ЭКОНОМИКАНЫ ЖАҢҒЫРТУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ

284
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Қазақстанның жаңа саяси билігі терең этносаралық және конфессияа-
ралық қайшылықтар, ықтимал қақтығыстар мен кем дегенде ауыр эко-
номиканың ауыртпалығы туындаған өте күрделі әлеуметтік мұраға ие 
болды. Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін ескі экономиканың құлдырауы 
және оның құрылымының өзгеруі, салалардың жабылуы, экономикалық 
белсенділіктің төмендеуі, кейбір елді мекендердегі жұмыссыздық және 
басқаларында жұмысшылардың жетіспеушілігі орын алған үлкен ішкі 
көші-қон қозғалысы орын алды. Бұл үлкен сын-тегеуріндер мен қауіптер, 
тіпті, азаматтық соғысқа себеп болар ма еді?! Бірақ шикізатты сатудан 
түскен табыстың, саяси және қаржылық- экономикалық реформалары 
арқасында Қазақстан ұлттық экономиканы қайта құру және әлеуметтік- 
экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мүмкіндігін ұсынды, бұл 
елеулі орта тап жігінің жылдам қалыптасуына алып келді
1
. Алайда, 2008 
жылы басталған жаһандық қаржы дағдарысы Қазақстанның және басқа 
да көптеген елдердің, әсіресе посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттердің 
аумағында дамып келе жатқан орта таптың сынағы болды. Көптеген басқа 
елдерден айырмашылығы, Қазақстан 2008–2009 жж. рецессияға жол бер-
меді. Ал 2010 жылы ЖІӨ-нің өсуі 7,5%, тұтыну бағаларының инфляциясы – 
8,3% жетті
2
. Кейінірек ол тіпті Қазақстан Республикасының әлеуметтік 
құрылымындағы орта таптың үлесін арттырды, ал кейбір аймақтарда 
өсудің басталуына алып келді, себебі бұл үшін қажетті жағдайлар жасалды.
Жаңа экономика құрылды, қоғамның басқа құрылымы және қоғамдық 
қатынастар қалыптасты әрі күрделене түсуде. «Стратегия» әлеуметтік- 
саяси зерттеулер орталығының Әлеуметтік қорының зерттеулерінде өмір 
сүру ортасының жайлылық индексі құралды. «СГЗО» ҰАО мемлекеттік гран-
тының шеңберінде әзірленген карта «Ауыл тұрғындарын қоса алғанда, 
өңір тұрғындарының зәруліктері мен қажеттіліктерін бағалау» деп аталды, 
ол орта тапты қалыптастыру үшін сол уақытта жеткілікті негізде өмір 
сүру ортасының ең төменгі және ең жоғары жайлылық индексін көрсе-
теді, өйткені жеке кәсіпкерлікке және қоғамдық бастамаларға, әсіресе 
үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) қажетті жағдайлар жасалып жатқан бола-
тын. Бағалауды есептеу кезінде сарапшылар өңірлердегі өмір сапасының 
1 
Daly J. Kazakhstan’s emerging middle class // Silk Road Paper – Central Asia–Caucasus Institute 
Silk Road Studies Program, Singapore, 2008. – 99 р.
2 
Отар Э. Қазақстанның қалалық орта табының ерекшеліктері. - Астана: Л.Н. Гумилев атын-
дағы ЕҰУ, 2018. - 5 б.

285
Экономиканы жаңғырту және қазақстандық қоғамды топтастыру факторы ретіндегі
жаңа орта тап проблемасына әлеуметтанулық көзқарас
негізгі аспектілерін сипаттайтын 11 топқа бөлінген мынадай: табыс деңгей-
лері, жұмыспен қамту және еңбек нарығы, тұрғын үй жағдайлары, өмір 
сүру қауіпсіздігі, демографиялық ахуал, экологиялық және климаттық 
жағдайлар, денсаулық және білім әлеуметтік инфрақұрылыммен қамта-
масыз ету, экономикалық даму деңгейі, шағын бизнесті дамыту деңгейі, 
аумақты дамыту және көлік инфрақұрылымын дамыту көрсеткіштерін 
талдады. Бұл зерттеу жалғастыруға лайық.
Сонымен бірге, орта тап феноменін зерттеудің маңыздылығы – бірінші 
кезекте дамыған елдерде орта таптың үлесі 70–80%-ға жетеді, бұл тұрақты 
дамуды, кедейлік пен әлеуметтік қайшылықтарды азайтады
3
. Өйткені, 
орта таптың өкілдері халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді, 
негізгі салық төлеушілер, инвесторлар, сұранысқа ие және экономика, 
ғылым, мәдениет, денсаулық сақтау, білім беруді дамытады, интеллек-
туалдық қызметке қатысады, инновациялық дамуды дамытады, елдің 
орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бірақ Қазақстанның 
сарапшылары арасында Қазақстандағы қоғамдастықтың үлесіне қаты-
сты әртүрлі бағалаулар бар. Кейбіреулер қазақстандық орта тап туралы 
айтуға әлі ерте деп санайды, себебі орта таптың негізі білім және денсау-
лық сақтау мамандары болуы керек дейді
4
. Басқа отандық зерттеушілер 
өздерінің үлесін 25–40% және шағын және орта бизнестің (ШОБ) дамуын-
дағы рөлі
5
бар екеніне сенімді және 2018 жылғы 2 қыркүйекте Нұрсұлтан 
Назарбаев Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталарының бірле-
скен отырысында сөйлеген сөзінде қуатты экономиканың негізі шағын 
және орта бизнес екенін атап өтті. Елде 2050 жылға қарай экономикадағы 
оның үлесін 50%-ға жеткізу стратегиялық мақсаты бар. 
Қазақстан қоғамындағы орта таптың нақты салмағы мен рөлін әртүрлі 
түсіндірудегі проблеманың болуы қазақстандық орта таптың қалыптасуы 
мен құрылымының ерекшелігін, сондай-ақ өмір салты, құндылықты рет-
теу стратегияларында және мінез- құлық тәжірибелерінде көрінетін ерек-
шеліктерін зерттеуге бағытталған әлеуметтанулық зерттеулерді қажет 
3 
Пудовкин Е. Еуропалық орта тап америкалықтарды басып озды // Nezavisimaya Gazeta 
04/26/2017 http://www.ng.ru/world/2017-04-26/6_6982_midlleclass.html.
4 
Жүсіпов С.Е. «Алтын орта» халықтары // Postback USSR ақпараттық-тал-дамалық порталы. 
2007, январь – 25 // http://www.ia-centr.ru/expert/2385/. 302
5 
Отар Э. Қазақстанның қалалық орта табының ерекшеліктері. - Астана: Л.Н. Гумилев атын-
дағы ЕҰУ, 2018. - 5 б

286
Қазақстан экономикасының трансформациясы
етеді. Мұндай зерттеулердің нәтижесі Қазақстанның қалыптасқан орта 
табы Батыс қоғамдарындағы орта таптан қалай ерекшеленетінін және аза-
маттық қоғамның дамуында оның күші мен тұрақтылығын қалай қалып-
тастыратынын анықтауға мүмкіндік береді. Тапсырыс болған жағдайда 
авторлар осындай әлеуметтанулық зерттеулер жүргізуге дайын.
Мысалы, Қазақстанның қалалық жаңа орта таптарының ерекшеліктері 
туралы зерттеулер, тың саяси зерттеулер, қазақстандық орта таптың 
даму жолдары мен даму жолдарына арналған журналистік жұмыстардың 
болуы мүмкін екендігін атап өтуге болады
6,7
. Бұл проблема барлық пост-
кеңестік елдердің кеңістігінде дамыту үшін басты мәселе болып санала-
ды
8
, яғни әлеуметтік құрылымдағы орта таптың үлесі, оның экономика-
лық, әлеуметтік және саяси процестердегі рөлі едәуір түрде әлеуметтік 
өзгерістердің нәтижелерін айқындайды, олар ресейлік қоғамында болып 
жатыр және оған ұқсас жәйт Қазақстан қоғамында да бар. Тұрақты даму 
үшін тиісті жағдайларды құрмай және қалыптастырмай, қоғамның әлеу-
меттік құрылымында, яғни еңбек нарығындағы әлеуметтік капиталдың 
негізгі сегментінсіз, орта таптың үлесін көбейте отырып, қазақстандық эко-
номиканы ауқымды жаңғырту туралы айту жеткіліксіз. Біз қазақстандық 
экономиканы кешенді тәсілмен жаңғырту мәселесін шешіп, осы жүйелік 
жағдайларға дайындықты қоса алғанда, бірінші кезекте адам капиталы-
ның жаңа сапасын қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде орта тапты 
қалыптастыру және дамыту, экономиканы жаңғырту және трансформа-
циялаудың негізгі шарты, тұрақтылықты арттыру, Қазақстанда сананы 
жаңғырту және азаматтық қоғамды нығайту үшін жағдай жасау керек 
деген пікірдеміз.
Әлеуметтік- экономикалық және саяси трансформациядан өткен көпте-
ген елдердің тарихи тәжірибесі, орта тапсыз белгіленген стратегиялық 
мақсаттарға жету қиын екендігін көрсетті. Күшті, тұрақты орта таптың 
болуы экономиканы тұрақтандырудың және биліктің қайшылықсыз 
транзитіне негізделген одан әрі прогрестің алғышарты болып табылады. 
6 
Елмұратов Г.Ж. Қазақстандағы орта тапты қалыптастыру және дамыту саяси жаңғыр-
тудың субъектісі ретінде: саяси ғылымдар док. автореф. - Алматы: Абай атындағы Қазақ 
ұлттық педагогикалық университеті, 2009. - 22 б
7 
Матаев Г.М. Қазақстан Республикасындағы орта таптың қалыптасуы: саяси талдау: саяси 
ғылымдар док. автореф. - Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2009 ж. - 21 б.
8 
Шкаратан О.И. Теңсіздіктің социологиясы. Теория және шындық. М.: Жоғары экономика 
мектебінің баспасы, 2012 ж.

287
Экономиканы жаңғырту және қазақстандық қоғамды топтастыру факторы ретіндегі
жаңа орта тап проблемасына әлеуметтанулық көзқарас
Орта таптың мәртебесі азаматтық қоғамның және мемлекеттің әлеу-
меттік- экономикалық дамуының маңызды көрсеткіші болып табылады. 
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті: «Қазақстанда орта тап‑

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: