необлученного сплава САВ-1, определенного экспериментально (рис 1), дал значение рспл=2,91 10-8 Q-м, которое хорошо совпадает с экспериментальным значением рспл=2,88 10- Q-м для необлученного сплава САВ-1 в исследованном диапазоне температур (рис. 1). Таким образом, показано, что для необлученного сплава САВ-1 расчетное значение удельного сопротивления сплава хорошо совпадает с экспериментальным значением. Литература Алюминиевые сплавы (свойства, обработка, применение). Справочник / под ред. Х. Нильсена. Пер. с нем., М.: Металлургия, 1979 г. 679 с. Уманский Я.С., Скаков Ю.А. Физика металлов. Атомное строение металлов и сплавов: Учебник для вузов. — М.: Атомиздат, 1978. — 352 с. Динс Дж, Винйер Дж. Радиационные эффекты в твердых телах М.:ИИЛ, 1960.248 с Лебедев В.М., Лебедев В.Т., Иванова И.Н., Орлов С.П., Орлова Д.Н. Структура алюминиевых сплавов, облученных нейтронами реактора // ФТТ. 2010. Т. 52, в. 5. с. 934-936 Лебедев В.М., Лебедев В.Т., Орлов С.П. и др. Исследование наноразмерной структуры сплава САВ-1, облученного быстрыми нейтронами до высоких флюенсов, методом малоуглового рассеяния нейтронов. - ФТТ. 2014. Т. 56, в. 1, с. 160-164. 6. Байтелесов С.А., Салихбаев У.С., Сандалов В.Н., Кунгуров Ф.Р., Халиков У.А. Электропроводность алюминиевых сплавов, облученных нейтронами.- Атомная Энергия.- Москва, 2010.- №3, т.109, вып. 3. -С. 148-152. Кунце Х.И. Методы физических измерений. М.: Мир, 1989., 216 с. Жданов Г.С. Физика твердого тела. М.:МГУ. 1962. 501 с. Королёв А.П., Баршутин С.Н. Материалы электроники и электротехники: учебное пособие. Тамбов : Изд-во ТГТУ. 2010. 80 с. 10. Аликулов Ш.А., Ахмеджанов Ф.Р., Байтелесов С.А., Болтабаев А.Ф., Кунгуров Ф.Р., Рахимов Э.Т., Салихбаев У.С. Электро- и теплопроводность алюминиевых сплавов САВ-1 и АМГ-2 при высокой температуре. Атомная Энергия. 2015. Т. 117, в. 5 с. 270-273. МИНИМИЗАЦИЯ АКТИВНОСТИ ПРОДУКТОВ ДЕЛЕНИЯ И ТРАНСУРАНОВЫХ ИЗОТОПОВ С.А. Байтелесов , С. Н. Кудиратов , Ф.Р. Кунгуров , У.Ж. Абдуманапов , С.М. Бекбаев2 1 Центр радиационной безопасности при МЧС РУ Международный казахско-турецкий университет имени Х.А. Ясави Долгоживущие высокоактивные изотопы создают трудности, как при транспортировке (активность и остаточное тепловыделение от радиоактивности не должно превышать определенный уровень), так и при захоронении (для захоронения высокоактивных долгоживущих изотопов нужны специальные хранилища в глубоких горных шахтах). В отработанном ядерном топливе высокоактивные долгоживущие изотопы образуются двумя путями, из продуктов деления 235U и путем облучения нейтронами актинидов и трансурановых ядер. Также, есть возможность попадания радиоактивных газов и аэрозолей, при испарении воды 1 -го контура, в технологические помещения реактора. Поэтому, важно определить радиоактивные сбросы и выбросы и согласно предельно допустимым значениям сброса, установленным санитарными правилами и нормами. В связи с этим, являются актуальными исследования закономерности воздействия радиации на структуру материалов при радиоактивном загрязнении и их диффузия в конструкционные материалы и железобетонные сооружения. Мы планируем исследовать возможности минимизации активности продуктов деления 252 и трансурановых долгоживущих ядер, с использованием нейтронных источников, типа Cf и других. Возможно использование исследовательского реактора, создавая специальные облучательные устройства, которые могут располагаться либо на границе активной зоны, либо за активной зоной реактора. Одной из задач оптимизационных исследований, была задача поиска материала замедлителя, позволяющего более эффективно трансмутировать актиниды при прочих равных условиях. При этом планируется, расчетным путем, провести поиск резонансных сечений в области от 0 до нескольких кэВ нейтронных энергий для актинидов и выбор оптимального замедлителя, сборка установки в активной зоне реактора (используются нейтроны деления со специальным замедлителем) или в хранилище ядерного топлива (используется 252Cf в качестве источника нейтронов). На рис. 1. показано оборудование, использованное нами для измерения гамма спектра отработавшего ядерного топлива (ОЯТ). 
Рис. 1. Оборудование для измерения спектра отработанного ОЯТ. Установка для проведения измерений состоит из: Гамма-спектрометра с HP Ge-детектором; «сухого» канала в виде 4-х метровой алюминиевой трубы; компьютера, подключенного к спектрометру на котором проводится обработка спектров 137Cs; В целях получения надежных результатов, нами проведена апробация установки для 235 137 измерений содержания U в ОЯТ. Проводились замеры спектров Cs и вычислялось 235 содержание U, а также процент выгорания топлива в ОЯТ, содержание и выгорание топлива в которых заранее известно. После сопоставления данных проведена калибровка оборудования. 235 Нами измерены содержания U и процент его выгорания в 9ти ОЯТ, находившихся в хранилищах отработавшего ядерного топлива и подготовленных для отправки на переработку, время выдержки ОЯТ до момента измерения 3 -7 лет. 137 На рисунке 2 показан спектр гамма излучения в ОЯТ, пик у-линии Cs 662 кэВ был четко выделен, поэтому для определения выгорания выбран радионуклид 137Cs. 
Рис. 2. Гамма спектр ОЯТ. В таблице 1 приведены результаты измерения гамма спектра ОЯТ после 3 летней 137 выдержки. Как видно из таблицы 1, основной вклад в активность ОЯТ вносится за счет Cs. В последнем столбце приведены активности гамма линии к соответствующим энергиям. Такие измерения раньше не проводились. Из таблицы видно, что основной вклад в 137 радиоактивность дает радионуклид 137Cs.
Эта система для измерений содержит компоненты для активного счета нейтронов (при наличии внешнего Am-Li источника нейтронов), пассивного счета нейтронов (нейтроны, испускающиеся при спонтанном делении в ОЯТ), подсчета нейтронных совпадений и подсчета гамма-излучения от ОЯТ. Активный способ счета использует два метода измерения: 1) нейтронный подсчет совпадения, и 2) общее количество нейтронов, в которых учитываются более низкая средняя энергия нейтронов от источника (Am-Li), чем нейтроны, вызванные делением. 
235 В таблице 2 приведено сравнени1е37результатов измерений остаточной массы U в ОЯТ, проведенных с измерением спектра Cs HP Ge-детектором (1) и измерением с помощью 235 счетчика нейтронов с Am-Li источником нейтронов [1]: масса U, определенная методом измерения одиночных нейтронов (2-1) и масса 235U, определенная измерением нейтронов совпадений (2-2). Табл. _ 2. Сравнение результатов измерений.
Как видно из таблицы, при сравнении результатов максимальное отклонение измеренных значений двумя различными методами не превышает 10,64 %. Для осуществления измерений активности отработанного ядерного топлива, использовался CdZn детектор, который погружался в четырехметровую алюминиевую трубу («сухой» канал) и опускался в бассейн с водой хранилища №2. К трубе подносили отработанную ТВС, находящуюся в хранилище отработавшего топлива №2. Данные с детектора передавались на спектрометр и записывались в файл в виде спектра. Использовалась программа WIMS-ANL [2] для генерации двухгрупповых поперечных сечений, которые требуются для программы IRT-2D [3] для расчета выгорания. Программа IRT-2D использовалась для расчета выгорания цикл за циклом. Остаточное энерговыделение рассчитано по формуле Вигнера-Вея [4]. A=A1(t-0,2-(t1+t)-0,2) Результаты измерений приведены в таблице 3.  Трансмутация долгоживущих ядер в стабильные или короткоживущие нуклиды, рассматривается в качестве альтернативы захоронению отходов в глубоких пластах геологических формаций, что может позволить существенно снизить опасность, накладываемую на окружающую среду. Литература H. Menlove, J. Marlow, K. Miller, C. Rael, M. Swinhoe (LANL, USA), W. O'Connor, T. Sobolev (DOE/NNSA, USA), R. Zarucki, A Lebrun, E. Van Schijndel, U. Yavuz (IAEA, Austria), U. Salikhbaev, S. Baytelesov, S. Alikulov, A. Boltabaev (INP, Uzbekistan), «Field Tests of a Detector for the Verification of Research Reactor Spent Fuel at the WWR-SM Reactor at the Institute of Nuclear Physics in Uzbekistan», Institute of Nuclear Materials Management (INMM), 15-19 July, 2012, USA. J.R. Deen, W.L.Woodruff, WIMS-ANL USER MANUAL REV.6, ANL/TD/TM99-07, Argonne National Laboratory, Argonne, Illinois, February 2004. IRT-2D program of two-dimensional neutron calculation for reactor with FA IRT-M in two-group diffusion approximation, RSC (РНЦ) "Kurchatov Institute", Moscow, 1986 4. В. И. Владимиров, Технические задачи по эксплуатации ядерных реакторов, Москва Атомиздат, 1976г. MATLAB ОРТАСЫНДА 3D ГРАФИКТЕРДІ ВИЗУАЛИЗАЦИЯЛАУ ҚҰРАЛДАРЫ Ахметова С.Т., Тажибаева Б.Т., Әбдіғапбар С. Қазақстан, Шымкент, М.Әуезов атындагы ОҚМУ Компьютерлік графика - әр түрлі кескіндерді (суреттерді, сызбаларды, мультипликацияларды) компьютердің көмегімен алуды қарастыратын информатиканың маңызды саласы. Қазіргі танымал бағдарламалардың ешқайсысы компьютерлік графикасыз жұмыс істемейді. 3D-технология архитектуралық визуалдауда, автомобиль жарнамалары мен компьютерлік ойындар жасауда қолданылады. Үшөлшемді компьютерлік графика - өте кең сала, ол машина жасауда, архитектурада, құрылыста, медицинада, археологияда, тренажерлар құруда, кино мен теледидарда қолданыс тапқан. Техниканы жетілістіру және 3D моделдермен жұмысты қарапайымдастыру арқылы үш өлшемді графика үйреншікті жазық бейнелерді ығыстыра отырып, өмірдің ажырамас бір бөлігіне айналары сөзсіз. Визуализация - бұл әр түрлі ақпараттарды көрнекті (кескіндеме) түрінде ұсынылу құбылысы. Визуализация мағлұматты ұсынудың ең нәтижелі де тиімді тәсілі болып табылады, себебі көзбен көру адамға 90% ақпарат береді. Осыған сәйкес 3D визуализация -бұл үш өлшемді графика технологиясын қолдану арқылы ақпаратты ұсыну процесі. Қолданылу аймақтары [1]: архитектуралық жобалау мен интерьерлік конструктрлеу; теледидар үшін жарнамалық және ғылыми танымал роликтер дайындау; компьютерлік мультипликация және фантастикалық сюжетті ойын фильмдер түсіру; машина жасау АПРЖ-де; географиялық ақпараттық жүйелерде; электротехника және электроникада; компьютерлік ойындар, кітаптар мен журналдар үшін иллюстрация дайындау; көркем компьютерлік графика, Web-дизайн; кеңістіктегі бейненің дамуы; арнаулы эффектілер. Компьютерлік моделдеудің уникалды құралдары мен әдістері арқылы ғимараттың виртуалды моделдері құрылады. Осы кезге дейін құрылыс жобалары жогары деңгейдегі құрылыс технологиясында өтті. Қазірге кезде құрылыс компаниялары визуалды бейнеленетін инженерлік жобалар жүйесін қолданады. Заманагөй программалар құрылыс есептерін жүргізіп қана қоймай, сондай-ақ құрылыс үрдісін визуалдайды. Сату компаниялары оның дизайны және жөндеу жұмыстарымен байланысты 3D моделдеудің компьютерлік программаларын клиентке болашақ жоба туралы дәл ақпарат беру үшін қолданады. Осылайша бүл компаниялардың кірісі пайдасыз сызбаларға жүмсалатын уақытты үнемдеу есебінен арта түседі. Компьютерлік моделдеу жетістігін тек жылжымайтын мүлікпен байланысты адамдар ғана емес, сондай-ақ өзінің шығынын заманагөй компьютерлік қүрастыру программалары көмегімен қысқартуға ұмтылатын ірі компаниялар да мойындап отыр. 3D визуалдау архитектура саласына мүлдем жаңа мүмкіндіктер береді. Дәстүрлі архитектуралық идеяларды қол техникасымен көрсетудің орнына компьютерді қолдану өте ыңғайлы. Жаңа жобаларды 3D графика компьютерлік программаларында жасалынған фотореализмді бейнелер түрінде көрсету дамып отыр. Осы технология архитектуралық дизайн облысына өз үлесін қосуға тырысады. Оны қолдану арқылы алынған күрделі жобалар сәттілігі әр бір салада бүгінгі күнде талабы күшті қатал бәсекелестік жағдайында нәтижені көрсетудің нанымдылығынан тәуелді болады. Бүл жобалар архитектураға қызығушыларды заманагөй технологиядан хабардар болып, оны тәжірибеде сауатты қолдануға итермелейді [2]. IT-технологиясы облысында, әсіресе дизайнерлік мамандарды сапалы білімдендірудің жетіспеушілігі бүл технологияны игерудің қаншалықты маңыздылығын көрсетеді. Интерьер жғне экстерьер дизайнын жасауды экономиканың әр түрлі салаларының IT- индустриясында қолдану қажеттілігі артуда. Заманагөй өндіріс қызметкер-дизайнерлер көптеген программаларды білуін талап етеді, яғни жүмыс берушіге кең профилді жан-жақты маман керек. Қазіргі заманғы компаниялар 3D-технологияның қандай да бір компонентінсіз жүмыс жасай алмайды. Осыған байланысты программалық қамтамалардың, соның ішінде анимация және визуализация бойынша программалардың қолданысы кең таралған. Заманауи IT-технология мамандарын бүл бағытта оқыту бүгінгі күнде әр түрлі оқу орындарында үлкен сүранысқа ие. Әр түрлі үшөлшемді жобалық циклды басқаратын шешімдер жобаның орындалуына қызығушы барлық түлғаларға оған оның кез-келген сатысында қосылуына және олардың компетенциялары шегінде жобалық мәліметтер қосуға мүмкіндік береді. Осылардың бәрінің негізі мәліметтердің сандық форматы боп табылады. Анимациялық жобалау, media-өндіріс және game-индустрия бойынша сенімді және функционалды шешімдер үсынатын 3D компьютерлік моделдеуге қызығушылықтың артуына байланысты бүл өнім экономиканың киноиндустрия, жобалау, жарнама жасау, ландшафт дизайны сияқты салаларында тиімділікке ие. Моделдеудің алдыңғы қатарлы әдістері осы салалардың аниматорларына, дизайнерлеріне және инженерлеріне өздері ойлағандай дәрежеде компьютерде жүмыс жасауға мүмкіндік береді. Идеялар моделге біртіндеп ауысады, қателер мен қайталанатын үрдістер саны кемиді, өйткені модель өзінің нақты өмірдегі протипіне жақын байланысқан. Мәліметтердің сандық форматы жобалаудың барлық сатыларында тиімді бірлескен жүмысқа мүмкіндік береді. Жобалық ақпарат қүрылады, басқарылады және жалпы қолдану мүмкіндігіне ие. Оны кез келген қажетті орындар қолдана алады. Нәтиженің ерекшелігі көпшілік арасында кең түрде қызығушылықпен қолданыс табатындығында болып отыр. Статистиқаға сүйенсек, жаппай қолданыста жүрген бағдарламаларды жасап шығарушы бағдарламистік үжымның қызметкерлері өз жүмыстарының 90 % уақытын осы графикамен шүғылдануға жүмсайды екен. Графика үғымы, белгілі бір анықталған қасиеттері бар графикалық обьектілердің сызбасын береді. Графикалық командалардың молдығына қарамастан, олардың синтаксисі қарапайым және жаңадан үйренушілерге жеңіл түсіндіріледі. «Қарапайымнан күрделіге» ережесін басшылыққа ала отырып, біз алдымен графика функциясын өзгергіш ретінде, содан соң үш өлшемді графикті, арнайы, анимациялық және дискрипторлық графиктерді қарап шығамыз. Көп жағдайда есептеу нәтижелерін сараптама жасау үшін оның графигін сызу қажет болады. Бүл үшін Matlab жүйесінің мүмкіндіктері үлкен. Сондай-ақ график сызу үшін бүл жерде бір функцияны қолдану жеткілікті. Matlab график түрғызу барысында арнайы графикалық терезе ашып, онда абсцисса және ордината осьтерін сызып, аргумент пен функцияның мәндерін көріп, график түрғызып береді. Бір терезеге бірнеше графиктерді, әр түрлі түсте, түрлі сызықтармен сызуға болады. Сондай-ақ суретті өзгертуге, рәсімдеуге, сақтауға болады. MatLab векторлардың және матрицалардың графикалық бейнелеулері үшін зор мүмкіндіктерге ие, сонымен қатар түсініктеме беру және графиктерді баспаға шығаруға болатындығы. MATLAB жүйесі графикасының негізгі мүмкіншіліктері: Графикалық терезелердің маңызды жақсарған интерфейсі; Графиктерді форматтаудың кеңейтілген мүмкіншіліктері; Графиктерді бөлек терезелерде құру мүмкіншілігі; Бірнеше графикалық терезелерді шығару мүмкіншілігі; Терезелерді экрандарға, олардың мөлшерлерін өзгертіп ауыстыру мүмкіншілігі; Графиктердің облысын графикалық терезелердің ішіне ауыстыру мүмкіншілігі. Әртүрлі координаттық жүйелердің және осьтардың тапсырмалары; Түс қолданудағы жоғары мүмкіндіктер; Графиктер командаларының параметрлерінің молдығы; • Табиғи көрінген үш өлшемді пішіндерді және олардың үйлестірулерін алу мүмкіншілігі; Үш өлшемді пішіндердің қималарының құру мүмкіншілігі; Анимациялық графиктер құру мүмкіндігі; MatLab-тың кеңістіктегі графиктік мүмкіндіктері үлкен. Онда үш өлшемді графиктер сызу үшін негізінен plot3, mesh және surf функциялары қолданылады. Олардың ішінде ең қарапайымы plot3 функциясы. Айталық z=f(x,y) функциясының графигін сызу керек болсын. Ол plot3(x,y,z) функциясы арқылы орындалады. Әрине бұл функцияны қолданудан алдын x,y және z-тің мәндері анықталған болуы тиіс. Мысалы: >> x=-1:0.1:1; >> y=-2:0.2:2; >> z=exp(-x.A2-y.A2); >> plot3(x,y, z) >> grid on командаларын орындау нәтижесінде z=e-x2-y2 функциясының графигі сызылады. Суреттен көрініп тұрғандай, мұнда график кеңістіктегі бір сызық түрінде сызылады (сурет 1). Ал кеңістіктегі фигура түріндегі графикті сызу үшін mesh және surf функциялары қолданылады 
Мысалы, z=sin(x) функцияның графигін төмендегі командаларды береміз. (сурет 2) >> u=-4:0.1:4; >> v=-3:0.1:3; >> [x,y]=meshgrid(u,v); >> z=sin(x); >> mesh(x,y,z) t3 функциясын қолданып сызу. -4<х<4, -3 сызу үшін Сурет 2. z=sin(x) функциясының графигін mesh функциясын қолданып сызу. Ал толық боялған график сызу үшін mesh(x,y,z) орнына surf(x,y,z) функциясын қолдану керек. Сонда келесі графикті аламыз (сурет 3).  
Сурет 3. z=sin(x) функциясының графигін surf функциясын қолданып сызу. Әдебиеттер тізімі 1. Статьи по основам 3D-графики. // Электронная версия на сайте http://www.computerra.ru Миловская О. Дизайн архитектуры и интерьеров в 3DS Max 8 - М.: Мастер, 2007. Эдвард Э. Интерактивная компьютерная графика. Пер. с англ. - М.: Вильямс, 2001 УПРУГИЕ СВОЙСТВА конструкционных материалов ядерных РЕАКТОРОВ 1 2 2 Ш.А. Аликулов , Ф.Р. Ахмеджанов , С.А. Байтелесов , А.Ф. Болтабаев1, Ф.Р. Кунгуров2. Абдуманапов У.Ж3, С.М. Бекбаев3 1 Национальный университет Узбекистана имени Мирзо Улугбека 2Центр Радиационной Безопасности при МЧС РУ 3 Международный казахско-турецкий университет имени Х.А. Ясави В настоящей работе с помощью ультразвуковых волн получен ряд коэффициентов, характеризующих упругие свойства алюминиевых сплавов САВ-1, и АМГ-2, которые относятся к группе сплавов тройной системы Al-Mg-Si [1, 2]. Наряду с основными легирующими компонентами в этих сплавах могут присутствовать другие примеси и различные интерметаллические соединения, например Al3Fe, AlSiFe, CuAl2. Устойчивость к воздействию больших доз нейтронного излучения и высокая теплопроводность сплавов позволяет использовать их в качестве конструкционного материала при изготовлении различных конструкций в активной зоне ядерных реакторов [3, 4]. В работе исследованы образцы сплавов, приготовленные из стержней промышленной поставки. Плотность сплава определялась по измерениям массы и объема образцов с погрешностью 0,1%. Для измерения скорости акустических волн в сплавах использовался модифицированный метод «импульсной интерференции» Вильямса-Лэмба [5-7]. Продольные и поперечные акустические волны возбуждались и принимались кварцевыми пьезопреобразователями, соответственно X и Y- среза, имеющими резонансную частоту ~10 МГц. Акустический контакт пьезоэлектрического преобразователя с образцом сплава осуществлялся через тонкий слой эпоксидной смолы. Скорость акустической волны определялась путем регистрации последовательных значений частоты, при которых амплитуда результирующего импульса проходит через минимумы или максимумы из соотношения [6]: V=2LAv, (1) где L - длина образца, Av - разность двух соседних частот высокочастотного генератора, соответствующих противофазной интерференции. Точность определения скорости акустической волны ограничивалась точностью измерения длины образца и составляла ~0,01%. Полученные экспериментально значения плотности и скорости акустических волн (продольных VL и поперечных Vs ) были использованы для определения упругих констант -модуля Юнга E, модуля сдвига G, модуля объемной упругости К и коэффициента Пуассона: G = pV2 (2) ,2(1 + а)(1 - 20-) (3) E = pVl 1 -а KS = pVl :PVs2 где p - плотность материала, а - коэффициент Пуассона. а = 0.5VL -Vs ; VL -V Результаты эксперимента и расчета приведены в табл. 1, вместе с данными для номинально чистого алюминия [8]. Табл. Скорости акустических волн и упругие константы сплавов САВ-1, АМГ-2 и алюминия
Видно, что сдвиговая упругая константа у сплавов и алюминия практически одинакова. В то же время модуль Юнга сплавов САВ-1 и АМГ-2 заметно меньше соответствующей константы алюминия. Такой результат свидетельствует о том, что легирующие элементы магния и кремния делают кристаллическую решетку сплава менее упакованной и ослабляют центральные упругие силы связи между атомами. При этом значение коэффициента Пуассона для сплавов практически не отличатся от его значения для алюминия, что соответствует теории, согласно которой значение коэффициента Пуассона в металлах и сплавах меняется незначительно [8]. Литература Алюминиевые сплавы (свойства, обработка, применение). Справочник / под ред. Х. Нильсена. Пер. с нем., М.: Металлургия, 1979 г. 679 с. Максимкин О.П., Яровчук А.В., Аулова Д.С., Л.Г. Турубарова, С.В. Карбышева Коррозийная стойкость алюминиевого сплава САВ-1 после эксплуатации в активной зоне реактора ВВР-К и хранения в водном бассейне // Вопросы атомной науки и техники. 2010. №5. Серия (96), с. 78-83. Лебедев В.М., Лебедев В.Т., Орлов С.П., Марголин Б.З., Морозов А.М. Исследование наноразмерной структуры сплава САВ-1, облученного быстрыми нейтронами до высоких флюенсов, методом малоуглового рассеяния нейтронов. ФТТ. 2014. Т. 56, в. 1. с. 160-164. Alikulov Sh.A., F.R., Baytelesov S.A., Boltabaev A.F., Kungurov F.R., Rakhimov E.T., Salikhbaev U.S. High-Temperature Electric and Thermal Conductivity of the Aluminum Alloys SAV-1 and AMG-2. Atomic Energy, 2015, 117, pp. 334-339. Капранов Б.И., Коротков М.М. Акустические методы контроля и диагностики. 2008. Томск: ТПУ. 186 с. Труэлл Р., Эльбаум Ч., Чик Б. Ультразвуковые методы в физике твердого тела. 1972.М.: Мир, - 307 с. Дьелесан Э.Д., Руайе Д. Упругие волны в твердых телах. Применение для обработки сигналов. - М.: Наука, 1982. - 342 с. Рохлин Л.Л. Акустические свойства легких сплавов. М.: Наука, 1974. 140с. РЕФЛЕКСИВТІ ЕСЕП ЖӘНЕ ОНЫҢ МҰҒАЛІМ ТӘЖІРИБЕСІН ӨЗГЕРТУГЕ ЫҚПАЛЫ Карибаева Айша Асылханқызы Қордай ауданы, Қордай ауылы, Балжан Бөлтірікова атындагы №4 мектептің биология пәні мұғалімі Адамның басшысы - ақыл, жетекшісі — талап, шолгыншысы - ой, жолдасы — кәсіп, цорганы — сабыр, крргаушысы — мінез. Би-шешендер «Тәжірибедегі рефлексия» жалпы білім беретін мектептердегі педагогика кадрларының кәсіби дамуына арналған курсты оқуға қандай мақсатпен келдім? Мақсатым қанағаттанарлықтай нәтижеге әкелді ме? Өзім үшін қандай жаңалықтар ашылды? Нені үйрендім? Үйренгенді қалай қолданамын? Тренер қандай болу керек? Өзімде нені, өзгеде нені жетілдірем? Оның мен үшін, мүғалімдер және оқушылар үшін қандай қажеттігі бар? Сүрақтардың шешімдері көрінетін көкжиек қайда? Байқасам, қалың сүрақтың ортасында қалып отырмын. Глоссарийге жүгінсек, Рефлексия / Рефлексия / Reflection (лат. reflexio -өткенге жүгіну) - субъектінің назарын өзіне, атап айтқанда, оларды қайта ойлап, қорыту мақсатында өз белсенділігінің өніміне аударуы. Философияда рефлексия былай деп түсіндіріледі: 1. Сананың және ойлаудың өзіне жүгіне алу қабілеті. 2. Жаңа білім алу мақсатында білімді талдау. 3. Сана мен жанның күйін өзіндік бақылау. Педагогикада рефлексия сабақтың бір кезеңі ретінде қарастырылады. Ол кезде сабақ барысында алынған білім сыни түрғыдан талданып, меңгерілген біліммен салыстырылып, өзіндік түсінік пайда болады. Қарапайым сөзбен айтқанда рефлексия өз тәжірибеңді түзеуге, дамытуға көмектеседі. Рефлексия өткіген сабағыңды тек талдап қана қоймай, ондағы орын алған кемшіліетерді жою үшін алдағы сабаққа жаңа жоспар қүруды талап етеді. Екі апталық курстың барысында көп нәрсеге көзқарасым өзгерді, бүрыннан білгеніме коррекция жасау немесе жетілдіру керектігіне көзім жетті. Кейбір тәсілдерді бүрыс қолданатындығымды білдім, мысалы «Ақылдың алты қалпағы» Эдвард де Боно. Кері байланыс пен рефлексия арасындағы айырмашылық, формативті бағалаудың маңыздылығы, Блум және Андерсен таксономиясын қолдану икемдігі, үнемі «ақыл аулайтын қармақ», яғни проблемалық сұрақ қою, оның шешімін бірлесе табу өзектілігі, тіпті адасқан ойдың 99% қате болған жағдайдағы, 1% дұрысын байқап, жұмысты соған бағыттап жүргізу керектігін түсіндім. Ең бастысы алдымдағы тыңдаушыларымның өзіндік көзқарасы қалыптасқан, тәжірибесі мол жеке тұлға екенін естен шығармай, андрогог-педагог болу керек. Мектеп тренері ретінде кәсіби мінез-құлықтың стандарттарын сақтаудың маңызды екенін ұғындым. Ол үшін, өз уақытымды және тыңдаушыларымның уақытын бағалай отырып, жоспарға сай тиімді еңбек етуім керек. Тыңдаушыларыммен команда құрып, шынайы, ынтымақтастық пен сенімділікке негізделген қауымдастық құрамын. Ал, маған сенім артқан ұстаздарға кәсіби шеберліктерін арттырудың тиімді жолдарын көрсету және көмектесу үшін өз фокус тобымды (дамыту тобы) жұмылдырамын. Мектеп әкімшілігін қызықтыру арқылы қолдау көрсетуіне ықпалдастырамын. Тек фокус топпен шектелмей, бірінші мектеп аясындағы басқа тренер және оның тобы, екінші мектепаралық желілік қоғамдастықты кіріктіруге тырысамын. Өйткені бұл жұмыстың мақсатына тек бірлескенде ғана оң нәтижеге жететінім хақ. Жоспарлы істі атқару кезінде өзекті төрт сұрақты естен шығармау керектігін, тіпті өз тыңдаушыларымды да осыған дағдыландыруым керектігіне күмәнданбаймын. Ол: 1.Қандай өзекті мәселелер шешілді? 2.Қаншалықты қажет? 3.Қандай нәтижеге жетуге болады? 4.Мұғалімдер сабақта қалай қолданады? Барлық жағдайда модерацияны есте сақтап, өзгеше ойдың ерекшелігін бағалай отырып, тыңдаушыларымның, ал олардың өз кезегінде оқушылардың әлеуетін ашудың маңыздылығы зор екеніне көз жеткізе білу керек. Оқушылар үшін сабақ, тыңдаушылар үшін коучинг барысында әрекеттің 50% тренер, келесі 50% тыңдаушылар жүзеге асыруға бағытталған тапсырмаларды СМАРТқа салып дайындауға тырысу керек. Бағалау арқылы оқытуды дараландыру, оқыту пәнге емес, мәселені шешуге бағыттау екендігін, нені білдім, неге ұмтылу керек екенін анықтауға болатындығын білдім. Бағалаудың мақсаты: сандық бағадан сапаға көшіру жолын, оны жетілдіру аспектісін қарастыруды үйрендім. Тәжірибемді жетілдіру үшін: «GROW», «Кейс стади»әдісі, «Критералды бағалау», Эдвард де Бононың «Ақылдың алты қалпағы»-ның теориясын оқып, әріптестеріммен ой бөлісіп, практикада қолданып, қажет болса «Кері дизайн» әдісін ұтымды пайдалану керектігіне мұқтаждық туындады. Рефлексия жазу барысында өзім үшін ашқан жаңалығым бар. Қалың сұрақтың ішінде қалып, тұманнан шығатын жол таппайтындай сезінгенмін, тіпті бір кезде «білгенімді тарыдай шашып, білмегенім көбейді» деп қынжылған шақтарым да болды. Тығырықтан шығуға көмектескен екі апта аясында бірлесіп еңбектенген әріптестерімнің сабақ барысындағы іс-әрекеттері, сыни тұрғыдан ойландыра білген, өз ісінің шебері -М.Қ.Түйебаев мырза. Рефлексия арқылы нені білгендігім, оның қаншалықты маған қажеттілігін, дұрыс қолданғанда қандай нәтижеге жетуге болатындығын, мектепке барғанда қандай қиындықтар мен кедергілер кездесетінін және ең негізгісі оларды қалай шешетінімді болжап отырмын. АЛЬФА БӨЛШЕКТЕРДІҢ 11В ЯДРОСЫНДА СЕРПІМДІ ЖӘНЕ СЕРПІМСІЗ ШАШЫРАУ МЕХАНИЗМДЕРІ С.М. Бекбаев, Е. Еділбаев, У.Ж. Абдуманапов Ахмет Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрікуниверситеті,ОҚО,Түркістан Элементар бөлшектер және жеңіл иондардың төменгі энергияларда әсерлесуін зерттеу -заманауи физиканың маңызды мәселерінің бірі болып табылады. Ондағы шешілетін негізгі үш мәселе бар: 1) фундаменталдық әсерлесу табиғатын зерттеу, 2) реакция механизмдерін зерттеу, 3)атомдық ядро құрылымын зерттеу. Серпімді шашырау дифференциалдық қималарын оптикалық модель бойынша талдаудан тек макроскопиялық параметрлер мәндерін алуымыз мүмкін. Олар тікелей физикалық мағына бермейді. Бірақ, оптикалық параметрлер қозған күйлерді сипаттайтын бүлінген толқындар әдісіндегі микроскопиялық моделде параметр ретінде қолданылады. Сондықтан, бұл параметрлер серпімді шашырау дифференциалдық қималарын дұрыс сипаттауы қажет. Ал ядроның қозған күйінің шашырау дифференциалдық қимасын жақсы сипаттау арқылы нуклон-нуклондық әсерлесу потенциалының параметрлерін немесе эффективті әсерлесу потенциалын, байланысқан күйлердің толқындық функцияларын және әсерлесу механизмдерін айқындауға мүмкіндік береді. Оптикалық модель Серпімді шашырау дифференциалдық қималарын талдау үшін реакцияның оптикалық моделі қолданылады. Бұл модельде бөлшектердің көп нуклонды жүйе ядрода шашыратылу мәселесі қарапайым процеске келтіріледі: ол бөлшектердің орташа комплексті оптикалық модель потенциалында шашырауы. Потенциалдың пішіні және тереңдігі сәйкес экспериментах мэліметтерді есептеуде оптималды сипаттау нэтижелеріне байланысты таңдап алынады[1,2]. Оптикалық модельде серпімді шашырау процесі Шредингер теңдеуімен сипатталады: (1) ft = тАр A/(A + Л)-соқтығысатын және A келіп түсуші және нысана ядролардың m- массалық сандары, энергиясы. Оптикалық потенциалды мына түрде аламыз: (2) U(v)=Vc(v) - V(r)-i (Wv (г) + Ws (г)) + Vu , мүндағы Vc(t) - біркелкі зарядталған шар түріндегі кулондық потенциал. 
(З-г2/^) 
r > йсүшін r < fic үшін мүнда Rc = гсАх,л- кулондық радиус, 2Р жэне jtt - келіп түсуші бөлшек жэне нысана ядролардың зарядтары. (2) формуланың кейінгі мүшелері ядролық әсерлесулерді сипаттайды. Ядролық әсерлесудің радиалдық көрінісі әдетте ядролық материя тығыздығын дұрыс сипаттайтын Вудс-Саксон түрінде алынады. Оптикалық потенциалдың нақты бөлігі былайша беріледі: V(r)= V0 [14- ехр көлемдік жорамал бөлігі: V(r)= цго[і + етр(!=£ж)]. ал беттік жорамал бөлігі: Ws (f) = -4 adWdfr [1 4- ехр (3) мүндағы Va, WaWD- сэйкес потенциал түрлерінің тереңдігі, Rv RWrRD- сэйкес потенциал түрлерінің радиустары, ^,0^. ad- сэйкес потенциал түрлерінің диффузиялығы. (2) формуладағы спин-орбиталдық потенциал у^офггЩ[1+^{^)1^ <4) Жоғарыда көрсетілген оптикалық параметрлердің теориялық және эксперименттік бұрыштық шашырау дифериенциалдық қимылдар өзара максимумна сәйкес келетіндей етіп алынған мәндері тауып алынады. Бұл үшін әртүрлі оптикалық параметрлер мәндерінде көптеген сандық есептеулер жүргізіледі. Теориялық есептеулер " SPI -GENOA" және "ECIS- Г 1 ... . V2 88" есептеу бағдарламасы [3] бойынша жүргізіледі. Оптикалық потенциал параметрлері шамасын минимизациялау бойынша автоматты түрде ізделінді. Сәйкестендіруді оңтайландыру "SIMPLEX", "MIGRAD" және "MONTE KARLO" әдістерін бір мезетте қолдану арқылы жүргізілді. Мүндағы (о";)т жэне Ссті)э ~~ берілген бүрыштағы есептелген жэне экспериментах диференциалдық қималар мэндері, (До"і)э - эксперименталдық қателік (дэлдік), N- өлшенген нүктелердің мәндері. Байланысқан арналар әдісі. Бірінші қозған күйі үжымдық дефармацияланған табиғатты ядролар үшін байланысқан арналар эдісін қолдану тиімді екені дэлелденген.[4] Ядролық процестерді сипаттау маңызды, көпарналы мәселелер болып табылады. Ядролық процестерді сипаттау мәселесі берілген шекаралық шарттарға сәйкес келетін көпбөлшекті Шредингер теңдеулерін шешу мәселесіне келтіріледі. Бұл шешімдер дифференциалдық және интегралдық қималарды есептеуге мүмкіндік береді. Бұл әдісте Шредингер теңдеулер жүйесін шешуге алып келеді. [ ВД) +К„ (->) - Е]/П(г) , п=1, 2,.. .N (6) мүнда (7) -байланысқан арналардың матрицалық элементі. Бұлар арқылы бірбөлшектік N теңдеулер (6) бір- бірімен күшті байланысқан арналары болған кезде серпімді және N-ядроның қозған күйлеріндегі барлық серпімсіз шашырауларды матрицалық элементтеріне (7) нысана ядросының қозған күйлерінің толқындық функциялары кіретін болғандықтан бұл әдіс эксперименттік мәліметтерді талдаудан ядроның құрылысы туралы бір негіздегі мәліметтерді алуға мүмкіндік береді. Бұл формализмді ядроларда бөлшектердің серпімсіз шашырауына қолдану үшін потенциалын бөліп аламыз. Біздің есептеулерімізде үжымдық 
) түсуші шамаларына да былайша нуклондық бөлшектің -мен (8) (9) 1 + елр^[ г- Бүл өрнек V(t,*,4,aiJ =У(г-Д0)-Д02 Орташа өріс потенциалы ретінде келіп түсуші бөлігіи (10) Д0 нүкте айналасында Тейлор қатарына жіктеледі: ЭУ(г-Яд) нуклонның ядромен өзара эсерлесу потенциалының сфералық симметриялық бөлігіипр= V(r — Ra) алынады, ал эсерлесудің қалдық бөлігі деп потенциал түрінің сфериялық-симметриялық бөлігі алынады. Серпімсіз әсерлесудің ұжымдық моделіндегі ротациялық үлгісін қарастырамыз. Мұнда ядрода зат таралымы аксиалды- симметриялы есептелінеді. Бұл жуықтау шеңберінде барлық соңғы және алғашқы күйлер бойынша суммалау арқылы дифференциалдық қиманың өрнегін аламыз: d<r_ у kf (2If+±} Бұл формулада потенциалдық сфералық-симметриялы бөлігі серпімді шашырауды сипаттайды, ал формуланың қалған мүшелері серпімсіз процестерді сипаттайды. Серпімді шашырау нәтижелері. 1 .=_уЛ- г'*Іві)-ғ*\в$-,2 (12) Мүндағы N - бүрыштық таралудағы экспериментах нүктелер , стгжәне о3 -бұрыштағы есептелген және эксперименттік дифференциалдық қималар. Басқа авторлардың көбірек энергия сәйкестендіру мақсатында оптикалық параметрлер rR= 1.245 фм және rw=1.57 фм мәндері тұрақты қалып басқа параметрлер VR, Wv, aR, aw. Негізінен сәйкестендіру жұмыстары алдыңғы, яғни кіші бұрыштарда жүргізілді, себебі алдыңғы бұрышта негізінен тіке реакциялар жүреді. Таңдап алынған параметрлердің мәндері 1-кестеде берілген. Дифференциалдық қималардың экспериментпен салыстырылуы 1-суретте көрсетілген. Кесте 1. Оптикалық патенциал параметрлердің мәндері
  т—I—I—г   .1 3-сурет i:LB ядросында 3/2 күйге 4-сурет 11В ядросында 5/2 күйге серпімсіз шашырау дифференци- серпімсіз шашырау дифференци- алдық қималардың эксперимент- алдық қималардың эксперимент- пен салыстырылуы. пен салыстырылуы. Бүл суреттен көрініп түрғандай А жэне В топтама мэндеріндегі оптикалық параметрлер Ө -0-5О0 дейін қималарды дұрыс сипаттайды. А-топтамасы Ө> 90° мэндерде мүлдем экспериментке сэйкес келмейді. В топтамасындағы оптикалық параметрлер 1:LB ядросын бұл бұрыштарда дұрыс сипаттайды. Серпімсіз шашырау нэтижелері ядросының алғашқы екі қозған күйін сипаттайтын дифференциалдық қималарды есептеуде 1-кестедегі оптикалық параметрлер пайдаланылды. Бұл есептеулерде 3/2- және ,5/2- күйлердің өзара байланысы ескерілді және ECIS88 бағдарламасынан пайдаланылды [4,5]. Есептеу нәтижелері 3 және 4, суреттерде көрсетілген. Ондағы тегіс сызықтар оптикалық параметрлері А топтамасымен есептелінген. Онда деформация параметрлері fiz = —0,6 жэне /?4 = О мэндері алынған. Қорыта келе, 1:LB ядросында серпімді жэне серпімсіз альфа бөлшектердің шашырауын оптикалық модель және байланысқан арналар әдістерімен зерттеу тек дифференциялдық қималардың алдыңғы жарты сферада жақсы сипаттайтынын айтуға болады. Ал үлкен бұрыштарды сипаттау үшін кластерлер алмасу механизмін ескеру немесе реакцияның макроскопиялық моделін қолдану қажет деп ойлаймыз. Пайдаланған әдебиеттер 1.Hodgson P.E. The nuclear optical model //Rep. Of Progress in Physics. 1971.V.34. P.765- 819. 2.Perey C.M., Perey F.G. Deuteron Optical-Model Analysis in the Range of 11 to 27 MeV. // The Physical Review, Volume 132, № 2, 1963, P. 755. 3.Бактыбаев М.К., Буртебаев Н., и др. Исследование упругого рассеяния ионов кислорода на ядрах 16О, 12С при энергиях вблизи кулоновского барерьа // Тезисы докладов 7-й международной конференции «Ядерная и радиационная физика», Алматы, Қазахстан, 2009. 4.Satchler G.R. The distorted-waves theory of direct nuclear reaction with spin-orbit effects //Nucl.Phys. -1964. - V.A55. - P. 5.Satchler G.R., Love W.G. Folding model potentials from realistic interactions for heavy-ion scattering // Physics Reports. - 1979, - Vol. 55, - Issue 3, - P. 183-254. N ИОНЫНЫҢ 11в ЯДРОСЫНДА ШАШЫРАТЫЛУЫН ЗЕРТТЕУ. С.М.Бекбаев, А.Ж.Мадиярова А.Ясауи Университеті, Түркістан, ОҚО Жұлдыздарда жүретін термоядролық реакцияның көміртек-азоттық циклына енетін 1р-қабықшалы ядролардың әсерлесуін зерттеу ядролық астрофизиканың өзекті мәселелесі болып қалуда. Қазіргі ядролық физиканың негізгі мақсаттарының бірі- бұл ядро-ядролық әсерлесу сипаттамаларын анықтау болып тұр. Соқтығысушы ядролық жүйелердің құрылымдық сипаттамалары және мүмкін болған барлық ядролық реакциялардың қималарын есептеу үшін реакциялардың қалыптасу табиғатын және ядроаралық әсерлесу потенциалын білу қажет. Азот және бор ядролары сияқты салыстырмалы жеңіл ядролардың 0,4-1,75 МэВ/нуклон аралығында әсерлесуі кулондық тосқауылдың маңында немесе одан төмен энергияларда жүреді. Кулондық тебілу соқтығысатын ядролардың бір-біріне терең еніп кетуге кедергі болып әсерлесу беттік сипатқа ие болады және сондықтан, ядроаралық потенциал сипаты соқтығысушы жүйелердің бірнеше радиустарының қосындысымен анықталады. Осы айтылғандарды ескере келе серпімді шашыраудан басқа квазисерпімді процесстер орын алады, бұл процестер ядролық жүйелерді қарапайым терең емес құрылымдық өзгерістерге алып келеді. Бұл серпімсіз шашыраудағы күйлердің тербелмелі және айналмалы қозғалысы немесе нуклондар немесе кластерлік берілу реакцияларындағы бір бөлшектік және кластерлік күйлер болуы мүмкін. Соныменен , қазіргі күнде жеңіл иондардың ядроларда шашырау механизмі толық зерттелінбеген, әрі қарама-қайшылықты және оны егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді. Оптикалық және фолдинг модель бойынша талдау. Серпімді шашырау дифференциалдық қималарын талдау үшін реакцияның оптикалық моделі қолданылады. Бұл модельде бөлшектердің көп нуклонды жүйе ядрода шашыратылу мәселесі қарапайым процеске келтіріледі: ол бөлшектердің орташа комплексті оптикалық модель потенциалында шашырауы. Потенциалдың пішіні және тереңдігі сәйкес экспериментах мэліметтерді есептеуде оптималды сипаттау нэтижелеріне байланысты таңдап алынады [2]. Оптикалық модельде серпімді шашырау процесі Шредингер теңдеуімен сипатталады: 2fi &ф + һ2 (Е- U(r) )Ф =0, (1) Лр Л потенциалы , А 4- А - ,: л-соқтығысатын мұнда U(r) -комплексті эсерлесу ядролардың келтірілген массасы, Ар жэне А келіп түсуші жэне нысана ядролардың массалық сандары, m- нуклон массасы, Е- массалар центрі жүйесіндегі кинетикалық энергиясы. Оптикалық потенциалды мына түрде аламыз: U(r)=Pc (г) - V(r)-i (W& PO + WlS (rft + Vils, (2) мұндағы I' Rr (r) - біркелкі зарядталған шар түріндегі кулондық потенциал. ZpZTe2 r2 ZpZTe2 Vc (r) =~2fi7~ (3.Kf) Vr ~ (r) мүнда — rcA3 кулондық радиус, ap жэне £Л Оптикалық потенциалдың нақты бөлігі былайша беріледі: көлемдік жорамал бөлігі: ал беттік жорамал бөлігі: V(r)= V(r)=  Ws (г) = -4 adWd (3) мүндағы ^о* W0WD_ сэйкес потенциал түрлерінің тереңдігі, ^v.^w-^d- сэйкес потенциал түрлерінің радиустары, av ^^d- сэйкес потенциал түрлерінің диффузиялығы. (2) формуладағы спин-орбиталдық потенциал 1 + expf SL '- (4) Жоғарыда көрсетілген оптикалық параметрлердің теориялық және эксперименттік бұрыштық шашырау дифериенциалдық қимылдар өзара максимумна сәйкес келетіндей етіп алынған мәндері тауып алынады. Бұл үшін әртүрлі оптикалық параметрлер мәндерінде көптеген сандық есептеулер жүргізіледі. Теориялық есептеулер " SPI -GENOA" жэне "ECIS- 88" есептеу бағдарламасы W бойынша жүргізіледі. Оптикалық потенциал параметрлері N шамасын минимизациялау бойынша автоматты түрде ізделінді. Сәйкестендіруді оңтайландыру "SIMPLEX", "MIGRAD" және "MONTE KARLO" әдістерін бір мезетте қолдану арқылы жүргізілді. 1/N Ь(і = l)Ttf ~ I )г - I (Яіо Л i э]/(С КЛ^О И,э]1 ; (5) мүндағы жэне (а0* - берілген бүрыштағы есептелген жэне эксперименттік диференциалдық қималар мэндері, (ій^іЭЗэ - эксперименталдық қателік (дэлдік), N-өлшенген нүктелердің мәндері. Оптикалық потенциалдың бірмәнділігіне жақындау мақсатында бұған қосымша фолдинг модель [5] бойынша талдау жасалды. Қос түйіндеу потенциалын (фолдинг потенциал) есептеу үшін келіп түсуші ядро және нысана ядро үшін ядролық материяның so һ r dr таралуын эффективті нуклон-нуклондық эсерлесуді (v\n) пайдалана отырып есептелінді. Сонымен, фолдинг потенциал мына түрде алынды: VDF (Г) = J dr1 | dr2Pp (Г1 )Pt (Г2 )VNN (Г12 ) (6) мүнда ^Ржэне P^p- сэйкесінше келіп түсуші жэне нысана ядролардың ядролық материялардың тығыздықтары. Екі ядро үшін де тығыздықтың гаусстық таралымы бұлайша анықталады р(г) = Р0 exp(-^r2) (7) 14. мүндағы Р ядроның орташа квадраттық радиусы, ^ үшін 2,58 фм жэне үшін 2,42 фм экспериментах мэндері алынады [6] -Рп мэні мөлшерлеу (нормалау) шартынан алынады мұнда А -массалық сан . Эффективті нуклон-нуклондық әсерлесу потенциалы есептеулерде МЗҮ әсерлесу түрінде алынды; I р(r)r dr = — A exp(-2.5 r ) 2.5r exp(-4r) 4r - 2134 4л Vnn (r) = 7999 J00 (E) = 276[1 - 0.005Eia& / A ]МэВФм3 + J00( E )8(r )МэВ (8) (9) (10) 3 -суретте эксперименттік және теориялық дифференциалдық қималардың салыстырылуы келтірілген.  10V 
3-сурет. Энергиялары 17,5 жэне 41 МэВ болған 14 ионының ° ядросында серпімді шашыраудың бұрыштық таралымдары. Үшбұрыштар - эксперменттік мәліметтер, қалың сызық - оптикалық модель (ОМ) бойынша, жіңішке сызық -фолдинг модель (ФМ) бойынша есептелген дифференциалдық қималар. Теория мен эксперименттің өзара үйлесімділігі N- оптикалық потенциалдың нақты және жорамал бөліктерінің мөлшерлеуші коэффициентін варициялау арқылы кесте1 -дегі параметрлерді пайдалана отырып алынды. N коэффициентін бір санынан өзгешелігі оптикалық потенциалдың нақты бөлігіндегі эффективті күштердің екінші реттік мүшелерінің әсері болуы мүмкін. Нәтижелерді талдау FRESCO [7] бағдарламасы арқылы орындалды. Фолдинг потенциалдың табылған параметрлері және N коэффициентін мәндері кесте 1-де келтірілді. Қорытынды Оптикалық модель және фолдинг моделі бойынша эксперименттерді талдау нәтижесінде оптимальды, физикалық тұрғыдан қабылдануға болатын оптикалық потенциал және фолфинг потенциал әсерлесу параметрлері табылды. Бұл моделдер бойынша есептеу нәтижесінде эксперименталдық қималарды өзара алмасу механизмдерін есептемегенде де толық бұрыштар диапазонында жақсы сипатталды. Бұл қималарды тек таза потенциалддық шашырау қалыптастырылатына дәлел бола алады. Пайдаланылған әдебиеттер [1] Буртебаев Н.Т., Виноградов А.А., Вонгай А.Д., Дуйсебаев А.Д., Курашов А.А., Мазуров И.Б., Парамонов В.В., Прокофьев С.И., Сакута С.Б., Санычев В.И., Сытин Н.П., Чесалов А.А., Чуев В.И. Система многомерного анализа для исследования ядерных реакций на циклотроне ИЯФ АН КазССР // Известия АН КазССР, Серия физико-математическая. -1975. - №2. - С. 65-68. [2] Hodgson P.E. The nuclear optical model // Report of Progress in Physics. - 1971. - V.34. - P.765-819. [3] Lui M., Von Oertzen W., Jacmart J.C., Pougheon F., Riou M., Roynette J.C., Stephan C. Investigation of one-nucleon transfer reactions between comlex nuclei at incident energies between 3 MeV/nucleon and 8 MeV/nucleon // Nucl. Phys. A. - 1971. - Vol.165. -P.118-128. [4] Nilsson B.S. SPI-GENUA an Optical Model Search code. - Niels Bohr Institute Computer Program Library. - 1975. - 112 p. [5] Satchler G.R., Love W.G. Folding model potentials from realistic interactions for heavy-ion scattering // Physics Reports. - 1979, - Vol. 55, - Issue 3, - P. 183-254. [6] De Vries H., De Jager C.W., De Vries C. Nuclear charge-density-distribution parameters from elastic electron scattering // Atomic Data and Nuclear Data Tables. - 1987, - Vol. 36, - Issue 3, - P. 495-53. [7] Thompson Ian J. Coupled reaction channels calculations in nuclear physics // Comput. Phys. Rep. - 1988. - Vol. 7. - P. 167-212. ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕ ТАНЫМЖОРЫҚТЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Ә.Ә.Мырзабаева - биология магистранты, Турметова Г.Ж. - техн.ғ.к. Қ.А.Ясауи атындагы Халыцаралыц цазац- түрік университеті, Түркістан ц. ХХІ ғасырда - халықаралық даму кезеңіне сай, бәсекеге лайықты, барынша білімді, білікті жас маманды даярлау межеміз. Елбасы Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиясында ел болашағы - жас ұрпақтың тәрбиесіне, олардың білім негіздерін игеруіне, біліктілігіне байланысты екендігі айтылып, оған терең мән беру маңызды іс екендігін байқатады. Осыған орай пән ретінде «биология» оқушыларды тірі табиғаттың әр түрлілігі жөніндегі біліммен қаруландыруы қажет, сондықтан осы қиын міндетті шешу тірі жанды, олардың табиғи айналасында, тіршілік орнында таныстырусыз мүмкін емес. Биология сабақтарында тірі табиғаттың заңдылықтарын оқып білу үрдісінде, тірі нысандарды бақылау және биологиялық тәжірибелер жүргізуде «экскурсия» оқушылардың танымдық қызығушылықтарын, интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттерін дамытып, балаларды мектептегіден басқа жағдайда, ерекше таным әрекеті негізінде тәрбиелейді [1]. Биология курсында танымжорық арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырып, тіршілікті ең жоғарғы құндылық - деп түсінетін биологиялық және экологиялық тұрғыдан сауатты тұлға дайындайды. Биология сабақтарын оқытуда танымжорықтың алатын орны айрықша. Дұрыс ұйымдастырылған және жақсы жүргізілген танымжорықтар оқушылардың сабақта алған білімдерін кеңейтуге, танып білуге, тереңдетуге және көз жеткізуге жағдай жасайды. Академик Н.Г.Анучин танымжорықтың орнын анықтай отырып, былай деді: «Адамзатқа қоршаған ортаның сұлулығын көрсете алмасақ, табиғатқа адал достарды жоғалтамыз». Табигатца аясында өткізілетін танымжорыц - мұғалімнің сыныппен жасайтын маңызды жұмыс формасы. Оқушылар танымжорық барысында қажетті тірі объектілерді көруді, бақылауды, салыстыруды және тірі ағзалардың қоршаған ортамен өзара байланыстарына мысал таба алады. Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың табиғатқа деген дүниетанымын кеңейтеді, көп білуге деген қызығушылығын арттырады және алған білімдерін өмірмен байланыстыруға мүмкіндік береді [2]. Танымжорыцтар ажыратылады: -бейіндік бағытына қарай: ботаникалық, зоологиялық, анатомиялық, жалпы биологиялық, экологиялық; -жүргізу формасына қарай: сыныпта, сыныптан тыс, сабақтан тыс; -мақсатына қарай: зерттеу, ғылыми-зерттеу, қорыту; -уақытына қарай: бір-екі сағаттық, бір күндік және көп күндік. Танымжорыц цұрылымы. Іс жүзінде биология сабағының әрбір тақырыбы экскурсиямен тығыз байланысты. Танымжорық сабағын ұйымдастыруда мынадай элементтерді қамтиды: мұғалімнің экскурсияға дайындығы, оқушылардың дайындығы, оқушылардың экскурсиядағы міндеттері, оқушылармен әңгімелесу, экскурсия негізінде оқушылар білімін бағалау және қадағалау. Сабақтың қызықты, әрі сәтті өтуі мұғалім мен оқушының дайындығымен тікелей байланысты. Экскурсияға дайындық барысында оның маршруты мұқият ойластырылады. Мұғалімге таныс емес жерлерде экскурсия жүргізуге болмайды. Экскурсиядан бір-екі күн бұрын ғана ұстаз жүретін бағытты аралап, танысып шығады, өйткені кез келген уақытта (қазіргі кезде) бұл жерлер өзгеріске ұшырауы мүмкін. Аралап көріп, қай жерде оқушылар көңілін неге аудару керек, нені бақылау, нені жинату керектігі, пікірлесу өтетін жер белгіленіп жазылып алынады. Экскурсия жоспары жасалып, жүріп өтетін жердің бағыты анықталып, дем алатын орындар, өтетін жерлер түгел сызылуы тиіс. Оқушылар экскурсияға қажетті құрал-саймандармен тегіс қамтамасыз етілуі керек: жазатын қаламсап пен блокноттар, материал жинайтын қораптар, кішкене күрек, ұлғайтқыш шыны, жәндік аулағыш, дәрігерлік аптечка т.с.с. Басты көңіл бақылау мүмкіндігі бар деректер мен құбылыстарды оқып үйренуге және практикалық біліктілікті қалыптастыру жоспарында оның оқу таным міндеттері мен кезеңдері анықталып, кіріспе және қорытынды әңгімелерде қаралуға тиісті сұрақтар, оқушылардың өздік жұмыстары, соңғы нәтижені тұжырымдау формасы көрсетіледі. Экскурсияға дайындық кезеңінде оқушыларды ғылыми-көпшілік әдебиеттерді оқуға, қайталауға кеңес бергені дұрыс. Экскурсия оқушыларды тақырыппен таныстыру және әрбір топ алатын тапсырманы орындауға бағыттайтын кіріспе әңгімеден басталады. Кейбір жағдайда экскурсияның көпшілік бөлігін ұстаздың, не экскурсия жүргізушінің, өндіріс жұмыскерінің хабарламасы алады. Хабарлама барысында оқушылар негізгі мәліметтерді жазып, нысандарды бақылап, сонан соң тапсырма бойынша тағы да экспонаттарды, сызбанұсқаларды, стенділерді көріп шығулары керек. Танымжорыцтың міндеттері: -қоршаған ортаның жай-күйін экологиялық зерттеуге және бағалауға дағдыларын қалыптастыру; -оқушылардың тірі табиғаттың түрлі нысандарымен танысуда қызығушылығын дамыту; -табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану; -табиғатты сүюге және қорғауға тәрбиелеу; -оқушыларға іріктеу және талдау дағдысын қалыптастыру. - табиғаттағы өсімдіктер мен жануарлардың көптүрлілігін, экологиялық факторларды, организмдердің қоректену ортамен өзара байланысын түсіндіруде ролін анықтау; табиғатта және табиғи сипаттағы төтенше жағдайларда өзін-өзі ұстау ережелерін сақтай алуы дағдыларын меңгертудегі маңызын бағалау; лабораториялық экспериментті жеке практикалық жұмыстарды жеке дара немесе топ ішінде орындай алуға баулудағы орнын табу; жергілікті жердегі өсімдіктердің, жануарлардың түрлерін, мәдени өсімдіктердің, үй жануарларының қолтұқымдарын сипаттай алуды үйрету; топсеруен кезінде улы жәндіктер, жыландар шаққан кезде және басқа да қауіпті аурулармен ауырған жағдайда алғашқы көмек көрсету дағдыларын меңгерту; Экскурсия арқылы жергілікті жердегі өсімдіктер мен жануарлардың Қазақстанның Қызыл кітабына енген сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерін білу, оқушылардың ғылыми-жаратылыс танымдық білімін және өздігінен білім алуды жалғастыру мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. Экскурсияның маңызы - жануарлар мен өсімдіктерде болатын өзгерістер жайында оқушылардың нақтылы түсініктерін қалыптастырады, қыстап қалатын құстарға қамқорлық жасауға тәрбиелейді, айналасындағы әсемдікті көре білуге үйретеді. Табиғатқа шығару алдын-ала оқушыларға жолда жүру ережелерін сақтау қажеттілігі және транспорттарда көшеде өздерін дұрыс ұстау тәртібі ескертіледі. Оқушылар ағаш отырғызу тек жаз бен күзде ғана емес, қыста да жүріп жатқанын байқайды. Мұғалім үшін де экскурсияның маңызы зор. Оқушылармен бірге табиғатта бетпе-бет болған ол, өзінің натуралистік міндетін анық сезініп, біліп тірі табиғатты түсінеді. Қорыта келсек, экскурсия оқушылардың біліктілігін ғана арттырып қана қоймай, жан-жақты сана-сезімінің дамуына септігін тигізетін оқытудың маңызды бір әдісі болып табылады. Экскурсия әлеуметтік психологиялық-педагогикалық тәрбие береді. Биологиядан жүргізілетін сыныптан тыс ақпараттық жұмыстар оқушылардың ықыласы мен қабілеттілігін арттырып қана қоймай, мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жоғары деңгейге көтеруге көмектеседі. Ең бастысы оқушылардың өздігінен және топпен істейтін жұмыстарға, пәнге деген қызығушылығы мен жауапкершілігі артып, алған білімдерін біріне-бірі үйрететін дәрежеде болады. Пайдаланылған әдебиеттер: Верзилин Н.М., Корсунская В.М. Общая методика преподавания биологии: Учебное пособие. - М., 2007.. 165с Валиева М. Білім беру технологиялары және оларды оқу-тәрбие үрдісіне енгізу жолдары. (Әдістемелік нұсқау) - Алматы, 2002. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚ МЕРИНОСЫНЫҢ ЖҮН ӨНІМДІЛІГІНІҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ Қосауова А.Қ., Рахимова М.К. Аймацтыц әлеуметттік-инновациялыцуниверситеті, Шымкент қаласы, Қазақстан Жүн қой шаруашылығының негізгі өнімі болып табылады. Жүн түсімі мөлшері мен оның сапасының артуы, биязы жүнді қой шаруашылығының тиімділігін көрсетеді. Республикамыздағы биязы жүнді қойлардың өнімділігін жақсарту мақсатында көптеген жылдар бойы оларды дүние жүзіндегі ең мықты деген қой тұқымы австралиялық мериностарымен шағылыстыру жұмыстары жүргізіліп келді. Осы жұмыстардың нәтижесінде жүн сапасы, физика-механикалық және технологиялық қасиеттері жақсартылған қой топтары мен сүлелері пайда болды. Осындай малдарға оңтүстік қазақ мериносының тұқымішілік «Меркі» және «Күйік» типтері жатады. Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында шығарылған австрало-оңтүстік қазақ мериносы қойларының жүннің сапасы таза жүн шығымы, жүн түсімі, жіңішкелігі, ұзындығы, беріктігі, біркелкілігі жоғарылаған. Жүннің басты өнімділік көрсеткіштерінің бірі жүн түсімі 4,5 кг кг артып, бұл айырмашылық 1,5 есе болып, қазіргі кездегі малдардың жүн өнімділігі жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Биязы жүнді қой тұқымдарының ішінен оңтүстік қазақ мериносы ерекше орын алады, себебі осы уақыттағы барлық меринос қойлардың 44%-ын құрайды. Жіңішке меринос жүнін солтүстік және оңтүстік қазақ мериносы ғана өндіретіндіктен және СҚМ-ның жоғалып бара жатырғанын ескерсек, ОҚМ-ның генофондын сақтап қалу, одан әрі жетілдіру жұмыстарын тиянақты жүргізуіміз керек. Қазіргі кезде өндірілетін жіңішке жүн 7,5 мың тонна болса, оның тек 8,0-10,0%-ға өңделеді, бұл жағдай отандық биязы жүнді қой шаруашылығын өркендетуге зиянын тигізуде. Дегенмен, соңғы уақытта селекциялық-асылдандыру жұмыстарының кең көлемде жүргізілуінен өнімділігі жоғары, таза жүн түсімі 3,0 кг-нан асатын, жүн талшықтарының физико-механикалық қасиеттері жақсартылған, оңтүстіктің шөл, шөлейт және тау бөктері жағдайына бейімделген өте сапалы жіңішке жүн беретін қой топтары шығарылды. Тұқыл австрало-оңтүстік қазақ мериносы қойлары жүн түсімі, таза жүн шығымы және ұзындығы бойынша 2008 жылы оңтүстік қазақ мериносы қойларының 2002 жылғы көрсеткіштерімен салыстырғанда аталық қошқарлары - 0,90 кг; 0,8 см немесе 1,35; 8,0%-ға, аналықтары 0,50 кг; 0,30 см немесе 21,60; 3,0%-ға, еркек тоқтылары - 0,63 кг; 0,2 см немесе 16,5; 0,95%-ға, ұрғашы тұсақтарда 0,45 кг; 0,92 см немесе 12,7; 4,5%-ға жоғары нәтижелер көрсетті. Жүн қойдың негізгі өнімдерінің біріне жатады және жүн шикізатының 90 пайыздан астамы қой жүнінің үлесіне тиеді. Қой көп мөлшерде жүн өндіруге қабілетті, бұл оның маңызды биологиялық ерекшеліктерінің бірі болып саналады. Республикамыздағы қой шаруашылығындағы нарық талаптарына сай көп өзгерістерге қарамастан, өндірілетін жүннің негізгі үлесі бұрынғыдай биязы жүнге тиеді. Жіңішке меринос жүнін өндруді ұлғайту мақсатында, көптеген жылдар бойы биязы қойларды австралия мериносын шағылыстыру нәтижесінде алынған будандардың жүндері өзгеше физико-механикалық және технологиялық қасиеттерге ие болды. Г.А.Стакан, А.А.Соскин [1], А.И.Жандеркин, С.Бекжанов [2] өз еңбектерінде биязы жүнді әр түрлі қой тұқымдарының жүн түсімі мен оның ұзындығы арасында оң байланыс болатындығын атап көрсеткен. Жүн өнімділігі деңгейіне оның тығыздығының, яғни терінің 1 мм2 ауданында өскен жүн талшықтары санының да тигізетін әсері зор. Жүннің басқа көрсеткіштері бірдей болған жағдайда оның тығыздығы неғүрлым жоғары болса, жүн түсімі де мол болады. Сонымен, жүн ұзындығы, тығыздығы және қой терісінің жалпы ауданы -таза (жуылған) жүн түсімі мөлшерін анықтайтын негізгі көрсеткіштер. Биязы жүнді қойлардың негізгі селекциялық көрсеткіштерінің бірі - жүн ұзындығы. Жүн ұзындығының жүн түсіміне әсер ететіні белгілі, сондықтан селекциялық жұмыстарда осы мәселеге көп көңіл бөлінеді. Себебі жүн неғұрлым ұзын болса, қырқылған жүнде соншалықты көбейеді. Бұл көрсеткіш малдың тұқым қуалаушылығы мен ерекшеліктеріне, шыққан тегіне де байланысты келеді. Көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша селекциялық жұмыстарда қойлардың жүнін ұзарту мақсатында қошқарлардың жүн ұзындығына көп көңіл бөлу керек. Біртекті және әртекті жұптауға жүні ұзын қошқарларды пайдалану арқылы қой жүнін біршама ұзартуға және жүн түсімін көбейтуге болады. М.Н.Лущихин, Е.Г.Мезенцев, Е.М.Бабкина [3] қырғыз биязы жүнді тұқым малдарын грозный, ставрополь және кавказ тұқымдарымен кірістіре шағылыстыру нәтижелерін келтіреді. Ол грозный тұқымымен шағылыстырудан алынған 12 айлық будандардың жүн өнімділігі 0,42-0,46 кг, ставрополь тұқымында - 0,43-0,44 кг, кавказ тұқымында - 0,36-0,58 кг жоғары болғанын атап көрсеткен. Сонымен қатар жұмыста будан малдардың тірілей салмақ-тарының сәйкесінше 3,0; 1,5 және 0,6 кг төмендейтіні анықталған. Жүннің технологиялық қасиеттерінің бірі - ол жүннің иректілігі. Иректілік деп - жүн талшығының табиғи өсу барысында тура (түзу) өспей, азды-көпті болса да иректеліп, толқындалып келуін айтады. Жүн талшықтарының өсуі мен қалыптасуытолқынды айшық, немесе иректі болып келеді. Бұлай өсуі қой тұқымына, қойдың жеке ерекшелігіне, күтіп бағылуына, жүндегі шайырға байланысты. Жүн иректілігі мен жіңішкелігінің арасында белгілі заңдылық бар. Ирек саны неғұрлым көп болса, жүннің жіңішкелігі соғұрлым жоғары болады. В.Г.Шмелева [4] жүнді бағалай отырып меринос жүн, меринос емес жүнге қарағанда жоғары төзімділігі мен иректілігімен ерекшеленген, жүннің бұл сапасы оны өңдегенде, иіргенде, дайын киімдерді шығарғанда, әсіресе трикотаж киімдерді өте маңызды. Жүннің иректілігінің қуаттылығы оның жіңішкелігімен тығыз байланысты екені белгілі. Неғұрлым талшық жіңішке болса, соғұрлым иректілік қуаты жоғары және керісінше. А.П.Солдаткин [5] оңтүстік қазақ мериносының жүн иректілігінің, олар-дың өнімділік сапаларымен өзара байланысын зерттеген. Оның мәлімет-тері бойынша тірілей салмақ жүн өнімділігі жағынан да жақсы нәтижелерге жеткен жүнінің иректілігі ірі саулықтардан туған ұрғашы қозылар (қозылар) болды. Жүн талшығының иректілігі орташа және майда саулықтардан туылған әріптестерімен салыстырғанда 1 жасар кезінде тірілей салмақтан басымдылығы 2,3 және 4,7% болды, қырқылған жүннен - 11,8-19,4 пайызды құрады. Жүн өнімділігінен жақсы көрсеткіштерге жеткен жүні 58 сапада, иректілігі ірі саулықтардың ұрпақтары болды. Осындай нұсқамен жұптағаннан туылған еркек тоқтылар, осы қошқарлармен жүндері орташа және майда иректілікті саулықтардан туылған әріптестерімен салыстырғанда қырқылған жүн 4,7-12,3 %, жуылған жүн шығымы - 1,04-4,0 %, жүнділік коэфициенті - 2,0-6,5 пайызға артық болды. Жүн жіңішкелігі мен біркелкілігі жүннің негізгі физика-механикалық және технологиялық қасиеттерінің біріне жатады. Қазіргі нарықтық базар талабына және бәсекелестік бере алатын мол мөлшерде биязы жүн алу мақсатында мериностық жүн бағытын біркелкілікке келтіру ерекше орын алады. Бұл жағдайда негізінен жабағы жүн мөлшеріне, сапасына, таза жүн шығымына оның тығыздығына, жіңішкелігі мен ұзындығының біркелкілігіне, шайырлығына және минералды заттар құрамына баса назар аудару қажет. Меринос жүніндегі аталған талшық қасиеттерін сәйкестендіру жүн өңдеу өндірісінде шикізат сапасын жоғарылатады. Сондықтанда қой шаруашылығында біркелкі жүн топтарының мол мөлшерін өндіру күрделі, оны өңдеу тиімділігін жоғарылату және жоғары кездесетін жүн түрлерін жабағыларды, жан-жақты зерттеу негізінде жүннің физикалық механикалық қасиеттерін және бұл зерттеулердің қорытындысын жүндегі тиімді типке сәйкес келетін қойларды таңдап жұптауды зерттеуге, сұрыптауға пайдалануға болатыны дәлелденді. Биязы жүн сапалық көрсеткіштері бойынша меринос және меринос емес деп бөлінеді. Меринос жүн - біркелкі, серпімді, жұмсақ, жабағысының құрылысы шта-пельдегі талшықтары ұзындығы мен жіңішкелігі жағынан бір тегіс, штапельдің өн бойындағы ирегі бірдей, тек штапельдің үш жағындағы ирегі жойылған және шайыры жеткілікті болып сипатталады. Жүн майы оның майында қанықпаған қышқылдар (олеин, линолеин және т.б.) мол болғандықтан тұрақсыз, иодтық саны көп, сондықтан жүн майы желденуге, жуылуға, кебуге тұрақсыз екені анықталған. Қазақстанның оңтүстігі жағдайында австрало-оңтүстік қазақ меринос қойлары өнімділігінің жоғарылығымен сипатталады. Алайда бұл малдардың жаңадан шығарылғандығы кейбір шаруашылыққа пайдалы белгілерінің толық жетілдірілмегенінен, ол малдардың шайырларының саны мен сапасының көрсеткіштері үлкен көлемде ауытқып тұрады. Бүйір жүннің жоғарғы 3/1 бөлігі құрғақтығымен, арқасымен т.б. жерлеріндегі жүндердің жуылып кетуімен ерекшеленеді және бұл көрсеткіштер жүннің технологиялық сапасын төмендетеді. Жүн өнімділігінің физико-механикалық және технологиялық қасиеттерін анықтау мақсатында «Шарбұлақ» ӨК-нің 6 бас жас қошқарлар мен 6 бас ұрғашы тоқтылардан бүйірі мен жон арқасынан жүн үлгілері алынды. Бір бас қойдан орта есеппен 4,1 кг жуылмаған жүн қырқылып, 8,2 тонна жүн алынды оның ішінде, руналы жүн 90,8 % және 9,2 % төменгі сорттар. Жүн үлгілері Қой шаруашылығы ҒЗИ-ның зертханасынды зерттелді. Ұрғашы тоқтылар тобында бүйірінен алынған жүннің орташа жіңішкелігі 18,5-20,3 мкм құраса жон арқасының жіңшкелігі 21,2 мкм. Бүйірі жүнінің жіңішкелігі 70 сападағы жүннің 33,3% құрады. Орташа комфортный фактор 98,7%, талшық иректілігі - 96,8 Dg/mm. Жон арқа мен бүйірінің жіңшкелігі айырмашылығы 1,8 мкм, бұл көрсеткіш штапель бойынша біркелкілігінің жақсы дәрежеде екенін көрсетеді. 8 бас жас қошқарлардың бүйірінен алынған жүн үлгісінің орташа жіңішкелігі 21,2-23,0 мкм, яғни 64 сапалы немесе 50,0%, ал қалған 2 үлгі 60 сапаға тура келді 24,1 -24,2 мкм немесе 8,3%. Негізінен жас малдардың меринос жүні 70 және 64 сападан тұрады және технологиялық сипаттамасы жақсы дәрежеде. Жабағасы жабық, Қой қырқым мерзімінде жас малдардың жүн түсіміне жеке-жеке есеп жүргізілді, әр жабағы таразы тартылды. 1 кестеде алынған жүн үлгілерінің нәтижесі келтірілген. Будан еркек малдардың бүйір жүнінде шайыры аздау болды - 15,3% ал таза қанды жас қошқарларда - 16,8%, жон арқасындағы көрсеткіштер тиісінше 14,4%, 15,1%, ұрғашы будан тоқтыларда - 12,6%, 14,5%, таза қанды тоқтыларда тиісінше 16,1%; 14,9 %. 
Шайырды зертханалық зерттеу бағалау көрсеткендей олардың реңі ақ және ақшыл сары болып келеді. Жүннің беріктігі - оның үзетін салмақ күшіне төзімділік дәрежесін көрсете-ді. Берік жүннен мықты мата дайындайтын болғандықтан да үлкен маңызы бар. Малды азықтандыру мен күтімі нашар болғанда және шайыры жеткіліксіз болса, оның беріктігі төмендейді. Жүн беріктілігі жүннің негізгі физико-механикалық және технологиялық қасиеттерінің біріне жатады және жүннің төзімділік дәрежесін көрсетеді. Біздің зертеулерімізде жас малдардың жүн беріктігінің немесе мықтылығының шама мөлшері көрсетілген. Жүн үлгілерінің үзілуі динамометр ДМ-3М өлшенді (2 кесте). Кесте 2 - Жүн беріктігі километрмен
жүктеу/скачать 5,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||