Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰу хабаршысы
жүктеу/скачать 388,03 Kb. Pdf көрінісі
|
development-of-turkic-lexicography-the-nature-of-turkish-dictionaries-3
| ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Филология
BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series Қ.Қ. Таймуллина ақындардың, авторлардың және баспагер - лердің кезеңі болды. Сол кездегі бағалы сөздік Шемседдин Са - мидің «Kamus-i Türki» болды. Автордың «Türkî» сөзінің атауында «түрік» сөзін қол - дануы түрік лексикографиясында сөздік бір - ліктерді таңдау, түсіндіру және түсіндірмелі мысалдар тұрғысынан үлкен бетбұрыс жа - сады. Шемседдин Сами «Kamus-i Fransevi», «Kamsul Alam» және аяқталмаған «Kamus-i Arabî» сөздіктерінің арқасында Түрік лекси - кографиясын дамытуда маңызды тұлғаға ай - налды. «Kamus-i Türki» Шемседдин Самидің алғашқы сөздігі болды. «Kamus-i Türki» жа - рияланған күннен бастап қолданылып келеді және көптеген сөздіктердің, әсіресе Tүрік тілі қауымдастығы түрік сөздігінің қайнар көзі болды [2,406]. «Сөздік екі бөлімнен тұрады. Барлық бет - тер саны – 1574. Негізгі бетте кітаптың атауы ірі әріптермен жазылған және шыққан жылы көрсетілген» [4.23]. Шемседдин Сами өзінің сөздігін «Türkî» «түркіше/түрікше» деп атағаннан кейін, түрік тілінде сөздіктер жасау кезеңі басталды. М.Ба - хаеддин сөздігінің бірінші басылымы «Türkçe Lügat» («Түрік тілінің сөздігі»), екінші басылы - мы «Yeni Türkçe Lügat» («Түрік тілінің жаңа сөздігі») деп аталды. Хусейн Казым Кадри «Türk Lügati» («Түрік сөздігі») сөздігінде түрік лексикасымен қатар әзірбайжан, түрікмен, қазақ, қырғыз, якут және басқа түркі тілдері - нен алынған сөздердің мысалдарын келтірді. Ол осы төрт томдық сөздікке қатысты «үлкен» анықтамасын еш жерде қолданбаса да, оның жұмысы тіпті ғылыми жарияланымдарда да «Үлкен Түрік сөздігі» деп атала бастады. Латын әліпбиіне көшкеннен кейін Түрки - яда Али Сейди «Resimli Yeni Türkçe Lûgat» («Түрік тілінің жаңа иллюстрациялық сөзді - гі») сөздігі жарияланды. Бұл кезеңге сонымен қатар Ибрахим Алаэттин Гевстің «Yeni Türk Lûgati» («Жаңа түрік сөздігі»), ал кейінірек оның «Resimli Yeni Lûgat ve Ansiklopedi» («Жаңа иллюстрациялық сөздік және энци - клопедия»); Раиф Неджет пен Хасан Бедред - диннің «Resimli Türkçe Kamus» («Түрік тілінің иллюстрациялық сөздігі») және «Yeni Resimli Türkçe Kamus» («Түрік тілінің жаңа иллю - страциялық сөздігі») жатады. «Türkçe Lügat» («Түрік тілінің сөздігі») ата - уы алғаш рет 1943-1945 жылдары Ататүріктің нұсқауы бойынша 1932 жылы құрылған Түрік лингвистикалық қоғамы шығарған үш том - дық еңбекке қатысты қолданылды. Мехмет Әли Ағакайдың жетекшілігімен ғалымдардың үлкен тобы дайындаған бұл сөздік маңызды лексикографиялық еңбектер қатарында бірін - ші болды. Жүздеген адамдардың қажырлы еңбегі мен мол білімінің арқасында 75 жыл - дан астам уақыт ішінде ХІ басылым жарық көрді. «Түрік тілі сөздігінің» ХІ-ші басылы - мында түрік лексикографтары алғаш рет кор - пус әдісін қолданды: лексикалық бірліктердің мағыналары қазіргі түрік әдебиетінің көрнек - ті өкілдерінің шығармаларынан алынған мы - салдармен суреттелген [5.]. 90 жыл ішінде мол білім, институционал - дық тәжірибе жинақтаған және лексикогра - фия саласында мамандандырылған Түрік лингвистикалық қоғамы шығарған «Түрік тілінің сөздігінен» басқа, жеке авторлар мен кейбір қауымдастықтардың келесідей сөздік - терді шығаруда жұмсаған күш-жігерін атап өткен жөн: Парс Тугладжидің «Okyanus 20. Yüzyıl Ansiklopedik Türkçe Sözlük» («ХХ ғасы - рдағы Түрік тілінің энциклопедиялық сөздігі» Океан баспасы), Д.Мехмет Доганның «Doğan Büyük Türkçe Sözlük» («Түрік тілінің үлкен сөздігі» «Доган» баспасы), Әли Пюскюл - люоглудың «Arkadaş Türkçe Sözlük» («Түрік тілінің сөздігі» «Аркадаш» баспасы), Илхан Айвердидің «Misalli Büyük Türkçe Sözlük» («Түрік тілінің үлкен сөздігі мысалдармен»), Яшар Чахбайырдың «Ötüken Türkçe Sözlük» («Түрік тілінің сөздігі» «Өтүкен» баспасы). Түркияда Тіл реформасымен басталған якут, қырғыз, чуваш сияқты түркі тілдерінің сөздіктерін түрікшеге аудару, сондай-ақ Ху - сейн Казым Кадрының «Түркі лұғатынан» (Hüseyin Kâzım Kadri. Türk Dillerinin İştikakî ve Edebî Lûgatları, Maarif Vekaleti, Devlet Matbaası, İstanbul I 1927, II 1928; Türk Dillerinin İştikakî ve Edebî Lûgatları, Maarif Vekaleti, Türk Dil Kurumu Neşriyatı, Cumhuriyet Matbaası, II İstanbul 1943, IV 1945) басталған салыстыр - малы сөздік түзу тәжірибесі түрік лексико - 36 № 4(137)/2021 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. Филология сериясы ISSN: 2616-678Х, eISSN: 2663-1288 графиясының тарихындағы салыстырмалы көптілді сөздіктер түзудің алғашқы үлгілері болып табылады. Бұл үрдістің заңды жалғасы ретінде 1991 жылы Анкарада жарық көрген жалпы редакциясын А. Ержиласун басқарған «Karsilastirmali turk lehceleri sozlugu» атты сөздікті көрсетуге болады. жүктеу/скачать 388,03 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|