Көрсеткiштердiң туындыларының оның негiзiнде табылу мүмкiн
жүктеу/скачать 8,98 Mb.
|
экологиялық мониторинг каз (2)
| ЛАСТАУШЫ КӨЗДЕР
↓ А Т М О С Ф Е Р А ↙ ↓ ↘ ТОПЫРАҚ — ӨСІМДІК — ЖЕР БЕТІНДЕГІ СУЛАР ↓ ↓ ЖЕРАСТЫ СУЛАРЫ СУ ТҮБІНДЕГІ ҚАЛДЫҚТАР Бұл блоктың байланыстары талданады. Поллютанттардың техногендік көздерден түсетіні белгілі. Өндіріс айналысына поллютантар үнемі және бір тегіс таралуда, бұл ластаушы заттарды жылдық тығыздығы кез-келген нүкте аумағында тастанды белсенділігі пропорционалды. Атмосфераға түскен ластаушы заттар гравитациялық седиментация үдерістері, жауын-шашындармен, конвекция мен диффузия нәтижесінде одан бөлініп щығады. Аэрозол дисперстілігі, атмосфералық жауын-шашынмен олардың жуылуы мен бөлінуі, әртүрлі көлемдегі бөлшектердің орын ауыстыру жылдамдығы мен тағы басқа көрсеткіштерді есепке алынады. Табиғи жер үсті суларын ластаушы заттар атмосфералық жауындардан, құрамында жер үсті және топырақ ішіндегі ағындар, жер асты суларынан түседі. Жер үстіндегі суды ластаушы заттар топыраққа, өсімдіктер мен жануарларға, донна қалдықтарына, атмосфераға ауысады. Топыраққа ластаушы заттар атмосфералық жауын-шашындаран, өсімдік шірінділерінен, транспирация кезінде, су қоймаларындағы тасқандар, топырақты суарғанда түседі. Топырақтан бұл заттар өсімдіктермен, вертикалды және жер үсті ағындары арқылы шығады. Баланстық есептеулер мониторинг мақсатында негізінен, қаршірік жағдайының мониторингіне, агрохимиялық мониторингте, санитарлық-гиеналық мониторингтерінде кең қолданылады. Мысалы, ластауш заттарды нормалау кезінде тастанды көлемі, зауыт аймағындағы тастандылар, бұлар ғаламдық және жергілікті жерлерге таралуы есепке алынады, сонымен қатар есепке температура тастандылары, өндіріс орын мұржасының биіктігі, химиялық құйылу мөлшерінде қарастырады. Аталған фактор параметрлері эксперимент жүзінде анықталады. Химиялық заттардың теория жүзінде негізі геохимиялық қайта бөлінуінің дамытқандар Б.Б. Полынов, А.И. Перельман, М.А Глазов. М.А Глазов топырақтардың химиялық заттармен ластану деңгейін бағалау принциптерін негіздеген. Топырақтың ластаушы заттар әсерінен тұрақтылығ мен өзгеруінің сиппатамасы келесідей факторлар бойынша қарастырылады: химиялық реакциялардың сипаттамасы, ағып өтетін химиялық заттар және онымен байланысты фазалық айналымдар, энегрия мөлшері, химиялық заттардың химиялық өзгерістерінің интенсивтігі мен жылдамдығы анықталады, геохимиялық кедергілер жүйелер заңдылығының орналасуы. Бұл факторлар есепке алынуымен жүргізілген, мысалы территориялардың жер бедеріқ-геохимиялық аудандастыруы ССРО мұнайды алу мен тасымалдауда табиғи ортаның потенциалды қауіпті бұзылуы. Топырақта мұнай өнімдерінің қалдықтарның жинақталуының қауіптілігі оңтүстіктен солтүстікке қарай жоғарлайды, себебі бұл бағытта булану жылдамдығы мен мұнайдың ыдырауы төмендейді. Бұл бағытта гудронизация қаупі, тақырлануы, топырақтың тұздануы, мұнаймен ластануы төмендейді, жауын-шашын көлемі ұлғайып, булану төмендейді. Жекелеген биоклиматтық зоналар мен провинциялар шегіндегі мұнай өнімдерімен ластануы қауіпі құмды топырақтан саздыға, мезотрофтыдан гидроморфтыға, жыртылған жерден тың жерге қарай жоғарлайды. Осының негізінде касакты жер бедері-геохимиялық жүйелер айрықшыланады, экожүйе кеңістіктегі элементтер карталары құралады, мобилизация облысы, геохимиялық барьерлер транзиті мен аккумилизациясы ерекшеленді. Бұған сай жергілікті және аймақтық деңгейдегі табиғи жүйелерге техногенді әсер ететін жүйеленген және жинақталған, техногенді әсерілі ареалдар анықталған, технобиогеохимиялық ағындар мен провинция карталары жасалады. Жасалатын осындай екі карта топырақ қабатына әртүрлі техногенді әсерлерге әртүрлі тұрақтылығы және өзгергіштігін айрықшылауға мүмкіндік береді. Осы секілді зерттеулер экологиялық жүйелерде айрықшылануы мүмкін, бұлар үшін осы немесе басқа тиімді қолдану әдісі ұсынылған: а) табииғи режимдегі қатаң бақылау; б) табиғи қорларды қолдануды регламенттеу; в) интенсивті түрде шаруашылықта қолдану. Математикалық моделдеу көмегімен жекелеген мониторинг міндеттері де шешеіледі. Мысалы, техногенді әсер ететін аймақтарда топырақтың ауыр металдармен ластану зона көлемін бағалау жүргізіледі.Біріншіден топырақтың жоғарғы қабатына метал шоғырлануының әсері төмендегі келесідей үдерістер қарастырылған: элеметтің жоғарғы қабатқа түсуі, топырақ профилі бойынша миграциялануы, өнімді алу, булану. Мысалы, эксперименталды алынған параметрлер негізінде ландшафтарда металдардың таралу ұзақтығы жасалған, топырақтың тіршілік қабатының тамырын сипаттаушы метал қоры мен оның бөліктерінің жалпы белгілі күшін, су ағынымен, өнім алу кезінде шығарылған, жел бағыты мен жылдамдығына байланысты метал ағындарының фондық және техногенді жылдамдығын есепке алынуы. Мысалы, Мәскеу облыс территориясында жергілікті металдың таралуы моделінің біріне сай тығыздығы максималді техногенді метал ағындары 0,45*10-3 кг/м2 жылына, орташа саздақты топырақтарда кадмимен ластануы, осы ағындармен түсетіндер 26 км кем емес радиус, ал қорағсынмен ластануы - 11 км кем емес радиус аймағында кездесетін болады. Топырақтағы пестицид қалдық мөлшерін сақтау моделі құралады. Мысалы, бірнеше факторлар әсері негізінде (пестицид құрлымы, оның физикалық құрамы, пестицид қолдану жағдайлары, топырақ типтері, климаттық факторлар) пестицидке айналуы (сорбция, булану, транслокация, абиотикалық деструкция, микробиологиялық өзгеруі) топырақтың әртүрлі линданның жартылай ыдырауы болжанатын кезең анықталған. Шым-күлгін, шалғынды-шалшық, қоңыр топырақ, қарашірікті топырақтар үшін еспетелуінің маңызы оның 20 -10 күнді құраған, бұл көрсеткіштің фактілі маңызы от 21 күнен 64 күнге дейін ауытқиды. Экологиялық мониторинг методологиясы жетілдіруде. Алынған жаңа растаулар жергілікті және аймақтық мониторингті енгізу жетістігінің дәлелі топырақ жағдайының өзгерісінің болжануы мақсатты жер бедері-экологиялық аудандастыру топыраққа әсер ету деңгейі мен негізгі жағымсыз үдерісттер ареалдары әсіресе ауылшаруашылық маңыздағылары анықталынады. Ғаламдық деңгейдегі экожүйе деңгейін болжау өте қиын, мұндай болжамдарды гипотеза деп атаған дұрысырақ. Жиі бұлар дәл келмейді, биосферада әртүрлі ДДТ қалдықтарының сақталуын мысалға алуға болады. Оны ары қарай қолдану, оны шектеу мен тыйым салынуы биосферада сақталуы мен таралуы тірі ағзалар үшін қауіпті. Ең сенімді болжам бұл техногенді әсерден ғаламдық жылынуды айтуға болады. Бұл жағдайда маңызды шешім халықаралық бірлестіктерде үдерісс реттеледі. Мысалы, БҰҰ Киото хаттамасында климат өзгеруі елдер арасында үлкен қолдау табуда. Экологиялық мониторинг әдістерін жетілуі теория жүзіндегі мониторингтен қалып қойған, экожүйе компоненттерінің өзара әсер механизмдері мен мөлшерлік бағалау алу әдістеріне сай. Бірақ бұл мониторинг әдістері, соңғы ғасырдың төртінші ширегінде жасалған және қолданғандар, биосфера жағдайының бұзылуы жергіліктіде, ғаламдық деңгейдегі өзгерістер ғаламшардағы тіршілікке қауіпті. Экологиялық мониторинг экожүйе жағдайы туралы адекватты сипаттама алуға мүмкіндік береді. Бұл техникалық құралдармен жағдайды негізі жақсартушысы болуыда мүмкін. Бірақ ғаламдық экологиялық дағдарысты жою немесе төмендету тек адамзаттың саналы түрде қоршаған ортамен қарым-қатынасын өзгерткенде ғана мүмкін. Бұл мәселе тек технология облысында ғана емес, адам психологиясы мен идеологиясынада қатысты. жүктеу/скачать 8,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|