«Көркем аударма шеберлігі» пәні Көркем аударма шығармасы
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
Аударма алеми
Аударма алеми
| Драма аудармасы
Проза мен поззияда жазушы мен ақын өз үнін естіртеді, оқытады, өз «менін» танытады. Пьесаларда авторлар оқиғаға еркін араласа алмайды. М.Горький драматургтың пьесаға қатысатын кейіпкерлер сөзіне «араласуына» үзілді-кесілді қарсы шыққан. Драмалық жанрмен айналысатын жазушылардың өзіндік қолтаңбасы болуы керек. Драма аудармашысының міндеті ең алдымен сахналық қойылымның атауын, ондағы қатысушылардың аты-жөнін басқа да деректерін дұрыс жеткізумен басталады. Кейіпкерлер сөздерінің мәнерін, пьесаның өзіндік құрылымдағы дербес тілін төлтуындыға жақындата тәржімалау оңай іс емес. Өйткені кейіпкерлер бірі-бірімен қарым-қатынаста, мінез-құлық қақтығысында, оқиға тартысында сан алуан сипаттағы сөздерді сөйлеуі мүмкін. Әр кейіпкерлердің мінез-құлқына, көңіл-күйіне, жас ерекшелігіне, ой-өрісіне, білім-қабілетіне, сезімдік дүниесіне үйлесетін сөздерін аударма тілінде қайта жасап шығуы оңай емес. Сөйлеу элементтерінің өзі қоғамдық ортаға сай әрқилы. Бірде кейіпкер түйдек-түйдек ойларын толқытып, тебірентсе, бірде ащы тағдыры аянышты үннен зар болып жетеді, енді бірде езуге күлкі үйіретін әрлі, әзілді сөздер жан жадыратады, көңіл-күйді шаттандырады. Мұнан бөлек кейіпкердің қимыл-қозғалысы, әдет-дағдысы, ым-ишарасы, сахналық көріністер т.б. таланттылық пен ұқыптылықты, білімділік пен ізденісті, шеберлік пен тәжірибелікті талап етеді. Автордың драматургиядағы стилін аудармада соған сәйкестіре айшықтаудың азабы аз емес. Сөзді нақты, дәл, бейнелі мағынасында қолдана білуде жазушыға табиғи қабілет қалай қажет болса, аудармашыға да сондай дарындылық қажет. Әдетте драма жанрларының сөздері қысқа, ықшамды, тапқырлыққа, шешендікке немесе аз сөзбен көп мағына жеткізуге құрылады. Пьеса тұтастай диалогтардан жасалады, адамдардың мінез-қылығы сөйлеу тілінде сипатталады. Кейіпкердің сөйлеген сөзінен оның болмыс-бітімі, мінез-қылығы, ішкі жан-дүниесі сезіледі. Кейіпкерлер сөздері көпшілікке түсінікті, неғұрлым қарапайым болуы тиіс. Әр кейіпкердің ерекшелігіне сай сөз саптау мәнеріне арнайы лексика немесе тұрақты сөз тіркесі пайдаланылады. Драма тілі диалектіден, кәсіби, бөгде сөздерден, басқа да жалпыға түсініксіз терминдерден аулақ болғаны жөн. Сахналық диалог – бұл айтып жеткізуге әрі тыңдауға арналған сөз сөйлеу мәнеріндегі мәтін. Сахна қойылымдарында кейіпкер сөздері ойға қонымды, түсінікке жеңіл, тез жатталатын, ырғақты да әуезді, бейнелі, табиғи әрі қарапайым болуы тиіс. Сахналық сөздер театр залының акустикасына ықпал етеді. Сахналық сөйлеу тілі кәдімгі сөйлеу тілінен ерекшеленіп тұрады. Оның ерекшелігі стильденуінде. Мұнда драма жанрына тән шарттардың бірі стилдену, яғни сөздердің, сөйлемдердің жинақы, жүйелі, ыңғайлы, бейнелі, мағыналы, эмоциялы болып келуі. Драматургиялық диалогтарда сөйлеу тілі қолданылады. Драмалық стиль – тарихи категория. Оның дамуы, тілдің дамуымен ғана сәйкеспейді, ең алдымен сахналық сөйлеу тілінің дамуына да қатысты. Белгілі бір дәуірдегі адамдардың тарихқа деген көзқарасының қалыптасуына сай, сахналық тіл де сол негізде дамуы тиіс. Пьесада әр кейіпкердің өз сөйлеу мәнері бар. Қазіргі диалогтар көбінесе сөйлеу тіліне жақындау келеді. Аудармашы өз елінің театрлық және актерлік дәстүрлерімен санасып отыруы қажет. Драматургияда проза, поэзия шығармалары тәрізді қалыптасқан стиль болмайды. Мұнда авторлық ұстаным, мақсат көп жағдайда кейіпкерлердің ой-дүниесімен тоғысып жатады. Олардың оқиғаға тікелей араласуымен, диалогтарда, сахналық тартыстарда өзіндік сөйлеу мәнері автордың айтар ойымен ұштасады. Драмалық аударма алдымен сахнаға қоюға арналады, тағы бір қыры оқырман оны көркем әдеби жанр ретінде оқи алады. Драмалық аударманың шебер жасалуы оның тілін, кейіпкер ой-толғанысын әзіл-күлкісімен, мұң-қайғысымен, күйініш, сүйінішімен, құштарлық, қуанышымен әсерлі де әрлі жеткізуде. Алайда аудармадағы жаңсақтықтарды, тіл мүкістігін кейде талантты режиссерлер түпнұсқамен салыстыру барысында түзетіп жіберуі де мүмкін. Кейде бұған кәнігі актерлер де араласады. Кейбір көріністеріне режиссерлік шешім негізінде әлдебір өзгертулер жасалады. Бірақ ол түпнұсқамен үндесіп жатса игі. Я. Садовский: “Жалпы драматургия аудармасы басқа жанрлар аудармасына қарағанда мейлінше озық дүние. Басқасына қарағанда, мұнда сілтеме жасайсың, әрқашан назарда ұстанатының, “әуезді” мәтіндерді аударатының...” дей келе, драмалық шығармалар стилистикасы әралуан екендігін, аудармашының осыны байқауын ескертеді. Кейбір пьесалар тілінде шешендік ой, халық даналығы басым. Әр драматургтің кейіпкерлерді сөйлету мәнерін аудармашы аңдай білуі тиіс. Ж. Аймауытовтың драматургия аудармасына қатысты айтқан тағы бір құнды ойы: “Алғашқы кезде бізге Европаның үлгілі пьесаларын қазақ өміріне, азды-көпті жанасатындарын, әйтпесе жалпы адам баласының мінез-қылығына айна болатындарын қазақшаға аудару керек...” (221-б.). Бұл құптарлық ой. Көрнекті суреткер бұған өзі де белсене атсалысқан. Қазақ өміріне қатысты бірнеше пьесалар жазумен бірге Н. Гогольдің “Ревизорын” “Бақылаушы” деген атаумен аударған. Соңғы деректер бойынша Ж. Аймауытов Шекспир драмаларын да аударған. Өйткені, ұнайтын жазушыларының қатарында ағылшын классигінің есімін атайды. Сонымен бірге Ж. Аймауытов: “Театр кітаптарын қарапайым аударушы жөндеп аудара алмайды. Ақынның кестелі, келісті, мәнерлі, ырғақты сөзін ақын, жазушы ғана аудара алады” (221-б) деген зерделі зердеушілік қорытынды жасайды. Драмалық шығармаларды жанрлық сипатын түсінетін, кейіпкерлерінің алуан мінез-қылығын, сахналық сөздерін бұзбай мәнерлі, айқын, әсерлі қалпында жеткізе алатын, ақындық, жазушылық таланты бар адамның аударуын ұсынады. Бүгінгі уақыт тұрғысынан қарағанда бұл тұжырымның мәні зор. Драмалық шығармалар аудармасына театрды жақсы білетін, сол жанрда тәжірибесі бар, талантты драматург не режиссер қатысуы абзал. 1960 жылдары француз баспасөзінде Москваның Вахтангов атындағы театрында “Егор Булычев и другие произведения Максима Горького” деген француз туристеріне арналған хабар жарияланған. Аудармашы М.Горькийдің “Егор Булычев және оның достары” пьесасы ғана қойылатынын аңғармаған, атақты жазушының шығармаларынан құрастырылған спектакль деген теріс түсінікке барған. Мәселен, Грибоедовтің “Горе от ума” (“Ақылдан азап”) комедиясы француз тіліне “Несчастье иметь разум” “Ақылдың жоқтығы бақытсыздық” немесе “Ақылдың болмауы” деп аударылған. Драма – бұл іс-әрекет көріністері, әр кейіпкердің өз мақсат-мүддесі бар. Белгілі бір оқиға, іс-әрекет кезінде жекелеген кейіпкерлердің мақсат-мүддесі өзара бөлініп кетеді. Сөйтіп олардың арасында тартыс, қақтығыс туады. Кейіпкерлер мінез-қылығы, ішкі жандүниесі осы қақтығыста танылады. Драмалық жанрдағы сөйлеу тілі негізінде жеке қимыл-әрекетімен, бет-жүздегі ым-ишаралармен, емеуріндермен, түрлі нышандармен қағытпалармен (реплика – қарсы өткір жауап қайтару) тығыз ұштасады. Аудармашы осы ерекшеліктерді бұзбай, сол қалпында бере білгені жөн. Сахналық диалогтарды әсірелеу, әспеттеу қателікке ұрындырады. Кейіпкер сөзінің мағынасын сақтау негізінде ұлттық тілдің бар бояуымен құлпыртып айшықтау, сәтті баламалармен бедерлеу – аудармашының табысы. Қағытпалар сахнаға сол қалпында жеткізілуі тиіс. Сөйлеу стилімен тек мінез-құлқы ғана емес, тартыстарды да бейнелеуге болады. Диалогтың қаншалықты сөз жүзіндегі әрекет екенін ескерген аудармашы түпнұсқадағы сөз қуатына нұқсан келтірмеуі керек. Өйткені актер қандай да бір әрекет нәтижесінде өзінің сыңарына қағытпа жасайтыны айқын. Шебер құрылған диалог драматург табысы десек, аудармашы оны түпнұсқаға сәйкестендіре барынша дәл, көркем жеткізуге үлес қосады. Пьесада кейде диалогтар ақ өлең немесе шағын жыр үлгісінде беріледі. Тұтастай өлеңмен жазылған драмалық шығармалар бар. Мұны аудару үшін драматург те, ақындық талант болуы керек. Шекспир драмаларының тілі ырғақтылығымен ерекшеленеді. 1623 жылы Шекспирдің драмалық жинағын баспаға шығаруға қатысқан актерлер Джон Геминг пен Генри Кондел кітап алғысөзінде «Оның ойы мен қаламұшы қолдан-қолға тимей жүріп отырды, ол ақыл-ойына келгеннің бәрін жеңіл жеткізіп отырғаны сондай, қолжазбасынан біз бірде-бір түзету таба алмадық» деп жазды. Замандастарының айтуынша Шекспир өз шығармаларын қайта түзеп, бір де бір жолын сызып көрмеген. Диалог – драмалық шығармадағы кейіпкерлердің іс-әрекеттерін, психологиясын, мінез-қылығын жеткізудегі бірден-бір қуатты құрал. Әңгімелесу, сырласу, сұхбаттасу барысында кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесі ашылады, бар болмыс-бітімімен таныла түседі. Сол сияқты монологтардың да рөлі зор. Бұл кейіпкерлердің өз-өзіне және көпшілікке бағытталған сөзі. Гректің monologos-monos – бір, logos – сөз сөйлеу дегеннен шыққан. Монолог – жандүниені мазалаған ойлардан, сансыз сауалдардан, түйінделген мәселелерден туындайды да, кейіпкер оған өзі іштей жауап іздейді, сол мезеттегі жағдайдан шығу жолын қарастырады, өзінің сезімдік жай-күйін аңғарып біледі. Сөйтіп оны көпшілікке жеткізеді. Ал, ішкі монолог өз іс-әрекетін, мінез-қылығын, жағдайын бағалау. Белгілі бір жағдайға, белгілі бір оқиғаға, адамдарға деген өзінің қатынасын анықтаудағы, өмірлік көзқарасын бекітудегі кейіпкер шешімі, толғанысы. Аудармашының театрлық қойылымдарды, пьесаларды аударуға деген ұстанымы берік болуы керек. Драма тілінің мағыналық нәзік тұстарын, әуезі, ырғағы мен интонациясын дәл бере білуімен ұтары анық. Пьесалардың сюжетін немесе қандай да бір көріністі редакциялап, өзгертіп, басқаша жасауға болмайды. Түпнұсқадағыдай аударма да дөп, дәл шығуы керек. Мысалы, XVI-XVII ғасырдағы француз аудармашылары Шекспир пьесаларын мүлде өзгертіп, бұрмалап жіберген. Мұндай аударма сол кездегі тәржімашыларға тиімді тәсіл болды. Орыстың атақты драматургі Александр Николаевич Островский ұлттық сахнасына 47 пьеса жазып қалдырған. ХІХ ғасырдың 40 жылдарында бірқатар пьесалары қазақ тіліне аударылды. Атап айтқанда: «Таланттар мен табынушылар» – «Таланты и поклонники» – (аударған Ғ. Мүсірепов), «Гроза» – «Найзағай», «Жазықсыз күнәлілер» – (аударған Қ. Сағындықов), «Шындық жақсы болса, бақыт одан да жақсы» – (аударған Ә. Тәттібаев), «Мысыққа күнде той бола бермес» – «Невсякого мудреца довольно простить» (аударған М. Жанғалин). Аудармашылар пьесаларды ұлттық сахнамызға жақындатуға барынша тырысқан. Мысалы Қ. Сағындықов «Найзағай» атты бес перделі драмада Волга өзенінің ежелгі дәстүрлі Еділ атауын алып, оқырман санасына сіңірген. Алайда аудармашы Кудряш (Ваня) жас жігіт кеңсе қызметшісі аузына ол деген сөзді жиі қайталатады. Мысалы аудармада: – Анау ма? Ол інісіне ұрсып тұрған Дикой ғой. Орысшасы: – Это? Это Дикой племяника ругает. Тағы бір мысал: “Ол орын талғамайды. Ол, әлде біреуден қорқады деймісің... Ол мені бермейді. Ол қорқынышты болса...”. Орысшасы: “Ему везде место. Боится, что-ль, он кого! Хотел не отдал”. Түпнұсқамен салыстырсақ, аударма мүлде сай келмейді. Қатты бұрмаланған. Қазақшасы: “Борис: Ол әкейді езгі тұқымынан шыққан қызға үйленгені үшін жек көретін”, орысшасы: “Борис: – Батьку она ведь невзлюбила за то, что он женился на благородной”. Благородной: 1) жоғары адамгершілікті, барынша адал, ашық адам. 2) Ақсүйек тұқымы. Кулигин. Мынау не жұрт кешкі намаздан қайтқан ғой деймін. Селен, скамья калитка, маменка – 30, 40 рет қолданылған. Сельский вид – селен көрінісі. Апатайым, шырағым, әкетайым, ағатайым – деген ұлттық реалийлер тізіле берген. 5 көріністе Кудряштың гитараға қосылған әні: Қазақшасы: Орысшасы: Сайранда жас шағында, Гуляй млада до поры, Ертеңді кеш таңында, До вечерней до зари! Әй, ләләй, шағында, Ай-лели, до поры, Ертеңді кеш таңында! До вечерний, до зари! Екінші жолды, «Кешіңде де, таңын да» деп өзгерту қажет еді. Өйткені, ертең таң мезгілі екені белгілі. Осындай немқұрайдылықтан кеткен қателер кейде көрермен көңіліне күмән қалдырады. М. Горький пьесаларының бесеуін Ғ. Оспанов қазақ тіліне аударған. Олар: 1) «Шыңырау түбінде» («На дне»); 2) «Әпенділер»; 3) «Зыковтар»; 4) «Шал»; 5) «Яков Богомолов»; 6) «Күн перзенттері» (аударған З.Қабдолов). «Шыңырау түбінде» драмасында Васька Пепел сөзі «Шығарып алатын, сен шеге емессің, – мен қысқаш емеспін...» деп қазақшаланған. Осындағы қысқаш орысша плоскогубца немесе посетиже сөзінің орнына алынған. Бірақ қысқаш отты араластыруға, шоқ алуға арналған құрал екенін аудармашы ескермеген. Осыдан барып кейіпкер сөзі логикалық қайшылықта жасалған. Алайда Ғ. Оспанов аударма тәжірибесінің аздығынан едәуір кемшіліктер жіберген, қайта аударуды қажет етері айқын. А.П. Чеховтың “Шағаласы” мен “Ивановын” А. Тоқпанов аударған. «Аққудың арыздасуы», «Ваня ағай», «Той» драмаларын аударған – А. Хангелдин. «Юбилей» – Ә. Ахметов, «Вишневый сад» – «Шие бау» деп аударған А. Елшібеков. Дегенмен, ағылшын, француз және орыс драмаларын қазақ тіліне аударудағы М. Әуезов, Е. Букетов, Ғ. Мүсірепов, Ә. Кекілбаев шеберліктері, ізденістері – тәжірибелік мектеп. Әсіресе М. Әуезовтың драмалық аудармадағы бай тілі, балама табу шешімі, сәйкестік, дәлдікке жету шеберлігі сүйсінтеді. Әрқайсының драматургиядағы аудармасы – нағыз ізденіс нәтижесі, классикалық аударма үлгілері десе де болады. Егерде эпоста өмірді бейнелеу негізінен авторлық көркем баяндау көмегімен жүзеге асырылса, ал лирикада ақынның жеке басына тән жағдайлар (қуаныш, күйініш, реніш, толқу, тебірену, т.б.) лирикалық қаһарман (кейіпкер) қатысуымен бейнелі түрде беріледі. Драматургиялық өнерде өмір кейіпкерлердің қақтығыстарында, іс-әрекеттерінде көрініс табады. М.Горький: «Пьеса ондағы іс-әрекет жасайтын бірлік сөз арқылы сипатталынады... талап «кейіпкерлердің мінез-қылығы іс-әрекетте түсіндірілуі тиіс, автордың бәрін айтып жеткізуінің еш негізі жоқ» – деп анықтама береді. Драматургияны өмірдің өткір тартыстарын бейнелеуінсіз елестету қиын. Оған табанды, мақсатты іс-әрекет негізделген. Драма деген сөздің мағынасы грекше «drama» – «іс-әрекет» деген ұғымды береді. Драматург Л.Н. Афиногенев: «Драма – бұл іс-әрекет поэзиясы. Ешқандай іс-әрекетсіз драма да жоқ, пьеса да жоқ. Пьесаның іс-әрекеті адамның ойларын сезімдерін және қызығушылықтарын тартыс пен күрес арқылы дамытып отырады» деген қорытынды жасайды. Пьесаның тартыстылығы оның жанрлық табиғатына тән монологтық, диалогтық сөздер құрылысының өткір де шебер құрылуына байланысты. Алайда кейде тебіреніске толы монолог пен тартымды диалогтардың өзі де драманың көркемдік қуатын толық бере алмайды. Оған атына заты сай жанды да өткір іс-әрекет және оның шиеленісті дамуы мен күрт өзгерістері, қимыл динамикасы мен сезімдік құбылыстар да тән. Бұл тұрғыда М.Горькийге тағы да айналып соғамыз. «Драма қозғалысты, белсенділікті, кейіпкерлердің күшті сезімдерін, қобалжып, тебіренуінің шапшаңдығын талап етеді. Егер де пьесада бұлар болмаса – онда драманың да жоқ болғаны. Мұның бәрін таза әңгіме, диалогпен бейнелеу барынша қиын және мұның өзін тіпті тәжірибелі жазушылардың өзі де сирек жасай алады». Сондықтан да аудармашы да, оған жауапты редактор да драмалық аудармада ондағы қатысатын кейіпкерлер жүйесін, қақтығыстарды қаншалықты түпнұсқаға сәйкес аударуға мұқият болғаны жөн. Әрбір кейіпкердің сөйлеу мәнерін, кәсіби сипатын, жас, ұлттық ерекшелігін, диалогтық тізбектің іс-әрекетті дамытудағы маңыздылығын аудармашы оймен саралап, түпнұсқадан ауытқымауға ұмтылады. Драманың негізгі арқауы – оқиғалар шиеленісі, дамуы және кейіпкерлер тартысы. Кейіпкерлер тартысының өзегі – тіл. В.Г. Белинский М.В. Веронченканың «Гамлетті» аударуына сын айта келіп: «драмалық тіл әңгіме тіліндей жоғары дәрежедегі табиғи тіл болуы тиіс, сол арқылы ол қыстырма сөздерден айқын, таза, әрі... түсінікті болуы тиіс» деген тұжырым жасайды. Драмалық шығармаларды аударудан бұрын оның жанрын, трагедия, комедия, трагикомедия болып бөлінетінін, ерекшелігін, тарихи, философиялық, әлеуметтік, сүйіспеншілік, психологиялық т.б. түрлерін білу маңызды. В. Жуковский трагедия аудармасы үшін аудармашыға бір ғана нәрсені білу жеткіліксіздігін, сонымен бірге автормен бірдей оның пафосы мен құштарлығын меңгеру басты сипат деп табады. Аудармашының бәрінен бұрын авторды түсінуін айта келіп, сонда ғана трагик үшін өнеге болған бейненің адамдық болмыс-бітіміне толығымен бойлай алатынын жеткізеді. «Ол құштарлық тілімен сөйлеуі керек, сонымен бірге құштарлық заңының өзі де оған белгілі болуы тиіс» дейді. Драматургия шығармаларының редакторы тек қана қағытпалардың мағыналық түсініктілігіне жетіп қоймай, сонымен бірге оның неғұрлым бейнелілігін де сақтауы керек. Драматург А.Н. Афиногенов: «Сөйлемге жеңілдік пен жатықтық беретін үйреншікті оралымдардан бойды аулақ салу үшін сөйлеммен қалай да ұзақ және мұқият жұмыс істеу қажет» деп жазған. Бұл драма жанрының аудармашысына да, баспаға әзірлеуге жауапты редакторларға да тікелей қатысты. Аударма шығармаларын түпнұсқамен салыстыру әдетте тақырыбының мазмұнды қаншалықты ашатындығын айқындаумен байланысты. Көп жағдайда аударма шығармаларында дәстүрлі тақырып сақталады. Сирек жағдайда аудармашылар өзінің көзқарасына, пьесаның мазмұнына, оқиға тартысына т.б. ерекшеліктеріне сай өзгертеді. Тапқыр ұтымды тақырып – драмалық туындының ішкі мазмұнын дәл айқындайды. Бірден көрерменді баурап, тартып әкетеді, өзі-ақ жарнамаланады. Пьесаларда (ремарканың) түсіндірменің рөлі ерекше. Олар әртүрлі үлгіде құрылады. Мұндай ремаркалардың бір тобы «қатысушы». Мысалы, Софоклдің «Эдип патша» трагедиясы литва тілінде «Король Эдип» деп аударылып сахнада қойылған. Король сөзінің түп-төркіні де Карл сөзінен шыққанын аудармашы аңғармаған. Ұлы Карл патша Софокл дәуіріне ешқандай қатысы да жоқ. Король мен патшаның екі басқа билік атауы екені ескерілмеген. Американ драматургі Теннеси Ульямстың «A Streetcer Named Desize» пьесасы шетел әдебиеті мен шетел театры тарихында орыс тілінде «Трамвай, именуемый», «Желание» деп аударылған. В. Львов «Трамвайды да иеленуге бола ма?» деп орынсыз өзгерткен тақырыпты Маяковский атындағы Москва театры және Т. Улиьямстың бір томдығында (М. «Искусство» баспасы, 1967) қайта түзетілгенін атап өткен. Аударманың дұрыс әрі дәл нұсқасы «Трамвай, «Желание» – қазақшаласаң «Тілек» Трамвайы», Улиьямстың пьесаның тақырыбын неге солай қойғанын білу үшін, Батыстың көптеген елдеріндегі, АҚШ-тағы қоғамдық көлік бағдарламаларының белгілену өзгешелігін білу керек деген ой тастайды. Неміс аудармашысы Алберт фон Эйб Рим комедиографы Плавттың екі комедиясын аударғанда римляндардың аттарын немісшелеп жіберген. Мұндағы мақсат кейіпкерлерді өз отандастарына түсінікті ету болатын. Кезінде орыс драмаларын алғаш аударған қазақ аудармашылары да осындай өрескел қателіктер жіберген. Мұны Б.Ахмедов «Драмалық шығармалар аудармашысы» мақаласында атап көрсетті. Мұндай ремаркалардың белгілі бір тобы кейіпкерлердің аты-жөнін, жасын, кәсіби мамандығын, атақ-лауазымын, олардың өзара мүдделестік, туыстық байланысын, мінез-қылығын, психологиясын т.б. ерекшеліктерін сипаттап береді. Басқа ремаркалар – декорациялық түрде – іс-әрекеттің орынын, сол мезгілдегі іс-әрекет уақытын белгілейді, жағдайды, интерьерді, пейзажды бейнелеп көрсетеді. Ал, ойындық ремаркалар кейіпкерлердің қылықтарын олардың психикалық жағдайын және ым-ишара, емеурін т.б. өзгерісін түсіндіріп отырады. Ремарка – авторлық ескертпе. Ол кейіпкердің мінез бітімі. әдет-дағдылары, талғам – тілегі, сөйлеу мәнері жайлы мағлұмат береді. Кейіпкердің жандүниесі мен сезімінің нәзік нышандарын, қимыл-қозғалысын, ниет-пиғылын түрлі жағдайда көрсетеді. Оны аудару кезінде қағытпаларға ғана көңіл бөліп, түсіндірмені мүлде ұмытып кетуге болмайды. Әрбір ым-ишараның аудармада да дәл берілмеуі пьесаның іс-әрекетіне көлеңке түсіреді. Сондықтан оны түпнұсқа дәрежесінде тәржімалау кейіпкердің жан-дүниесін шынайы бейнелеуге айрықша ықпал етеді. Аударма редакторына мұның бәрін назардан тыс қалдыруға болмайды. Аудармашы байқамай қалдырып кеткен сөздерді, сөйлемдерді, қағытпаларды, драма композициясын құрайтын әр элементтердің мүмкіндігінше аудармада берілуін мұқият тексеруі тиіс. Аудармашы кейде ұлттық театр сахнасына бейімдеп драманы саналы түрде қысқартуы мүмкін. Бірақ ол қысқарту оқиғалар тартысын әлсіретпеуі керек. Антикалық әдебиеттерді аудару дәстүрі кезінде Англияда бұқаралық сипат алды. Ағылшын қайта өркендеу дәуірінде аударма мәселесі әдеби іс-тәжірибеде айрықша маңызға ие болды. Әсіресе ағылшын драматургиясы дамудың жоғары деңгейіне жетті. Оның қалыптасуына сөзсіз көркем аударма, халықтық театр, итальян әдебиеті, соның ішінде латын драмаларының аудармасы әсер етті. Рим классиктері Плавт, Теренций, Сенека туындыларының аудармашыларына біртіндеп еліктеу басталды, қайта өңдеу жасалды. Плавттың “Менехасының” сюжеті Шекспирдің «Қателіктер комедиясында» пайдаланылды. Ричардсон, Сервантес шығармаларымен бірге Шекспир драмаларын аудару Францияда XVIII ғасырда бір ғана драма жанры емес, бүкіл әдебиеттің дамуына ықпал жасады. Неміс әдебиетінде Август Шлегель аударған Шекспир шығармалары, Людвиг Тик тәржімалаған Сервантестің «Дон-Кихоты», Вильгелм Гумболдт аударған Эсхилдің «Агамемноны» арқылы оқырмандар тілдің рухын сезінді, автордың шығармашылық болмысын жайлап қабылдай алды. Бұл табысқа 1813 жылғы Шлейермахердің «Аудармашының түрлі тәсілдері» атты кітабының шығуы ықпал етті. Өйткені, аударманың өнер екеніне ол неміс аудармашыларының көзін жеткізді. Үздік жасалған аударма – қашанда ұлт әдебиетінің сапалық дамуының негізі. Қазақ аударма дәстүрінде де мұның жарқын жолы бар. «Ревизор» мен «Отеллоның» Мұхтар Әуезов жасаған айтулы аудармасы кезінде драмалық жанрға ғана емес, қазақ әдебиетінің өркендеуіне соны серпіліс әкелді. Драма аудармасының көркем әдебиеттің басқа жанрлар аудармасынан өзгешелігі қандай? Драма жанрларын аудармасындағы көркемдік элеметтер және қолданылу ерекшелігі? Драма аудармасының жасалу тәсілдері. Комедия, трагедия, трагикомедия шығармаларының өзіндік сипаты неде? Драмалық шығармалар аудармасындағы қателіктердің орын алу себептері. жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|