КҮрделі гимнастика жаттығуларын орындауын жеңілдету әдістері. 4 курс білімгері

4 курс білімгері Жайлау А.Ж

ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Килыбаев К.К

Міндеті. Гимнакстика сабағының бұл бөлімінде шұғылданушылар сабақтың негізгі бөлімін орындауға дайындық жасайды. Бұл бөлімде шешілетін көптеген мәселелерді екі топқа біріктіруге болады.

Бірінші топ – физиологиялық мәселелер, оған енетіндер

1. Шұғылданушылардың орталық жүйке жүйесімен вегетативтік қызметін даярлау.

2. Буындардың ширақтылығын қалпына келтіру.

3. Шұғылданушылардың бұлшық көп күш түсіретін әрекеттерге қимыл аппаратын дайындауды қамтасмассыз ету.

Бұл мәселелер шешілгенде шұғылданушылардың жұмыс қабілеті өте жоғары деңгейде болады.

Екінші топтың (білім беретін ) мәселелеріне мыналар жатады:

1. Берілген әртүрлі параметрлермен қимыл әрекетін орындау ептілігін қалыптастыру.

2. Қимыл әрекетінің жеке компонентерін игеру.

Тәсілдері:

Сабақтың дайындық бөлімінде әдетте қарқындығы орташа жаттығулар қоладнылады. Атап айтсақ: Сапқа тұрып орындалатын жаттығулар; әртүрлі қозғалыстар (жүру, жүгіру, секіру, би қимылдарының түрлері); құралсыз, құралмен және салмақ түсіретін жалпы дамытатын жаттығулар.

Сапта тұрып орындалатын жаттығулардың маңызы зор. Олардың көмегімен шұғылданушылар жаттығуды лрындау үшін жылдам және қолайлы орын ауыстыруға, жаттығуды орындаудың гимнастикада орнатылған үлгісіне тәрбиелеуге, сондай – ақ сабақта тәртіпті сақтауға мүмкін болады.

Қозғалыс түрлері – гимнатиканың бірде бір сабағы онсыз өтпейтін тәсіл. Бұл жаттығулар организмнің вегетативтік қызтетін белсенділерді және өте қысқа уақытта шұғылданушылардың қимыл ақпараттын алдағы жаттығуларға дайындайды.

Жалпы дамытатын жаттығулар – гимнастика сабағының дайындық бөлімінің негізгі тәсілі. Олар адамға жан жақты және талғам әсер етеді. Бұл жаттығулар шұғылданушыларға өз қимыл тәжірибесін байытуға дәл дифференциялдауға үйретуге мүмкіндік береді.

Дайындық бөлімінде жаттығуларды гимнастиканың ерекшелігіне сабақты өткізу жағдайы мен оның міндеттеріне шұғылданушылар құрамына байланысты таңдайды.

Сабақтың негізгі бөлімі:

Міндеті мен тәсілдері: Сабақтың негізгі бөлімінде оның негізгі міндеттері орындалады.

1. 
   Шұғылданушылардың қайраты мен күшін дамыту.
   
2. 
   Өмірге қажетті және арнайы (спорттың ) қозғалыс дағдыларын қалыптастыру.
   

Кедергілерден өту немесе гимнастикалық қондырғыларда орындалатын жаттығулар техникасын меңгере отырып, шұғылданушылар бір мезгілде өздерінің қозғалу қабілетін дамытады. Алайда жаттығулардың көптеген түрлерін орындау кезінде оларды түсіндіру, көрсету, қателерін түзеу, кезек-кезек орындау барысында көп уақыт кетеді. Нәтижесінде шұғылданушылар қандайда бір жаттығуда орындау барысын игергенмен барлық күштерін жұмсайды. Бұл жағдайда дене күштері өте баяу дамиды.

Сабақ нәтижесін көтеру үшін сабақтың негізгі бөлімінде жалпы дамытатын қарқындығы жоғары жаттығуларды қолдану қажет (тартылу, жүрелеу, секіріп түсу, салмақ түсіретін жаттығулар т.б.).

Мұндай жаттығулар күштің, жылдамдықтың, икемділік пен төзімділіктің дамуына ойдағыдай әсер етеді, бұл қозғалу дағдысының қалыптасу үрдісін тездетеді.

Жаттығу түрлерін кезектестіру.

Жаттығу түрлерінің санын және олардың кезектесуін дұрыс белгілеу көп жағдайда сабақтың жетістігін анықтайды. Бұл мәселені шешу кезінде есепке алынатын жағдайлар:

1. Сабақтың негізгі бөліінің барлық жаттығуларды орындау үшін шұғылданушылардың жоғары жұмысқа қабілеттілігін сақтау жағдайлары. Жаттығуларды дұрыс кезектестіру қажет. Осылайш, қарқындығы жоғары жалпы дамытатын жаттығулар сабақтың негізгі негізгі бөлігін аяқтау тиіс; жүгіру ойындарын, кедергілерден өту жаттығуларын шұғылданушылар қолданбалы немесе спорттың қозғалыстарды игеріп болған соң орындау ұсынылады.

2. Шұғылданушылардың сабақ бағдарламасында белгіленген жаттығуларды менгеру дәрежесі. Егер шұғылданушы қимыл әрекеттерді қазір ғана үйрене бастаса, онда, біріншіден, жаттығудың осы түрінде тек осы қимыл әрекетпен және оған жеткізетін жаттығулармен шектелуі тиіс, ал екіншіден, осы сабақтың басқа түрлерінде таныс жаттығуларды ұсыну қажет.

3. Қозғалыс дағдыларын тасмалдау фанторлары. Сабақтың негізгі бөлімі үшін жаттығуларды таңдау және кезектестіру кезінде үйретудің алғашқы кезеңдерінде бір – біріне кері әсер ететін екі қимыл әрекеттерін көршілес қоймау керек. Мысалы, бір аяқпен көтерілу темір аспада оң (сол ) аяқпен көтерілу, акробатикада – артқа аударылу және артқа шыр айналу.

Сабақтың ұзақтығын біле тұра , оқытушы жаттығудың әрбір түріне қажетті уақытты есептей алады және осыған байланысты жаттығулар түрінің санын анықтай алады.

Сабақтың жүгізілуіне қойылатын жалпы талаптар.

Гимнастика сабағының негізгі бөлімін жүргізу кезінде мұғалім қолданатын әдістемелік тәсілдер мына төмендегі жағдайларды қамтамассыз етуге саяды:

1. Шұғылданушылардың берілген жаттығуды өте айқын түсіну. Егер шұғылданушы берілегн жаттығуды түсінетін болса, оның әрекеті тиянақты және бағытталған болады, ол үлкен белсенділік танытып, сабаққа ынталығы артады. Мұндай жағдайда шұғылданушылар үлкен жетістікке жетеді.

2. Жаттығуларды орындау барысы әрбір шұғылданушы үшін қолайлы болуы. Оқытушы шұғылданушыны әлі келмейтін жаттығуды орындауын ұсынса, онда сәтсіз әрекеттер дөрекі қателіктерге , кейбір жағдайда жарақаттануға әкеп соғады, ақырында өз күшіне деген сенімі жоғалып, гимнастикадан көңілі қалады.

3. Берілген жаттығуларды орындаудың әрбір келесі әрекетінде сапасын жоғарлату. Бұл шартты орындау дәрежесі бойынша жалпы үйрену үрдісінің сапасы жайында айтуға болады.

4. Әрбір шұғылданушының берілген жаттығуларды барынша көп қайталауы.

5. Жаттығуларды орындау қауіпсіздігі. Дене шынықтыру жаттығулары ең алдымен адам денсаулығын нығайту үшін жасалады. Сондықтан шұғылданушылардың жарақат алуы кешірілмейтін қателігі.

Сабақтың қорытынды бөлімі

Міндеті: сабақты жоспарлы аяқтау.

Қорытынды бөлімде сабақ нәтижелі шығарылады, келесі сабаққа нұсқау беріледі.

Бұл бөлімде келесі жаттығулар қолданылады:

1. 
   Тыныштандыратын жаттығулар: жүру, біркелкі (орташа) жүгіру, сілкіну , босаңсу , үгу (массаж). Бұл жаттығуларды қалпына келтіру үрдістерін жылдамдатады.
   
2. 
   Назарын басқаға аударатын жаттығулар: назар аударуға, тыныш ойындар, музыкалық есептер т.б.
   
3. 
   Шұғылданушының көңіл-күйін көтеретін жаттығулар: ойындар мен эстафеталар, билеу, өлең айтып жүру және т.б.
   

Гимнастикалық бөренеде жаттағуларды орындағанда шұғылданушы тар тіректе тепе-теңдікті сақтау қабілетін жетілдіреді. Сондай-ақ шұғылданушының вестибулярлық аппаратының қызметі, кеңістікте бейімделуі жақсарады, дене түйсігі арқылы сезінуі дамиды, батылдыққа, ептілікке тәрбиеленеді.

Бөренеде жаттығуларды орындау келесі жүйелілікпен үйретіледі: еденде, гимнастикалық орындықта, төмен бөренелерде, гимнастикалық қабырғада және ақырыннда стандартты бөренелерде.

Бөренеде орындалатын жаттығулар қозғалу, қозғалмайтын жаттығулар, кіру, секіру, бұрылу, қайыра сілтеу, акробаттық жаттығуларға бөлінеді.

1.Б.қ. (бастапқы қалып) – аяқтың ұшымен тұру, қол белде: оңға қарай жылжып қадам жасау, алға доға жасап оң қол бір жақта – келесі екі қадам жасағанда қолды кезек-кезек алға қарай доға жасап белге қою.

2. Б.қ. – қол белде: оң аяқтан ауыспалы қадам жасау, алға доға жасап қолды жан-жаққа – сол аяқтан ауыспалы қадам жасау, алға доға жасап қолды белге қою.

3.Б.қ. – қол жоғары да – сол аяқтан алға екі қадам жасау, қол төмен түсіріледі – екі қадам алға, доға жасап алға қол жан-жақта – екі қадам алға, қол кеуде алдында айқастырылған – екі қадам алға, қолды жоғарыға.

4. Секіріп түсіп қадам жасау. Б.Қ. –қол жан-жақта, оң аяқпен алға қадам жасау, сол аяқты алға және қозғалыс соңында сәл бүгу – оң аяқпен секіріп түсіп, төменге қарай доға жасап, қол алға алақан төмен қараған.

5. Алға қарай бес-алты жылдам қадам жасау, жартылай саусақпен тік тұрып тоқтау 5-10 секунд тұру – осы жағдай, бірақ бір аяқтың жартылай саусағымен тоқтау, екінші аяқ алға бүгілген.

2. Бөренеге қарап тұрып, оң аяқтың өкшесімен сүйеніп, секіріп барып тірек жасау - солға бұрылып, оң қолды сол қолға жылжытып, сол аяқты бүгу және балтырда бөренеге өою - қоды түсіріп, жартылай шпагатқа отыру, қол жан-жақта – оң аяқты бөренеден төмен қарай түсіріп , алдына бөренеге қою – түрегелу, сол аяқты ұшымен тұрған оң аяқтың қасына тарту, оң аяқ алда.

3. Қиғаш жүгіріп келіп, оң аяқ алда, жүрелеп отырып тірену.

Бұрылыстар аяқтың орындалады, балтыр мен сан бұлшық еттеріне күш и түседі, аяқ тік, іш тартылған.

Аяқтың ұшымен тұрып және жүрелеп отырып айналып бұрылу иықты артқа қозғаудан басталады.

Аяқты алға сермеп айналып бұрылу. Б.Қ. – бір аяқпен тұру, екіншісі артта, қол жан-жақта. Бұрылу аяқта алға сермеуден басталады. Сермеудің аяқталуы тік аяқтың ұшына көтерілумен сәйкес келуі тиіс. Қол жоғары көтеріліп, иықты артқа аяқ сермеген жаққа қозғайды. Бұрылу табанға тұрумен аяқталады, екіншісі аяқ артта немесе аяқтың ұшымен, қол жан-жақта.

Секіріп түсу жүрелеп отырудан, отырудан, тізеге тіренуден орындалады. Алдымен бөрене шетінде жүрелеп отырудан шалқайып секіріп түсу үйретіледі. Тізеге тіреніп тұрып бүгіліп секіріп түсу қиындау келеді. Оны орындау техникасы мынадай: Бос аяқты сәл ғана төмен түсіріп, жылдам қайтадан Б.Қ. әкелу. Бір мезгілде қондырғыдан тірек жасаған аяқты итеріп жіберіп, оны жазып сермеу жасайтын аяқтың қасына қосады. Бұл сәтте дене иілген, қол тура, иық сәл алға берілген. Дене төмен қарай түсу қондырғы линиясын қолды жоғары көтеріп, бөренеге қырымен қонады.

Тірене секіруЕкпін алу (разбег). Жүгіру кезінде жұлқынып шап – шаңдату болмауы керек. Екпін алу жылдадығының тұрақсыздануы кейінгі аяқтың жұлқи көтеру жаттығуларын орындау сапасына кері әсер етеді. Оны болдырмау үшін шұғылданушылар:

• 
  екпін алуды бір бастапқы қалыптан бостауы тиіс;
  
• 
  екпін алудың тұрақты ұзындығы болуы тиіс;
  
• 
  екпін алу жылдамдығын біртіндеп ұлғайту керек.
  

Серіппелі тұғырдан қондырғыға дейінгі арақашықтық екпін алу жылдамдығына байланысты: жылдадық көп болса, соғұрлым тұғыр алыста тұрады.

Гимнасттар аяқтарын жұлқи көтерілетін жерге нақты қояды. Осы мақсатта серіппелі тұғырға секіргеннен кейін олар аяқтың тізе мен ұршық буындарын жазып, аяқтың ұшын бүгеді. Аяқты нақты қою кезінде бұлшық еттер алдымен тебу үшін жиырылады және көтерілу фазасында аяқты бүгу әсерінен созылады. Бұл жағдайда бұлшықеттің жиырылу күші көбірек, аяқты тебу уақыты анағұрлым кемиді. Осылайша, аяқты нақты қойып тебу 0,9-0,12 секунд өтеді, ал аяқты нақты қоймаған жағдайда 0,15-0,18 секунд ішінде өтеді.

Серіппелі тұғырға тік аяқтың ширыққан ұшымен секіреді. Аяқпен жұлқи көтерілу тиімділігіне қолды уақытылы сермеу әсер етеді. Гимнасттардың көбі қолды артынан төмен қарай, ал сосын алға – жоғары сермейді. Қол қимылы бас деңгейіне келіп тоқтайды.

Қолмен жұлқи көтерілу.Гимнаст қолды қондырғыға дененің алдында қояды, осының арқасында көтерілу алдында кідіріс болады. Саусақтарды жұлқи көтерілетін жерге параллель қояды. Қолмен жұлқи көтерілу дене қозғалысына қарсы орындалады. Қолымен белсенді және қысқа жұлқи көтерілу иық тірек аумағцы арқылы өтетін вертикальды басып өткенде аяқталуы тиіс.

Қолмен жұлқи көтерілгеннен кейін шарықтау. Шарықтау кезіндегі гимнаст денесінің қалпын секіру түрі анықтайды. Тік секіруді орындау кезінде көтерілгеннен кейін қол алға емес, артқа – жоғарыға көтеріледі. Белгілі секіру түрін анықтайтын жағдайды белгілеп алған соң гимнаст иіледі (аяқты ашып секіру, аяқты бүгіп секіру және т.б.). Ангық белгіленген қалып ұзақ сақталса, соғұрлым секіру сапасы жоғары.

Жерге секіру. Жерге аяқтың ұшымен қонғаннан кейін дереу табанымен тұру керек және біртіндеп аяқты сәл бүгу қажет. Бұл жағдайда өкше бірге , аяқтың ұштары мен тізе екі жақта, қол алға-сыртқа, дене алға сәл бүгілген (басты алға қарай имеу керек).

Тік секіру Тірене секіруге үйрету үшін әртүрлі секірулерді орындау үшін қажетті білім мен дағдыны қалыптастыруға бағытталған алдын ала дайындық қажет.

Техника негізін үйретуді жерге орнықты қонудан бастаған орынды. Содан кейін екпін алу техникасы, бір аяқпен секіруден екі аяқпен секіруге өту және аяқпен жұлқи көтерілу, тірексіз секіру техникасы, қолмен жұлқи көтерілу және қолмен жұлқи көтерілгеннен кейінгі тірексіз фаза техникасы меңгереді.

Секірудің жеке фазаларын меңгергеннен кейін ғана тірене секіруге өту керек.

Алдымен шұғылданушыға жерге қону кезінде секірушінің денені дұрыс ұстауын түсіндіру қажет. Осы мақсатта оқытушы келесі тәсілді қолданады: шұғылданушылар негізгі тұрыстан жартылай жүрелеп отырады, өкше бірге, аяқтың ұшы мен тізе екі жақта , арқаны тік ұстап, қолдар жоғары-сыртқа. Бұл жағдайда 2-3 секунд тұрады. Егер шұғылданушы осы қалыпта 5 скеунд тұрса, тапсырманы орындалды деп есептеуге болады. Ары қарай бұл жаттығу орнынан екі аяқпен жұлқи көтеріліп секірген соң орындалады. Жерге қону дағдысын тұрақтандыру үшін 30-40 сантиметр биіктіктен секіру орынды келеді.

Шұғылданушылардың ынтасын көтеру және жоғарыдан секіру дағдысын тұрақтандару үшін келесі мәселерді шешу орынды:

а) белгіленген жерге дәлме-дәл қону, мысалы бормен сызған шеңбер ішіне;

б) секіруді әртүрлі қосымша қимылдармен бірге (қол шапалақтау, допты қағу, бұрылу т.с.с.) және көзді жұмып орындау.

Егер шұғылданушы 10 әрекеттің 7-8 –ін дұрыс орындау, денесін тік ұстап қонса, секіру қондырғысының биіктігін 10-15 сантиметрге көбейтуге болады.

Жерге дәл қонуды меңгеру үшін ұзақ жаттығу қажет. Алғашқы кездерде биіктіктен секіруге үйретуді әрбір сабақта 10-15 минут жүргізу керек.

Екпін алу техникасына үйрету үшін алдымен жүгіру қадамдарының техникасын үйрету қажет. Ол үшін келесі жаттығуларды орындау қажет:

а) жүгірген кездегі қолдың қимыладры тәрізді бір орында тұрып қолды қозғалту ;

б) гинастикалық қондырғыға қолды тіреп, санды жоғары көтеріп, бір орнында жүгіру;

в) қолды тіремей осы жаттығуды орындау.

Үйретудің келесі кезеңі – жаттығуларды қозғалыста орындау. Бұл жаттығуларға жататындары:

а) аяқтың ұшымен баяу жүгіру;

б) санды өте жоғарцы көтеріп жүгіру (қол төменде);

в) шапшаңдық алмай қолды қозғалтып еркін жүгіру;

г) біртіндеп жылдамдықты күшейтіп 10-15 мертге жүгіру.

Бір аяқтан екі аяққа секіру және екі аяқпен жұлқи көтерілуге келесі жүйелілікпен үйретеді:

1. Қондырғыға қолды тіреп, екі аяқты бірге қойып секіру. Жаттғуды жылдам аяқтың ұшымен орындайды. Бір ырғақпен бірден 8-10 секіруді орындау. Қолды тіремей осы жаттығуды орындау.

2. Б.Қ. – тізерлеп тұру. Қолды сермеп тік тұру.

3. Қолды сермеп, екі аяқты жұлқи көтеріп секіру (бір орнында).

Бір аяқтан екі аяққа секіру және екі аяқпен жұлқи көтеріліп секіруге үйрету үшін келесі жаттығуларды орындау қажет:

а) 2-3 қадам жасағаннан кейін бір аяқпен жұлқи көтеріліп, екі аяқпен жерге қону;

б) дәл осы жаттығу , жоғары секірумен аяқталады;

в) екі-үш қадам екпін алып серіппелі тұғырға секіру және ырғақпен арқанға секіру. Арқанды иық деңгейінде қолымен ұстап, кеудесін тигізбей жерге түседі. Арқан астында төсеніш төсейді. Серіппелі тұғыр арқаннан 50-70 сантимертге арақашықтықта қойылады.

Қолмен жұлқи көтерілуге үйрету - өте көп еңбекті талап ететін үрдіс. Мұнда техникадан басқа студенттің дене дайындығының маңызы зор. Сондықтан техниканы меңгеру барысында қол мен иықтың бұлшық еттерін дамытытын дайындық жаттығуларын үнемі қолдану қажет. Мұндай жаттығуларға жататындары :

а) кеуде тұсынан екі қолмен нығыздалған допты лақтыру;

б) етбетінен жатып тіренуден екі қолмен жұлқи көтерілу (студент бірден арасында алақанды шапалақтап 10-15 көтеріле алуы тиіс),

в) ортекеде (козел) жатқан нығыздалған допты лақтыру.

Қолмен жұлқи көтерілуге үйрену үшін келесі жаттығулар ұсынылады:

а) бір біріне қойылған төсенішке қарап , жүрелеп отырып, аяқпен жұлқи көтеріледі және төсенішке секіреді, қолға тіренеді, қолды итеріп жіберіп, аяқты ашып тік тұру, қол жан-жақта.

б) етбетінен жатып еденге тірену қалпынан жұлқи көтерілу кезінде болатын жеке ден тұрыстарын екі серіктің көмегімен белгілеу.

Көлденең (ұзын) ортеке (козел) – арқылы аяқты бүгіп секіру. Қатты жүгіріп келіп, серіппелі тұғырға секіру. Аяқты жұлқи көтергенде аяқты тізе және ұршық буындарында бүгіп жамбасты көтеру. Осы қалыпта, қондырғы үстінен өтеді, содан кейін денеі жазып , аяқ төмен-артқа беріліп, қол жоғары көтеріледі, секіруші иіліп , жерге қонады.

Секіруді орындау жүйелілігі : 1. Тұрған орнында аяқты алға бүгіп, жоғары секіру. 2. Жүрелеп отыру , секіріп келіп жүрелеп отыру, қол жоғарыда – сыртқа қараған. 3. Жаып тінеу қалпынан аяқтың ұшымен теуіп, жүрелеп отырып тірену, тізе бірге және сосын қайтадан жатып тірену. 4. жатып тірену қалпынан аяқты жұлқи көтеріп, жүрелеп отырып тірену және қолымен қатты теуіп, көтерілу.

Ағаш аттың (конь) ұзындығында аяқты ашып, ағаш аттың шеткі бөлігінде қолмен жұлқи көтеріліп секіру (130сур.) сермеу және сермеусіз орындалады. Қол қондырғыға денеден анағұрлым алда қойылады. Қолды 90º - ден кіші бұрышқа қойатын болса көтерілу тиімді болмайды, өйткені иық алға құлап кетеді.

Аяқты жан-жаққа ашу қолмен көтерілу және ұршық буынының бүгілуімен бір мезгілде болады. Жамбас жоғары көтеріледі.

Секіруге үйрету кезінде ең алдымен шұғылданушыларға аяқты жан-жаққа дәл ашуға және осы қалыпқа назар аударту керек. Ол үшін келесі жаттығулар қолданады: бір орнында тұрып екі аяқты жұлқи көтеріп , аяқты ашып, жауып секіру; 50-100 сантиметр биіктікке шалқайып, аяқты ашып секіру.

Қолмен жұлқи көтерілу кезінде бір мезгілде жамбасты жоғары көтеріп, аяқты ашуды меңгеру үшін келесі жаттығулар қолданылады:

1. Еденде жатып тіренуден аяқты жұлқи көтеріп, аяқты ашып бүгіліп тұрып тірену қалпына өту. 2. Бір орнында тұрып, қолға тіреніп секіру. Жаттығуды орындау кезінде аяқты ашқанда жамбас иық деңгейіне дейін жетуін қадағалау қажет.

Секіруді үйретудің жүйелілігі :

1. Ортеке ұзындығының аяқты ашып секіру.

2. Ұстағышы бар ағаш ат көлденеңінде аяқты ашып секіру .

3. Ұстағышы жоқ ағаш ат көлденеңінде аяқты ашып секіру

4. Тығыз қойылған екі ортекеден шеткі қондырғыдан жұлқи көтерідіп, аяқты ашып секіру.

5. Үстіне төсеніш төселген (биіктігі 100 сантиметр) ағаш ат ұзындығында аяқты ашып секіру.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы. 23-бaбы 1995.

2 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. 1999 ж.7 маусым №389-1. Алматы,2005.

3.Қазақстан Республикасының Заңы «Дене шынықтыру және спорт туралы»-Қазақстан Республикасы Президентінің 02.12.1999ж. жарлығымен қабылдаған, 04.07.2003 ж. өзгертулер мен қосымшалар енгізілген. Алматы: 2003.

4.Қазақстан Республикасының «Дене мәдениеті мен спортты дамытудың 2005-2011 жж. арналған» мемлекеттік бағдарламасы. Алматы:2005.

5.Қазақстан Республикасының «Дене тәрбиесінің мемлекеттік бағдарламасы».

Білім және ғылым министрлігінің №148 бұйрығымен 11.03.2003ж. бекітілген. Алматы: 2003.

6. Лесгафт П.Ф. Избр. пед. соч. В двух томах. 1 том, Москва, 1990.