Көркемдік шындық және тарихи тұлға

Аржанунинның хабарлағанындай, султан Кенесары мен оның бір қолын басқарған Жоламан батырдың туының астында Сібірден қашқан 100-ге тарта поляктар болған. Жазушының шығармасындағы Иосиф Гербрут тарихи адам. 1850 жылы Кенесарыға арнап өлең шығарған. Кенесары қолының құрамында орыстардың болғандығын көтерілісшілерге тұтқынға түскен орыс офицері барон У-р да қуптайды. «Четыре месяца в Киргизской степи» деген атпен жарық көрген кітапшасында Кенесарының серіктері мен қарулы күші жөнінде қызыңты деректер бар. Сұлтан Наурызбайдың адьютанты Николай Губин кейін патша жендеттерінің қолына түсті. Мұндай мы-салдарды көптеп келтіруге болар еді. Кенесарының отрядында қырғыз да, қарақалпақ та, өзбек те, башқұрт та болды. Кене ханның қолының ңұрамының көп ұлттылығын көрмеу, мән бермеу ыңғайсыз болар. Кенесарының орыс халқына емес, патшаның отаршылдық саясатына қарсы күрескенін осы мәліметтер де көрсетпей ме? Шәміл сияңты «кәпірлерге» қарсы ғазауат та жариялаған жоқ. Султанның маңайында діншілдерден гөрі халыцтың ішінен шыққан батырлар шоғырланғанына да көңіл аударған жөн. Кейбір аңызға айналған батырлардың есімін атасақ: Шубыртпалы руынан Ағыбай (Орта жүз), 1916 жылғы көтерілістің басшысы халық батыры Амангел-дінің атасы Иман — ңыпшақ руынан, Жоламан Тіленшиев — табын руынан (Кіші жүз), Сураншы—дулат руынан (Ұлы жүз) Әрине, батырлардың әлеуметтік тегі әр түрлі болды: кепшілггі ңаратабан кедейден шыңса, бірқатары феодалдьщ топтың өкілдері еді.

Кенесарының атаңты ңырық сегіз батырларының бәрін санамалап жатпай-ақ, Ілияс Есенберлиннің «Қаһар» романында кең суреттелген Ағыбай батырға ғана тоңтағым келеді. Ағыбай батыр 1802 жылы Ұлытау маңында дүниеге келген. Оның әкесі Қоңырбай ертерек қайтыс болған. Шешесі Қойсана атақты Байғозы батырдың қызы болатын. Жастайынан езгіге түскен халқының жай-күйін көре өскен ол патша самодержавиясына қарсы күресуге бел буады. Осындай оймен патша үкіметіне қарсы қозғалысты бастаушылардың бірі, 1823 жылы Қытай императоры ресми түрде хан таныған Ғубайдулла Уалиханов туының астына келеді. Қытайға иек артқан Ғубайдулладан сескенген патша үкіметі оны тутқындап Березов қаласына жер аударады. Ал, Ағыбай өз күресін жалғастыра береді, ол Саржанға, кейін Кенесарыға келіп қосылады.

Ел арасында Ағыбай батыр жөнінде аңыз, жырлар кеп таралған. Ол кетеріліс кезінде Кенесарының бас батыры, әрі кеңесшісі болады. Оның үлкен беделге ие екенін кезінде ез ғылыми еңбегінде Е. Бекмаханов та атап көрсетеді: «...Ағыбайдың көтерілісшілер арасында қатты құрметтелетінін Кенесарының әйелімен арасындағы мынабір әңгімеден аңғаруғаболады: бірде ханым Кенесарыдан: «Сіз қол астыңызда-ғы кейбір батырларыңызға мың басы, бес жүз басы деген ат бересіз, ал осы аттардың біреуін Көсеге (Ағыбайға) неге бермейсіз?» деп сурайды. Сонда Кенесары: «Менің әскерімнің бастапқы шебі жауға «Абылайлап» шапса, ал кейінгі қатары «Ағыбай» деп уран салады. Міне, сондықтан оған әскери атаң бермеймін»,— деп жауап қатады. 1841 жылы Ұлытауда хан көтерілген — Кенесары оған күмістелген ңанжарды тарту етеді, бұл қанжар, кейін, яғни 1896 жылы Нижний Новгородта Бүкілресейлік көрмеде көрсетіледі.

Ісі аңызға, аты уранға айналған батыр туралы советтік дәуірде Иса Байзақов «Қойшының ертегісі» атты поэма шығарады, 30-шы жылдары Сәкен Сейфуллин «Ақжолтай батыр» атты роман жазған еді, өкінішке орай, айтылған туынды репресси-яға ушыраған асыл ағамызбен бірге жойылып кетті. 70-жылдары жазушы Жүсіп Алтайбаев Ағыбай батыр туралы повесть жазып бітірген еді, алайда жазушы өзі шығармасын жарыққа шығара алмай көз жумды. Бұл повесть әлі басылмай жатыр.

Тарихи жады берік халыңтың ғумыры ұзақ болмаң, өз халқымыздың өткені мен мәдениетімізге, ұлттық батырларымызға жаңа көзқараспен қарайтын, турпайы идеологиялық турғыдан берілген біржақты бағадан арылатын уақыт жетті.

Т. Жұртбаев:—Жаңа Кенесарының қозғалысына қатысқан өзге улттардың өкілдері туралы айтылды. «Қаһар» романында Иосиф Гербруттың образы жақсы сомдалған. Е. Бекмахановтың дерегіне сүйенсек, Кенесарының қолында жүзге тарта орыс, поляк, татар, башңурт ултының өкілдері болған. Тіпті, әскерден қашқан Белешов, Малкин, Губин, Иванов сияқты солдаттарды бауырына тартып, қазақ қыздарына үйлендірген. Кенесарының жасағының ішінде жүрген патшаның тыңшысы Аюшин: «Кенесары Малкинді дәулетті қалыңдыққа үйлендірді, оны елу басы сайлап, қарамағына қырық жасақ берді, қазір ол орданың күзетбасшысы... Сондай-ақ башқұрт есаулы Хусни бар, ал Кишин онда... палуандығымен көзге түсті де, Кенесары оған Батырмурат деген ат берді»—деп сыбыс жасады. Кенесарының жеке өз хатшысы шашын тықырлап алдырған орыс офицері екеи. Ал енді тікелей Ңоңан ханы мен Кенесарының арасындағы қайшылыққа тоқталсақ.

Ж. Қасымбаев:—Жиі көтеріліп жүрген, жауабын күткен мәселелердің бірі осы — Кенесарының Қоқан феодалдарымен, қырғыз манаптарымен қырқыста-ры. Тіпті кейбір сауалдарда егер Кенесары Қоқанмён тіреспесе, қырғыздың жеріне басып кіріп, бейбіт жатңан көршінің тыныштығын алмаса, мақсатына жетер ме еді немесе Шәміл сияқты патшаның жазалаушы отрядына мойынсунса, жеке басы, семьясы аман қалар ма еді деп ой тастайды. Бұл мәселені бір жақты талдау оқырман-дарға нақты жауап бермейтіндігі түсінікті. «Қаһарда» да Кенесарының жорыңтары, әлбетте, Қоңан бектерімен, қырғыздармен байланыстырыла сипатталады. Қазақ жеріндегі Хиуа феодалдарының озбырлыңтары, көтерілістің қарқыны мен салдарла-рына әсері романда өз орнын таппаған сияңты.

XIX ғасырдың 20-шы жылдарында Мухаммед-Рахым кезіндегі Хиуа — Сырдың Арал теңізіне құятын өңірінен Ауғанстанға дейін созылып жатқан феодалдық ірі мемлекет болды. Зеңбірек, мылтықпен ңаруланған Хиуа қарулы күштері Сырдың теменгі ағысында көшіп жүрген қазақтар үшін зор қауіп еді. 1812, 1816, 1820 жылдары Мухаммед-Рахым осы ауданда орын тепкен қазақтарды талқандап, мыңдаған, әйел, балаларды, малды айдап әкетті. Хиуа ханы Аллақул кезінде Хиуа феодалдарының озбырлығы бурынғыдан да үдей түсті. Кенесары мен Хиуа хандығы арасындағы ңайшылыңтар романда бұлыңғыр сипатталған. Автордың басты көздеген мақсаттары-ның бірі — қазаңтар мен Қоқан хандығы арасындағы байланыстар. «Қоқан, Хиуа хандықтар қорқау қасқыр тәрізді. Жан кетіп өлексеге айналсаң, өлексеңді де талай береді»— дейді автор бұл кершілес Орта Азиялыц иеліктердің қазақтарға зомбылы-ғын сипаттай келе. Алайда шындықтан ауытқымағымыз келсе, қазақтар мен Хиуа, Қоқан арасындағы қатынастарды осындай түнек сияқты көрсету дурыс болар ма еді. Ташкент, Андижан және де басқа өзбектердің қоныстары қазақ, қырғыздармен сауда, өзара тиімді де, дәстүрлі сауда байланыстарының орталығы болғандығын умытпаған жөн.

Кененің маңында оңай олжа тапқысы келген бузықтар да аз болмағанға уқсайды. Оның Баубек қулы да нағыз бас кесер бұзық болған көрінеді. Шоқан сол Баубекті кейін ақсақалдар соты соттаған деп жазады.

Кенесарының өлімі жайында бір инабатты адамнан естігенімді айта кетейін, муны журт естімеген болар. «Ескі достар» деген кітабымда бір әңгіменің ішінде Бұл жай туралы айтып едім, ол кітап аз тиражбен шыққандықтан көпшілікке беймәлім.

Кенесарыны ңырғыздар тірілей цолға түсіріп, біраз устағаннан кейін, ақылдаса келе: «Бұл — жай кісі емес, қатар отырған туыс елдің ханы ғой. Әскерін жеңдік, енді өзін босатып еліне қайтарайық» деген тоқтамға келеді. Сонсоң Кенені шақырып алып, осы шешімдерін естіртеді. Сол әңгіменің үстіне Наурызбайды өлтірген қырғыздың батыры басына Науанның ңанды телпегін шекесіне сала киіп, Кененің жанына мысңылдай күле ңарап, отыра кетеді. Ызасына шыдамаған Кене сол жерде жатқан бір кездікті ала сала, әлгі батырды жарып тастайды,

Кейін Кенесарының бас сүйегін біреулер Горчаковқа әкеліп беріпті деген хабарды бірнеше жерден кездестіргенім бар, бірақ анық-қанығы белгісіз. Ондай қауесет хабар шейх Шәмілдің найыбы атақты Қажымурат жайында да бар, оны Л. Н. Толстой өзінің повесінде жазған ғой.

Кенесарының қырғызға шабуыл жасауын қай турғыдан қарағанда да ақтауға болмайтынын жоғарыда айттым.

Ал көтеріліс өбден ңызыл қан боп жанышталған соң генерал-губернатор Гасфорт Сыртқы істер министрлігінің іс басқарушысы Л. Г. Сенявинге Орман манап жөнінде: «Егер де Бұл адамның ерекше еңбегі мен көмегі болмағанда Кенесарының көзін жою мүмкін емес еді, онда Бұл іс насырға шауып, басқа арнамен дамуы мүмкін еді» — деп мінездеме берді. Қалай болған күнде де біз тарихи шындыңты умытып кетпеуіміз керек. Кекіліктаудағы қырғынды ешкім де ңостамайды. Бірақ өз халқын арандатқан Орман, Борамбай, Жанғараш сияқты манаптардың да осы қасіретке тікелей ңатысы бар екенін ескеруіміз керек. Ақиңатты ашық айта отырып, бағалауға тиіспіз. Майдалап, мәймөңкелегенмен біз тарихңа да, өз халқымызға да қиянат жасаймыз, Бауырлас халыңтардың өзара қырңысуын мен де ңостамаймын. Кенесары-ның қателігі де сонда деп ойлаймын. Оның осы кездегі жан-дүние арпалысы М. Әуезовтің «Хан Кенесінде» барынша шынайы жеткізілген.

Патша үкіметі ңырғыз манаптары мен Жетісудағы кейбір қазақ сұлтандарымен алдын ала астыртын келісім жүргізеді, кейін Кенесары өлгеннен соң оларға БатьГс Сібір генврал-губернаторы Горчаков үлкөн сыйлыңтар тартады.

Әлихан Бөкейханов 1923 жылы Ташкентте жарыққа шыцңан «Материалы к истории Кенесары Касымова» атты кітабында Халигулла Әлібековтің сөзіне сүйене отырып, Кенесары Қасымұлының соңғы күндерін сипаттайды. Халигулла Әлібеков Кенесарыны елтіруге ңатысңан адамдардың бірі. Куәгерлердің сөзіне қарағанда Кенесары ңырғыз бен қазақтың арасындағы араздыц үшін өлтірілгені байңалмайды. Бұл кітапта Кенесарының қырғыздарға істеген жауыздығы турасында нақты айғақтар жоқ, бүндай өсекті патша өкіметінен сатңындығы үшін күміс медаль алғандар өздерінің қанды істерін жасыру үшін әдейі таратып отырған.

Кенесары тек Қытайға ңарай бүзып өтуге үмтылды, оның алдына патша үкіметімен астыртын байланысқан қырғыз манаптары мен қазақ сұлтандары кесе-көлденең түрды, ал шындығында, оның қырғыз халқына қарсы жаулың ниеті болмаған еді. Қырғыздың батырлары қазаң даласындағы көтеріліске белсене араласқан, Кенесарыға серік болған қырғыз батырларының ұрпақтары күні бүгінде Ңарағанды және Жезқазған облыстарында тұрады.

Отаршылдыққа қарсы қозғалыстың трагедиясын түсініп, кетерілістің жеңілу себептерін дүрыс айқындау үшін жаңа архивтік материалдарға иек артқан терең зерттеу жүргізу цажет деп санаймын.

Ғ. Ахмедов: — Кенесарының жеке өз басына келсек, оның патша өкіметіне қарсы күресінің түпкі мақсаты өзі хан болып, баяғы хан заманын орнату болғанымен, Россия империясының экспансиясына қарсы күресін, ел қорғау, елдің тәуелсіздігін сақтау жолындағы әрекетін, сөз жоқ, ұлт-азаттығы жолындағы күрес деп бағалау керек. Осы рвтте Қайыпқали сұлтанның, Сырымның, Исатай, Махамбеттің, Жоламан, Жанқожа, Есет, Бекеттің ңозғалыстарының бәрінің сабағы бір, патшаның зорлығына қарсы: елдің тәуелсіздігі үшін біріне-бірі жалғасқан ұлт-азаттығы ңозғалысы деп қарау керек. Бұл жөнінде бурынғы ңазақ зиялыларының әрекеттері жайында ілгеріде бір мақаламда жазғанмын, оны ңайталап жатудың ңажеті жоқ.

Кенесары жайындағы марқұм Ілияс Есенберлиннің романы әдебиетіміздегі кесек туынды. Сол кездегі жағдайларда мүндай шығарма жазуының өзіүлкен ерлік. Қазіргі кезде жазса, ол, әриие, басқаша жазған да болар еді, бірақ оған жете алмай кетті. Сол кездегі жағдайға байланысты ма, әлде денсаулығына байланысты болды ма екен, вйтеуір шығармасында асығыстықтың ізі байңалады,

Аяғы кешегі он алтыншы жылғы уақиғалармен бітетін осы халың ңозғалысын көре түра, қазақ елі Руссияға өз еркімен қосылды деудің не жөні бар?

Р. Бердібаев:— Ғалеке, сіздің бұл пікіріңізбен келіспеймін. Себебі, кешегі қысаң шақта «даулы» тақырыпқа бару ңандай ңаламгерден де саналы батылдықты керек ететін. Жазушы I. Есенберлин аса жемісті еңбек етіп, артына мол мұра қалдырған туысы белек қаламгеріміз. Оның әрбір шығармасында күрделі таңырыптар, цызықты қаһармандар көрініс береді. Уақыт алға тартқан ділгір мәселелерді дер кезінде көтеру, қатып-семіп қалған догмаларға қүл болып қалмай, жаңа ойларға, жемісті ерістерге қадам қою оның суреткерлік үлкен ерекшелігі болатын. Жазушының мол мұрасын қадір түтңанның өзінде де солардың ішінде ерекшелеп корсететін туынды-лар бар. Олар: «Көшпенділер» және «Алтын Орда» трилогиялары. Тарихи таңырыпты шығармаларға тосқауыл жасағысы келген намыссыз, туйсіксіз кейбір безбүйрек жандардың залалды әрекеттеріне ңарамастан, бұл күнде I. Есенберлин бастап кеткен дәстүр кең айдынға айналып отыр. Ңазіргі белгілі жазушыларымыз тарихи романшы-лық дәстүрін жалғастырып, тереңдетіп келе жатыр.

I, Есенберлин шығармаларының мәні мен нәрі өз бағасын жоймаң емес. Әсіресе, оның «Қаһар» романы XX ғасырдың екінші жартысындағы қазаң әдебиетінің айтулы үлгілерінің бірі болып қалғаны кәміл. «Қаһар» женінде мен «Қазақ тарихи романы». «Кәусар бұлақ» деген кітаптарым мен басқа кейбір маңалаларымда жазғанмын. Сол еңбектерде «Қаһардың» қазақ тарихи романшылығында үздік жетістік екенін, онда, қазақтың қалың бүқарасының патшалың зорлыққа қарсы күресі шыншыл көрсетілге-нін, романда Кенесарының көп қырлы тартымды бейнесі жасалғанын, оның әрекеттері барлық қайшылығымен суреттелгенін атап өткен едім. Сөз реті келгенде айта кетейік: романға мундай унамды бағалар бүкілодақтық әдеби сында да айтылған. Сол жайларды қайталап жатпай, Бұл арада «Қаһар» романының қазақ әдебиетінің ғана емес, жалпы қоғамдық ойдың серпілуіне жасаған қызметін баса көрсетуіміз шарт.

Ең алдымен, I. ЕсенберлиннІң «жабық» тақырыпқа қалам тартып, азаматтық тегеурінділіктің үлгісін салғанын атап өту керек. Басталған істі жалғап әкетуге әркім-ақ бара беруі мүмкін. Біраң қалыптасып қалған темір ңорғандай шепті бұзып өту де кез келгеннің қолынан келмейді. Кенесары туралы роман жазуы қаламгердің даңқын бірден ел арасына кең жайды. Міне, осының өзі оның кейбір ңаламгер әріптестерінің ішін күйдіріп, зығырданын қайнатты. I. Есенберлиннің әрбір тарихи шығармасы кептеген кедергілерді жеңу, шыдамдылыңпен үздіксіз еңбек ету арқылы жарық көр-ді. Соның аркасында жазушы нағыз суреткер үшін айтуға болмайтын қупиялар, ңиын-дық жоқ екенін дәлелдеді. Бұл оның ең бірінші және басты ғибраты десе болады.

Екіншіден, I. Есенберлин тарихтың небір шытырман қубылыстарын диалектика-лың бірлікте суреттеу мүмкін екенін танытты. Оның романдарында қаһармандар үнамды сыпаттарымен де, ңайшылықтарымен де біртутас тулға ретінде көрініс береді. Жазушы романдарында бурын қазақ әдебиетінің әлемінде көрінбеген қаншама тың бейнелер жасалған. Олардың қатарында хандар да, қараша да, ақын да, жырау да, батыр да, шешен де орын алған. Бурын әдебиетімізде біріңғай қара бояумен ғана суреттелетін үстем тап өкілдерінің де жанды, тартымды түлғасын суреткер мүсіндей білді.

Үшіншіден, осы аталған тарихи романдардың жанрлық бітімі мүлде тың екенін көреміз. I. Есенберлин өзінің шығармаларында халық аңыздарын, шежірелерді, жазба фактілермен қатар шебер пайдаланып отырды. Соның нәтижесінде әлемніи, ешбір әдебиетінде кездесе қоймаған «аңыз-роман» деп атарлықтай жаңа жанр қосты. Ал «Көшпенділер» трилогиясы ар.қылы қазақ әдибиетінде роман-хроника жанрын ңалыптастырғаны әдеби сынымызда атап етілді.

Төртіншіден, жазушы ңаламынан шыққан тарихи шығармаларда халықтар арасындағы ежелден келе жатңан тарихи тамырластық пен ынтымақтастықтың да түбірлері шындыққа сәйкес көрсетіліп отырады. Оның шығармаларында отарлаушы, ңанқуйлы патша жендеттері мен қарапайым орыс халқының арасында жер мен көктей айырмашылық бар екені, ал әрбір халықтың еңбекші қауымының мүддесі бір жерден шыға алатыны әділ ескертілген.

Ақырында «Қаһар» романының тамаша бір ңырын еске салғымыз келеді. Бұл роман өткен тарихтың қайшылықты, күрделі тұстарынан мүлде жылысып кеткен зерттеуші-тарихшыларға да күшті ой салады. Тарих ғылымының міндеті — әкімшіл-дік-әміршілдік аппараттың айтқанынан көз жазбай, қия баспай, тек бас шұлғып отыру ғана емес екенін, ғылым мүддесі қубылыстардың объективтік заңдылыңтарын ашу болып табылатынын «Қаһар» романы өз тарапынан мықты дәлелдеп берді... Бұл мәселеде тарихшылардан жазушылар ілгері озып кеткенін мойындау керек болады.

I. Есенберлин өзінің ойлаған ойларын, жинаған фактілёрін, қалыптасқан концепциясын «Қаһар» романында толық жүзеге асыра алды ма, жоқ па деген сұрауға қазір жауап айту қиын. Кезінде қасаң ережелерді пір тутқан рёдактордан да, баспа басшьшарынан да, жасырын рецензенттерден де, өзіне қарсы топтан шыққан арызқойлардан да қысым, тежеу көрген жазушының қанша бейнет шеккенін, зәбір көргенін, нала болғанын санап айтып шығуға Бұл арада мүмкіндік жоқ. Бізге аның нәрсе сол: I. Есенберлиннің ажалын тездетуге көптеген жасанды қырсыңтар да себеп болды. Ол өз алдына жеке таңырып.

Бұл арада таза ғылымдық мәні бар бірер мәселені ортаға салуды жөн көрдік. I. Есенберлиннің тарихи трилогиялары, соның ішінде «Қаһар» романы баспадан шыққанда көптеген сөз, сөйлем қателіктері орын алған. Олар әр басылым сайын ңайталанып келеді. Тіпті алғашқы басылымда бар кейбір пікірлердің кейіннен түсіп ңалғаны кездеседі. Бұл кінәрат кімнен екені белгісіз. Сол үшін алдағы кезде жазушы басылымдарын әзірлегенде түпнусқа қолжазбаны да салыстырып пайдалану парыз. Муны айтып отырған себебіміз: осындай қысқартылған текстер орысша аударылғанда көптеген нәрінен айырылып, қауқарсыз болып шығатынын ескерту еді. Жалпы бізде шығарма текстологиясына өте салаң қарайтындық айықпағән дертіміздің бір түрі ғой...

' Белгілі бір идеяларды айту үшін соның өз адамы тууы керек деген сөз бар. Қазақ тарихыньің бүгінге дейін мүлде көмескі жатқан беттерін өзінің «Көшпенділер» және «Алтын орда» трилогиялары арқылы жарқыратып ашңан I. Есенберлин еңбегі — өшпейтін еңбек. Ол өзінің творчестволың қуатын толың сарқып жарыққа шығарды деп те айта алмаймыз. Сонда да болса, оның кейде жекелеп, кейде тобыр болып келіп қастандық жасаған қарсыластарының қиянатына төтеп беріп, арпалысып жүріп, осыншама мұра қалдырғанына қайран қаламыз. Оны муншама жігерлілікке, табандылыққа, қайсарлыңқа жебеген туған халқының алдындағы азаматтық борышын терең сезінуі еді.