Көрсеткiштердiң туындыларының оның негiзiнде табылу мүмкiн
Адамзаттың аман қалу стратегиясын таңдауы
жүктеу/скачать 8,98 Mb.
|
экологиялық мониторинг каз (2)
| 16.2. Адамзаттың аман қалу стратегиясын таңдауы
Адамзат бірнеше рет тірішілк стратегиясын таңдауымен соқтығысты, бұрынырақ толығымен тірішілік стратегиясын өзгертуіне тура келген. Академик н.н. Моисеев бұл мәселенің дамуына историялық анализ берген. Адамзат, биосфераның бөлшегі ретінде ғаламшарда ерекше орын алады. Басқа тірі ағзаларға қарағанда ол жеке экологиялық қуысы жоқ. В отличие от других. Оның қуысы – бүкіл ғаламшар. Адамзат биосферамен біртұтас өзара әсерлеседі. Адам биосферада монополді орынды бірден алған жоқ. Н.Н. Моисеев бойынша, барлық тіршіліктің дамуы жалпы заңдылық бойынша: егер қандайда бір түр экологиялық қуыста монополист болса, бұл арқылы қуыс тепе-теңдігі бұзылатын болады. Заттардың табиғи айналымының радикалді бұзылуы экологиялық қуыстың екі болуы мүмкін салдарға әкелуі мүмкін. Соның біріне сәйкес, түр-монополист деградирленеді, нәтижесінде өзінің монополдік қалпынан айырылады, тіпті құрып кетуі де мүмкін.Басқа нұсқасына сәйкес, экологиялық қуыстың өзі ниша түр-монополист әсерінен сұрапыл өзгеріске қатты ұшырайды. Түр-монополисте жаңа белгілер пайда болады (биологиялық және қоғамдық), бұл жаңа өмір жағдайына бейімделуге мүмкіндік береді. Осылайша бұл түр жаңа дағдарысқа дейін өзінің монополді жағдайы сақтайды. Адамзаттың даму тарихы бұл теорияның болуы мүмкін екенін растайды. Ертедегі адамдар өзге тірі ағзалар секілді өзінің экологиялық қуысы болған: ол тіршілігіне аңшылық арқылы жалғастырған. 10- 12 мың жылдан бұрында, аңшылық құралдарын жетілдіріп, лақтыратын қарулар мен отты бағындырып, адам биосферада ерекшеленді. Ол экологиялық қуысын едеуір кеңейттіп, онда монополист болды, бірақ сол арқылы өзінің жалпы бірінші ғаламшардағы экологиялық дағдарысты негізгін қалады. Ірі жануарлар жойылып, қоректенудің негізгі құраушысы адам өлім алдында тұрды, ғаламшардағы халық саны кем дегенде 10 есеге кеміді. Аман қалу мен жойылып кетпеуі үшін, басқада биологиялық түрлер секілді, адамдар өзінің тіршілік етуін толығымен өзгертті, олар жер шаруашылығымен, мал шаруашылығымен айналысып жаңа экологиялық қуыс құрады. Мұндай қайта құрылуларға адамға ғасырлар қажет болды. Неолитикалық дағдарыстан кейін адам басқа тірішілік иелеріне қарағанда өзгеше тіршілік ете бастады. Ол заттар айналымына белсенді араласа бастады, шаруашылықта қолдануға тарту, биосферада жинақталған: қазып алынатын көмірсутегілер, темір мен өзгеде пайдалы қазбалар, химиялық заттардың жасанды биогеохимиялық айналымын жасау.Бүгінде адам жер бетінде ең алғаш пайда болған энергетикалық ресурстарға аспан денелерінен бастап ядролық энергия қорларына қол жеткізді. Адамның мен оның табиғатқа қарсы қойған жақын күндерге дейін жақтастары көп болған В.И. Мичуринің «Біз табиғаттан рақым күте алмаймыз, одан алуымыз біздің мақсатымыз» деген ұраны басым монополист екендігін дәлелдейді. Қазіргі уақытта адам бұрынғыға қарағанда кем емес, бірақ өте қауіпті жаңа дағдарыс алдында тұр екендігіне толық негіз бар. Бұрынғы уақытта жаңа тіршілік формаларының қауымда дамуы былығып дамуыда мүмкін еді. Қазіргі кезде адамдар ядролық қару мен өзгеде жаппай қырып-жою құралдарын игергенде, сұрапыл жалпы ғаламшарлық үдеріске жол бермейді. Бұл жағдайда бей-берекет жаңа экологиялық қуыстың құрылғанда адам тіршілігі үшін қажет табиғи ресурсқа күреске және олардың жаппай жойылуына әкелуі мүмкін. Адам монополизмге мәжбүрленгенідігіне күмән жоқ. Оның құтқарушысы тек – ақылды тіршілігі. Ұжымдық сана оның өзі жасаған қауіпті жоюға бағытталған саналы түрдегі әрекетін қамтамасыз етуі керек. Адам өзінің экологиялық қуысын, өзінің өмір салтын, жаңа моралді бекітуге, жаңа адамгершілікті, биосфераның дамуымен байланысты адам қызметін сай келетін әрекет ету нормаларын қайта құрауға мүмкіндігі бар. Бұл туралы 1937 - 1938 жылдары В.И. Вернадский өзінің «Ғылыми ой ғаламшарлық құбылыс секілді» деген кітабында жазған болатын. Бей-берекет үдеріске адам саналы түрде альтернативті жолмен қарсы тұруы керек. Мамандар бірқатар полярлық нұсқаларды қарастыруда. Біреулерінің пікірінше биосфера жағдайына тәуелсіз өз планетамызда немесе одан тыс жерде толығымен жасанды өркениетті жасау арқылы мұндағы адамның тірішілігі таңдауымен өздері жүргізетін болады деп есептейді. Адам авторофтылығына байланысты ертеде к.э. Циолков-та айтқан. Бұл теория бұрындары как идеалистик ретінде қаралатын, адам биосферада пайда болған және биосферадан тыс тіршілік етуі неғайбыл деп санаған. Бірақ космонавтика, байланыс құралы, компьютерлік техника, гендік инженерия салаларында соңғы он жылдықта жеткен жетістіктер адамның мүмкіндеріне деген қөзқарасын өзгертті. Жергілікті телімдерде жаңа қоныстар салу идеясы талқылануда (қорықтарда, ескі шіркеулерде,аралдарда, территориялық сулар мен экономикалық аумақтан алынып тасталғандар), мұнда адамның тіршілігі үшін жағымды жағдай тудырлатын болар еді. Жаңа өмір тартымды болуы осындай зоналар санын артуына әкелуі тиіс. Басқа идеяға сай адам ғасырлармен пайда болған ғаламшардағы табиғи циклға оның заңдылықтарын бұзбай енуі керек. Бірақ «кері табиғатқа» жолы қазіргі кездегі мүмкіндігі де төмен. Замануи адам жеткен техникалық өрлеуден айырылғысы келмейді. Қоғамның қайта қалпына келтіретін көздердің жойылуына қарамастан өз еркімен энергияны үнемді қолдануын елестеде алмаймыз. Қазіргі кезде адам бүнгінгі күндері бар геохимиялық циклге енуі кем дегенде 10 есе энергия қолдануын төмендетуі қажет. Мұндай алдын-ала болжамдар адамдардың заманауи қажеттілігін тек қайта қалыпына келтіретін көздерден 10-12 % орнына келуі мүмкін екендігіне негізделген. Экологиялық мәселелер жалпы ғаламшарлық деңгейге ие, олардың шекарасы жоқ және шағын ұлттық құбылыс емес. Ғаламшар өмір сүретіндердің тұрақтылығым, оның сақталуы мен тіршілік үшін күресуіне арналған Обсуждению проблем устойчивости планеты, сохранения и выживания ее обитателей была посвящена 1992 жылғы БҰҰ ұйымдастрыған Рио-де-Жанейрода өткен қоршаған орта мен даму туралы халықаралық конференцияда талықыланған болатын Конференцияда қазіргі қоғамда экологиялық мәселелердің дамуы оны артық мөлшерде қолдануда деген қорытындыға келген. Бұған келесі сандар дәлел болады. Ғаламшардағы әлем бойынша өндірілетін жалпы көлемі бойынша маңызды табиғи ресурстардың үштен төрт бөлігі жоғары дамыған және бай елдерде 48 % дәнді дақыл, темір мен болатты 80 %, химялық калий 85 %, автомобил 92 %, минералды тыңайтқыштар 60 %, қағаздар 81 %, мыс және алюминидің 86 % тұтынады. Орта есепен әлемдік энергия қорларының 75 % қолданып, бай мемлекеттер қоршаған ортаға ғаламшардағы өндірілетін барлық қалдықтардың 70 - 80 % шығарады. Табиғи қорларды бай мен кедей мемлкеттер арасында қолдану ара-қатынасы бай мемлкеттерге қарай ығысуда: 1960 жылы 20:1, 1980 - 46:1, 1990 - 60:1 құраған. Осыған байланысты экологиялық апаттардың алдын-алу үшін бай мемлкеттер табиғи қорларды үнемді қолдану керек туралы пікірлер айтылған. Мысалы, «Тұрақты Нидерланд» бағдарламасы ресми мәлімдеген: - қайта қалпына келмейтін шикізат материалдарын қолдануға болмайды (ауыл шаруашылық дақылдары, орман, балық), экологияға зиян келтірмей қалай оныалуға болады; - қайта қылпына келмейтін шикізат материалдарын тек жабық циклда ғана алуға болады; - объем загрязнения химиялық заттармен ластану көлемі қоршаған ортаның шамасы келетіндей шамада болуы керек(бұл мысалы көміртегі диоксидімен ластануына жатады). Мәселені жалпы қарағанда шешімі күрделі екендігі байқалады. Біріншіден экологиялық тепе-теңдікті құру үшін өндіріс көлемі төмендету керек, ал экономикалық көзқарстар оның жоғарлауды қажет етеді. Екіншіден осыған ұқсас жоспарлар табиғи қорларды бөлумен байланысты адамзат үшін үлкен қауіп тудырады. Рио-де-Жанейрда өткен конференциядан кейін, әлемде қоршаған ортаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін экономиканы құру мүмкін еместігін көрсетті. Адамзат экономикалық, рухани тұрғыда да адам ой мен әрекетін шешуші қайта құрылуларға дайын емес. Бұл үшін адам өзін, өзінің философиялық өмірін, өз қажеттіліктерін, өз институтын өзгертуі тиіс. Биосфераның сақталуы тек биосфера мен адамның бірлескен эволюцияда болуы мүмкін, бұл оның коэволюциялық деп аталады. Мұндай коэволюция адам үшін жаңа өмір принциптерін, өзінің болмыс толығымен өзгертуін, стандартар мен идеалдарының өзгеруін қажет етеді. Экологиялық мәселе – бұлар таза техникалық қиындықтар және оларды жекелеген практикалық әдістермен жеңуге болады деген қиялдаудан толғымен шығуымыз керек. Қалдықсыз технологияны енгізу мен жетілдіру, жергілікті табиғи ортаны сақтау – бұл экологиялық тұрғыда өте маңызды міндет. Адам қауымдастығының идеологиясының радикалді қайта құру техникалық немесе экономикалық қарағанда бұл өте көп уақытты қажет. Биосфераның жағдайына арналған тексерулер жиі, жоспарлы, бірлескен турде жүргізілуі керек. Адамның биологиялық түр ретінде тірі қалуы, қауіпсіз шекарасын мен сақталуы үшін қауіп тудыратындар анықталып масималді ғылыми негізделуі тиіс. Бұл міндеттердің орындалуы тек экологиялық мониторинг қамтамасыз ету арқылы ғана қоршаған орта жағдайы туралы нақты мәліметтер алуға болады. ӘДЕБИЕТТЕР 1. Вернадский В.И. Геохимическая деятельность человека / / Очерки геохимии. М.: Наука, 1983. С. 257 - 258. 2. Вернадский В.И. Биосфера и ноосфера. М.: Наука, 1989. 226 с. 3. Bиноградов Ап. О генезисе биогеохимических провинций / / Труды Биогеохимической лаборатории АН СССР. 1960. Т. 11. С. 15-28. 4. Герасимов И.П. Научные основы современного мониторинга окружающей среды / / Изв. АН СССР. Сер. География. 1975. № 3. С. 13-25. 5. Глазовская М.А Ландшафтно-геохимические системы и их устойчивость / / Биохимические циклы в биосфере. М., 1976. С. 99-115. 6. Глазовская М.А Геохимия природных и техногенных ландшафтов СССР. М., 1988. С. 324. 7. Бұзылыс и охрана почв / Отв. ред. Г.В. Добровольский. М.: Изд-во МГУ, 2002. 651 с. 8. Добровольский Г.В., Орлов д.с., Гришина АА Принципы и задачи почвенного мониторинга / / Почвоведение. 1983. № 11. С. 23-34. 9. Добровольский Г.В., Никитин Е.Д. Функции почв в биосфере и экожүйех. М.: Наука, 1990.261 с. 10. Дювиньо П., Танг М. Биосфера и место в ней человека. М.: Прогресс, 1968. 185 с. 11. Звягинцев д.Г. Микроорганизмы и охрана почв. М.: Изд-во МГУ, 1989. 203 с. 12. Израэль Ю.А Экология и контроль состояния природной среды. М.: Гидрометиздат, 1984. С. 375. 13. Ковальский В.В. Геохимическая экология: Очерки. М.: Наука, 1974. С. 300. 14. Kовдa В.А Почвенный покров, его улучшение, использование и охрана. М.: Наука, 1981. 181 с. 15. Кузнецов М.С., Глазунов Г.П. Эрозия и охрана почв. М.: Изд-во МГУ, 1996.333 с. 16. Моисеев Н.н. Судьбы цивилизации. Путь разума. М.: Изд-во МНЭПУ, 199В. 225 с. 17. Oдум Ю. Основы экологии. М., 1986. Т. 2. 376 с. 18. Опекунов А.Ю. Экологическое нормирование и оценка воздействия на окружающую среду. СПб.: Изд-во С.-Петербургского ун-та, 2006. 260 с. 19. Почва, Қала, экология / Отв. ред. Г.Б. Добровольский. М., 1977. 319 с. 20. Реймерс Н.Ф. Природопользование. М.: Мысль, 1990.638 с. 21. Розанов Б.Г., Таргульян В.О., Орлов Д.с. Глобальные тенденции изменения почв и почвенного покрова / / Почвоведение. 1989. № 5. С. 81 - 96. 22. Структурно-функциональная роль Топырақ в биосфере / Отв. ред. Г.Б. Добровольский. М., 1999.312 с. жүктеу/скачать 8,98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|