Конрад Аденауэр атындағы Қор

288
Қазақстан экономикасының трансформациясы
табы Батыстағы орта таппен бірдей ме әлде олардың бір-бірінен ерек-
шеліктері бар ма? Қазақстан Республикасындағы жаңа орта таптың өмір 
салты, дүниетанымы, өмірлік стратегиясы мен құндылықтары (субъективтік 
аспектілер), тұтынушылық мінез- құлық, білім мен дағдылардың болуы, 
еңбек нарығында белсенділік, кірістер мен мүліктік сипаттамалары және 
демалыс қызметі (объективті аспектілер) бойынша ерекшеліктері қандай; 
посткеңестік кеңістіктегі дамыған елдердегі орта таптан айырмашылығы 
қандай? Отандық әлеуметтанушылар, экономистер мен саясаткерлер осы 
сұрақтардың бәріне жауап іздейді. Шетелдік және посткеңестік кеңістіктегі 
әлеуметтану, соның ішінде қазақстандық әлеуметтануда да, орта тапты 
зерттеудің әртүрлі тақырыптары бойынша жинақталған біраз ғылыми 
жұмыстар бар. Сонымен бірге Қазақстандағы жоғарыда айтылған және 
елге тән ерекшеліктер тұрғысынан тұрақтылықтың кепілі ретінде орта 
тапты зерделейтін қажетті жан-жақты әлеуметтанулық талдау жүргізілме-
генін атап өту керек.
Алайда, жаңа міндеттерді есепке ала отырып, бұл мәселені тез арада 
шешуге тура келеді, сондықтан біз оны жүзеге асырудың жолдарын 
қарастырудамыз.
Мемлекеттік қызметшінің ықпалын және беделін төмендету үрдісі 
байқалған Батыс елдерімен салыстырғанда, тіпті қызметкерлердің табыс 
деңгейінің абсолюттік төмендеуі байқалады, Қазақстанда жағдай өзгеше. 
Бүгінгі күні шенеуніктердің табысы көп, ол әлеуметтік қолдаулар арқасында 
мүмкін болып отыр. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік 
ресурсы бар, себебі олардың ұйымдық иерархиядағы мәртебесіне байла-
нысты әкімшілік ұстанымдарына және материалдық ресурстарға әсер ету 
үшін өте маңызды мүмкіндіктері бар. Мемлекеттік бюрократия, әсіресе, орта 
және жоғарғы деңгейдегі бюрократия ресми және бейресми кірістердің 
есебінен тұтыну деңгейіне ие, бұл көптеген жеке кәсіпкерлермен ұқсас. 
Сонымен қатар, олар көбінесе бизнеске жасырын немесе ашық түрде қаты-
сады. Барлық осы аргументтер осы топтың да орта тапқа қосылатынын 
көрсетеді. Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулер көрсеткен-
дей, осы топтардың өкілдері, оның ішінде ірі ұлттық корпорациялардың 
басшылары және тіпті жоғары командалық құрамдар өздерін орта тапқа 
жатқызады, дегенмен олардың табыстары орта тапқа қарағанда жоғары.

289
Экономиканы жаңғырту және қазақстандық қоғамды топтастыру факторы ретіндегі
жаңа орта тап проблемасына әлеуметтанулық көзқарас
Қазақстанда экономикалық реформалардың басымдықтарының бірі және 
жаңа әлеуметтік капиталдың дамуы шағын және орта бизнесті қалыпта-
стыру мен дамыту болып табылады. Бұл «Қазақстан-2030» стратегиясының 
негізі. Бұл тапсырма биылғы жылдың ақпан айында Қазақстан Республи-
касы Президентінің халыққа үндеуінде нақты белгіленген. Қазақстандағы 
шағын және орта бизнес нарықтың экономикалық жүйесін құруда ғана 
емес, қоғамның әлеуметтік трансформациясындағы ең маңызды эле-
мент болып табылады. 2018 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасында 
1,5 млн белсенді шағын және орта бизнес тіркелді
11
. Қазақстандық ШОБ 
жыл сайын өсуін көрсетеді. Ұлттық статистикалық агенттіктің деректері 
бойынша, 2011–2012 жж. аралығында белсенді ШОБ субъектілерінің саны 
4,2%-ға артты. Кәсіпорындардың көпшілігі сауда және қызмет көрсету 
сегментінде шоғырланған (33%). Сонымен қатар, Қазақстанның кейбір 
ірі қалаларында шағын және орта бизнеспен айналысатын адамдардың 
саны белсенді халықтың 50%-на жетті. Кәсіпкерлер орта тапқа тек табысы 
мен материалдық қауіпсіздігі тұрғысынан ғана емес, сондай-ақ олардың 
тағдыры, патриотизмі, дербестігі мен өзін-өзі бекітуге деген жеке жауап-
кершілігін сезіну сияқты мәдени және моральдық критерийлерді пайда-
ланады, мұның бәрі жаңа орта таптың айқын белгісі.
Қазақстанда билік құрылымын нығайту ұлттық компаниялардың да мәрте-
белерін нығайтты. Олар бизнестегі ең ірі және табысты болғандар, оларда 
және олардың айналасында менеджерлердің жаңа әлеуметтік тобы пайда 
болды және тез өсіп кетті, бұл топ ұлттық университеттерде және шетелде 
білім алу арқасында корпоративтік құрылымдарда басшылық лауазым-
дарға ие және еңбекті ұйымдастырумен айналысады
12
. Басқарушы жаңа 
өнімді және басқару функцияларын жинақтайды. Капиталистер секілді 
менеджерлер өндіріс үдерісіне бақылау жасайды, бірақ сонымен бірге 
өздері де жұмысшылар секілді капиталистерді басқара алады. Менеджер-
лердің қайшылықты таптық позициясы олардың мүдделерінің дуальды-
лығын білдіреді және иерархиядағы олардың мәртебесі неғұрлым жоғары 
болса, капиталистерге ұқсастықтары басымырақ болады.
11 
Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі http://stat.gov.kz/faces/wcnav_
externalId/homeNumbersSMEnterprises? _afr-Loop =9069023247697977 #%40%3F_
afrLoop%3D9069023247697977% 26_adf.ctrl-state%3D1b0x44xom9_54.
12 
Валлерстайн И. Буржуа (зия): XI-XXI ғасырлардағы тұжырымдама және шындық. // Вал-
лерстайн И., Балибар Э. Нәсілдер, ұлттар, таптар. Екіұшты біртектілік / Француз тілінен 
аударма. М., 2004. 166 б.

290
Қазақстан экономикасының трансформациясы
Осылайша, Қазақстан Республикасындағы билік деңгейлері мен артық 
өнімді иемдену мүмкіндігі арасындағы тығыз байланыс бар.
Шын мәнінде, бұл мәселенің өзектілігіне сенатор Мұрат Бахтиярұлы 
тоқталды. Ол Қазақстан Республикасының Президенті жариялаған эко-
номиканы жаңғырту мен рухани жаңғыру стратегиясын және логика-
сын, сондай-ақ ұлттық экономиканың қажеттілігін ескере отырып, эко-
номикалық форумда Қазақстан Президентінің сөйлеген сөзінде және 
бірқатар сарапшылардың алдына қойылған жаңа міндеттерді ескере 
отырып, еңбек нарығының жаңа құрылымын қажет етуі мүмкін екенін, 
оның негізгі бағыттары – экономиканы цифрландыру, инфрақұрылым мен 
басқару, бұл мүмкіндіктерді қауіпсіздік пен киберқауіпсіздік жүйесіне бел-
сенді пайдалану деп атап өтті.
Мамандардың ескертулеріне сәйкес, жұмыс істейтін жастардың 25%-нан 
аспайтын бөлігі классикалық мағынада жұмыс істейді. Қалғандары өмірдің 
жаңа салаларында, оның ішінде цифрландыру және жаңа технологиялар 
саласында жұмыс істейді. Сонымен қатар, Қазақстандағы адам капита-
лының салмағы әлі де жеткіліксіз, бұл адам капиталын қазақстандық эко-
номиканы трансформациялаудың негізі ретінде де, адамның капиталын 
сапалы түрде жетілдіруді қажет ететін міндетін өзекті етеді және рухани 
жаңғырудың негізі ретінде жақсы, білімді және кәсіптік дайындықтан 
өткен орта тапты қажет еді.
Экономика – бұл адамдар арасындағы қарым- қатынас, шығармашылықтың 
бір түрі. Бұл қарым- қатынастардың субъектілері экономика мен осы ком-
муникацияларды жасаушылар болып табылады. Олар өз мүмкіндіктерін 
дамыту және барынша жүзеге асыру үшін жағдай жасауы керек. Осын-
дай формуламен ғана елордамыз қарым- қатынастарды қалыптастырудың 
үлгісі – жасампаздық және патриотизмнің орталығы болуға тиіс. Егер біз 
денсаулықты сақтауды қаласақ, онда осы қатынастардың субъектілерінің 
дені сау болуы керек. Мұны істеу үшін олар әмбебап және нақты ережелер 
мен нормативтік актілер, олардың белгіленген және қабылданған прин-
циптері негізінде құрылуы керек. Өзара қарым- қатынас, жалпы алғанда 
оларды ұйымдастыратын және олардың бірлескен қызметі мен қабылдаған 
барлық пікірлері үшін түсінікті. Бұл мемлекет пен картельдердің монопо-
лиясы қалыптасқан саламатты нарық емес, мысалы, бүкіл әлемдегі мұнай 
бағасы төмендегенде, еліміз мұнай өндіруші болғандықтан, елдегі халық 

291
Экономиканы жаңғырту және қазақстандық қоғамды топтастыру факторы ретіндегі
жаңа орта тап проблемасына әлеуметтанулық көзқарас
үшін жанар- жағар май бағасының өсуі байқалады. Сыбайлас жемқор-
лық, сөз бостандығы, еңбек және капитал қозғалысы, кәсіпкерлік, инве-
стициялық климат, жеке меншік пен зияткерлік меншік, білім мен ғылым 
деңгейі, өмір мен бақытты қорғау – мұның бәрі халықаралық ұйымдар 
белгілеген көрсеткіштерімен өлшенеді. Ал мұның бәрін жинақтап есеп-
тегенде, осы көрсеткіштер бойынша қазақстандық экономика әлемдегі 
30 елдің қатарына кірмейді. Бұл экономикалық қарым- қатынас тақырыбы 
жеткіліксіз дегенді білдіреді. Орта таптың қоғамдағы тұрақтылығының 
кепілі болып табылатын елдердегі орта таптың тәжірибесі құқықтар мен 
бостандықтардың, құндылықтардың және әлеуметтік әл-ауқаттың осын-
дай көрсеткіштеріне өте сезімтал. Бұл елдер негізінен ЕО, Канада, Австра-
лия, Жапония, Оңтүстік Корея және Сингапур болып табылады. Бірақ 
инновацияға сұраныс ғылымды ғана емес, сонымен бірге қоғамдық, мем-
лекеттік және жеке бизнесті қалыптастырады. Адам капиталына үлкен 
назар аудару керек, яғни білім беру мен ғылым деңгейін көтеру, бастауыш 
білім беру мен тәрбиелеуді дамыту өте қажет. Бұл үшін, ең алдымен, әр 
адам өз жауапкершілік сезімін көтеруі тиіс. Олай болмаған жағдайда, біз 
мәңгілік перспективаға айналатын боламыз, онда стратегиялық жоспар-
лау бірінші орынға шығып, халық өмірге тәуелді өмір сүреді, шығарма-
шылық үшін қолайсыз болып қалады. Екінші жағынан, егер біз меншік 
мәселесін шешпесек, онда бүгінгі күні бар орта тап кетіп қалады (кетіп те 
жатыр, бірақ бұл туралы кейінірек) және біз жаңадан оны қалыптастыра 
алмаймыз. Бізде кімнің бақылауы бар екендігі туралы нақты түсінік бар, 
бірақ меншікке қатысты ешқандай түсінік жоқ.
Қазақстан индустриалды дамыған мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге 
постмодернистік елге айналуға ұмтылады, бірақ қазіргі таңда бұл пост-
модернистік мемлекет, ең алдымен қазіргі заманғы адам. Цифрлық рево-
люцияның біздің бизнесті қалай істеу керек екендігі туралы ұзақ уақыт 
бойы қалыптасқан идеямызды толығымен өзгерткені жаңалық емес 
сияқты. Бірақ бұл мәселе неғұрлым кеңірек болса, тек қана форма ғана 
емес, сонымен бірге экономиканың мәні де өзгереді?
Белгісіздік дәуірінде адам өзін қалай ұстауы керектігін түсінеміз бе? Джо-
натан Хаскел және Стиан Вестлейк «Капиталсыз капитализм» кітабында 
бұл сұраққа ерекше жауап береді. Барлық ағымдық өзгерістің іргетасы 
«материалдық емес инвестициялар». Олар заманауи экономикада ком-
паниялар мен мемлекеттердің әл-ауқаты материалдық емес активтерге, 

292
Қазақстан экономикасының трансформациясы
яғни жобалау, зерттеу, бағдарламалық қамтамасыз ету, ұйымдық проце-
стер және т. б. байланысты дейді. Авторлардың пікірінше, материалдық 
емес активтердің құнының өсу үрдісі ХХ ғасырда көрінді және цифрлық 
революцияның алдында (тіпті негіз болды) болды. Біздің дәуіріміз мате-
риалдық активтердің құнсыздануының артуымен сипатталады. Мұндай 
динамикаға не алып келуі мүмкін? Кімнің жалақысына ең көп әсер ететін 
сияқты? Жақын болашақта қандай мамандықтар талап етіледі? Бұл да 
қажет және біз оны зерттей аламыз.

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: