Материалдар және зерттеу әдістері

34
№ 4(137)/2021
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. 
Филология
 сериясы 
ISSN: 2616-678Х, eISSN: 2663-1288
Түркі лексикографиясының тарамдана дамуы: түрік сөздіктерінің сипаты
ды. Олардың көпшілігі білім беру мақсатында 
жазылған. Жалпы алғанда бұл кезеңді екі тілді 
сөздіктер дәуірі деп айтуға да болады, өйткені 
шет тілдері мақсатты тіл болды, негізінен сөз
-
дер шет тілдерінен түрік тіліне аударылды, ал 
түрік сөздіктерінің өзі жасалмады. Олардың 
ішінде ең танымалы - Мұстафа Қарахисардың 
«Ahteri-i kebir».
Мұстафа Қарахисардың «Ahteri-i kebir», 
аудармашы Асым Эфендидің «Эль-Окя
-
нусюль-басит фи терджеметиль-Камусиль 
Мухит» араб-түрік сөздіктері аналогтарынан 
өзінің мазмұны және көлемімен, сондай-ақ 
түрік түсіндірмелерінде қолданылған лекси
-
касымен ерекшеленеді. Хасан Имадуддин
-
нің «Şamilü’l-luga» (1505 ж.), Ниметуллахтың 
«Lugat-ı Ni’metullah» (1540) және т.б. сияқты 
парсы-түрік сөздіктері бар болғанымен, түрік 
лексикографиясы тұрғысынан ең құндысы 
- аудармашы Асым Эфендидің анықтама
-
лар мен түсіндірулерде қолданылатын, түрік 
сөздігімен назар аудартатын «Tibyan-ı nafi’ der 
tercüme-i Bürhan-i katı» еңбегі [2, 39-48]. 
Бұл дәуірде түрік лексикографиясы тұрғы
-
сынан ең маңызды оқиға 1727 жылы Ибрагим 
Мүтеферриканың алғашқы түрік баспахана
-
сы ашылғаннан кейін Османлы империясын
-
дағы «Ванкулу лұғат» («Vankulu lügati») атты 
алғашқы жұмыстың жарыққа шығуы болды, 
бұл жаңа технологиялық дәуірдің - қолжаз
-
балардан баспа мәтіндеріне көшуді бастаған 
алғашқы түрік типографиясы болды [2, 49]. 
Осы кезеңде сөздіктерде араб және парсы 
сөздері түрік тіліне аударылып, соңғысы мақ
-
сатты тіл болмаған кезде, Шейхулислам Мех
-
мед Асад Эфенди 1725 жылы мүлдем басқа 
типтегі сөздікті дайындауға кірісті, онда мақ
-
сатты тіл - түрік тілі болды. «Lahcat al-lugat» 
деп аталатын бұл сөздік 1732 жылы аяқтал
-
ды. Асад Эфенди сөздіктің тұжырымдамасын 
өзгертті, ол кезде түрік сөздері сөздік мақа
-
ла ғана болып қалмай, түсіндірме бөлімінде 
де қолданылған. Мысалы, «жылқы» сөзіне 
арналған мақалада жылқылардың түрлері, 
олардың сипаттамалары, аурулардың атаула
-
ры және оларды емдеу әдістері, жылқыларға 
қатысты нанымдар және т.б. туралы ақпарат 
берілген [2, 53]. «Lahcat al-lugat» - бұл біртіл
-
ді түрік сөздігі емес, түрік тілінен араб және 
парсы тіліне аударма сөздік. Араб және парсы 
тілдеріндегі 3700 түрік немесе түрік сөздерінің 
синонимдерін қамтитын жұмыста түрік бала
-
малары да анда-санда кездеседі.
XVIII ғасырда түрік тілінің біртілді түсін
-
дірме сөздіктері жасала бастады. Джеймс 
Уильям Редхаус түрік лексикографиясының 
жаңа дәуірін бастады. «Muntahabat Turkiyya» 
деп аталатын қолжазба сөздігінде Редхаус 
алғаш рет араб және парсы сөздерінің дәл осы 
түрік тіліндегі мағынасын негізге алды. Дәл 
осындай тәсіл «Muntahabat Lugat Osmaniyya» 
баспа сөздігінде де қолданылды, бірақ бұл 
сөздіктердің барлығында түрік сөздеріне 
орын аз бөлінді, сөздік мақалалар арабизмдер 
мен персизмдер болды [2, 54-60]. 
XIX ғасырдың соңғы ширегінде түрік, араб 
және парсы сөздерін, сонымен қатар итальян, 
грек және француз сияқты тілдерден енген 
сөздерді қамтитын осман-түрік тілінің сөздік
-
тері пайда бола бастады. Мұндай сөздіктің 
алғашқы мысалы ретінде Ахмед Веa Паша
-
ның «Lehсe-i Оsmanî» еңбегін айта аламыз. 
«Lehсe-i Оsmanî» жарияланған сәттен бастап 
Түркия мен шет елдердегі ғалымдардың наза
-
рын аударды [4, 405].
Араб және парсы сөздіктерін ғана емес, Ос
-
манлы тілінің барлық сөздік қорын қамтыған 
алғашқы сөздік Ахмед Вефик Пашаның 
«Lehçe-i osmanî» болды, оның алғашқы ба
-
сылымы 1876 жылы, ал екіншісі 1889 жылы 
жарық көрді. Бұл тәсіл түрік лексикографи
-
ясы тарихындағы бетбұрыс кезеңдерінің бірі 
болды [2, 62-66]. 
Бір қызығы, осы кезеңдегі сөздіктерді құра
-
стырушылар негізінен ақындар, жазушылар, 
драматургтер, аудармашылар және баспа
-
герлер болды. Мысалы, Ахмед Вефик Паша 
- мемлекет қайраткері, аудармашы және дра
-
матург. Сами Фрашери - түрік әдебиетіндегі 
алғашқы заманауи «Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat» 
(«Талат пен Фитнаттың махаббаты») романы
-
ның авторы. «Lugat-i Naci» сөздігін құрасты
-
рған ақын Муаллим Наджи болса, «Lugat-i 
Ebuzziya» сөздігін құрастырған жазушы Эбу
-
ззия Тевфик Бей.
Түрік лексикографиясының бұл кезеңі - тіл 
маманы болмаса да, сөздіктер дайындайтын 

35
№ 4(137)/2021

жүктеу/скачать 388,03 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: