Көрсеткiштердiң туындыларының оның негiзiнде табылу мүмкiн
БӨЛІМ ТОПЫРАҚТЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МОНИТОРИНГТІҢ КЕЛЕШЕГІ
жүктеу/скачать 8,98 Mb.
|
экологиялық мониторинг каз (2)
| 16 БӨЛІМ
ТОПЫРАҚТЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МОНИТОРИНГТІҢ КЕЛЕШЕГІ 16.1. Экологиялық мониторинг әдістерін дамыту 30 жыл кезеңінде жиналған экологиялық мониторинг тәжірбиесі қорашаған ортаның қазіргі жағдайының бірінші мақсаты мен мүмкіндігін, бағасын көрсетті. Табиғаттың адамның әсерінен нашарлауын белгілі көрсеткіштер деңгейінде сипаттайтын дәлелдер алынған. Бірақ маңызы жағынан екінші орындағы мәселе экожүйелердің әртүрлі деңгейдегі: жергілікті, аймақтық, ғаламдық жағдайын болжауы шешілмеген. Бірінші кезекте ХХI ғасырда Ресейде өнеркәсіптік өндірістердің өсіп дамуы экологиялық жағдайды шиеленістіруге, экологиялық салдары жағымсыз қауіпті техногендік апаттарға әкелуі мүмкін. Тек бір сұраққа жауапсыз қалады: қоғамның экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, табиғи ресурс потенциалын қалпына келтіру мен сақтау, табиғат кешендеріне антропогендік жүктемені төмендеу мүмкін бе? Бұл жағдайда экологиялық мониторинг тек күшейе түседі. Құқықтық, экономикалық, ұйымдастырушылық, рационалді методикалық негіздер, қоршаған табиғи ортаны қорғау мен табиғатты тиімді қолдану жетілдіріле түсетін болады. Қоршаған орта жағдайын болжау әдістері жетілдірілетін болады. Қоршаған орта жағдайын болжау іздеушіге жатады. Олар басқа болжау жағдайларынан ерекешеленді. Кез-келген табиғи үдерісстерде шынайы үш құраушы: а) детерминерленген, бұл зерттеу мақсатында есептеу уақытының санын нақты шығаруға көмектеседі; б) мүмкін, бұл болжанатын нысанды зерттеуде анықталады, бірақ нақытлығы үдерістің даму заңдылығына байланысты; в) кездейсоқ, бұл қазіргі білім деңгейінде болжауға көмектеспейді. Қоршаған орта жағдайын болжау жиі мүмкін және кездейсоқ құраушылар үдерісінің дамуы себепші болады. Болжаудың сәтті мысалдары бар, мысалы, нақты ластаушы көзден поллютантардың таралуы, бірақ табиғи кешендердің болжануының дамуын дұрысырақ гипотеза деп атауымызға болады. Қоршаған ортаның жағдайын болжаулар әртүрлі әдістер қолданылады: жалпы ғылыми, эксперттік бағалар (немесе анкеталау), экстраполировкалау, моделдеу. Жалпы ғылыми әдіс жиі қолданылады. Бұлар белгілі бірізді теориялық рұқсатнама негізінде құрылған, немесе басқада ой операциялары, болжауға байланысты әсер етуші факторлар мен нысандар. Мұнда зерттеушілердің кәсіби деңгейі өте маңызды, оның жүйелік анализ әдісін білуі, әсер етуші фактор мен олардың өзара байланысцу спецификасын түсінуі керек. Эксперттік бағалау әдісінің тиімділігіне сонымен қатар эксперттердің жеке сипатталуарынада байланысты. Эксперттік бағалау жүйесін жинақтау үнемі жетілдіріліп отырылады, математикалық негізде эксперттік бағалау үшін жинау мен өңдеу жасалуда. Бағалаулар дегенмен субъективті болып қала береді. Экстраполяция әдісі (немесе аналогия әдісі) қоршаған ортаны болжауда бұрыннан қолданылып келе жатыр. Бұл нысан-анологын іздеу негізінде құрылған. Бұл салыстырмалы-сипаттау моделінің мысалы дәстүрлі әдіспен жүргізілген алдын-ала жиналған ақпараттардың алынуы мен қолданылуы. Бірақ нысан қаншалықты өз бетімен ұқсас болуы, ол өзінің тірішілік ету барысында қаншалықты өзгерістерге ұшырағанына байланысты. Зерттеу мәліметтері көлемінің үлкендігі және ұзақтығын алуға деген қажеттілік пен сипаттау әдістерін қолдану шектелген. Болжаудың қазіргі кезде сұранысқа ие түрі моделдеу әдісі болып табылады. Компьютерлік технологиялар қиын моделдерді сараптауға мүмкіндік береді. Бірақ ең қиын табиғи нысандағы моделдерді жеңілдетеді. Экологиялық моделер ішінен статистикалық, эмпирикалық және жартылай эмпирикалық моделдер, баланстық, оптимальді моделдер кең тараған. Эмпирикалық, полуэмпирикалық, статистикалық әдістер нысан туралы сараптамалық ақпарат жиналуына негізделген. Назар нысанның жағдайын, осы үдеріс механизімі, олардың жылдамдығын анықтайтын үдерістерге аударылған. Ары қарай нысанды сиппатаушы көрсеткіштерімен корреляциялық байланыстар орнатылады. Осының негізінде модел жасалады. Баланстық моделде жүйедегі заттар ағыны есептеледі. Ластануды сезінетін, экологиялық жүйе моделі блоктардан тұрады: жүктеу/скачать 8,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|