Л. С. Выготский дамуында ауытқушылығы бар баланың тұлғалық ерекшелігі оның отбасындағы жағдайына байланысты екенін атап өткен

Ауру баланы тәрбиелеу және әлеуметтендіру үшін, онда өз-өзіне қызмет көрсету дағдыларын дамыту өте маңызды. Дмуында ауытқушылық бар балалардың барлығында өз-өзіне қызмет көрсету кезінде қажетті қол дағдылары нашар қалыптасады, бұл дағдыларды дамыту үшін бірнеше кезеңмен өткізілетін арнайы сабақтар қажет. Бірінші кезеңде баланы заттарды өздігінен алуға және тастауға, бір қолынан екінші қолына ауыстыруға, заттың өлшеміне, салмағына және пішініне қарай қозғалту күштерін шамалай алуға үйрету қажет.

Бала өз бетінше тамақ жей алуы үшін, қолын аузына әкелуі, одан соң нан алып, оны да аузына әкелуі, қасықты алып, өз бетінше тамақ жеуі (алдымен оған қою ботқа беріледі) тиіс, содан кейін барып кружканы ұстап, одан ішуге үйренеді. Ауытқушылығы бар баланың осы дағдының барлығын үйренуі үшін, өз бетінше қимылдауға көбірек мүмкіндік беру қажет. Өзіңізқимайтын жақсы ыдысты жинап қойып, орнына сынбайтын кеселер мен тарелкалар пайдаланыңыз. Одан кейін сәбиді біртіндеп вилканы, пышақты қолдануға үйретіңіз,. Столды сәндегенде эстетика туралы ұмытпаңыз.

Баланы киінуге үйрету үшін, алдымен үлкен, содан соң кішкентай түймелерді ағытуға, киімді дұрыс тани білуге үйретіңіз. Көптеген балалар киімнің «алды» мен «артын», ішкі және сыртқа жағын, ая киімде – оң және сол аяғын шатастаырады, көпке шеін ілмектерді, замоктарды сала алмай, аяқ киімнің бауын байлай алмайды. Мұның бәрін ойын түрінде үйретіп, жаттықтырған дұрыс. Бұл дағдының барлығы бекігеннен кейін, бала өз бетінше өмірде қолданатындай жағдай жасау керек. Мұндай сабақтардан кейін бала мұның бәрін өз бетімен жасағысы келеді. Дегенмен, ол әлі ебедейсіз және өте жай қозғалады. Сіз оған ренжімеңіз. Шыдамдылық танытыңыз, бала өз өзіне қызмет көрсету дағдыларын біртіндеп меңгеріп кетеді.

Баланы ерте жастан тәртіпке үйреткен дұрыс. Ұйықтар алдында ол өз киімін орындыққа мұқият жинап, тәпішкесін керуеттің жанына, ойыншықтарын бір орынға жинап қоюы тиіс.

Дамуында ауытқушылығы бар балаларда тазалық дағдыларын дамытудың белгіі бір қиындықтары болады және ол бұл балалардың ауруларының ерекшеліктеріне де, тәрбиелеудегі қателікке де байланысты болады. Көптеген ата-аналар өз баласының болашағын ойлап, баланы тазалық дағдыларына өте ерте жастан үйрете бастайды, алкейбірі, керісінше, оны аяп, бірінші жылында оған онша мән бермейді. Екі жағдайда да дағдыларды қалыптастыру қиынға түседі.

Бұл қателіктерге жол бермеу үшін, ата-ананың сау балада тазалық дағдыларын дамыту ерекшеліктерін білгені дұрыс; баланың бір жасына дейін, қағида бойынша, зат пен оның арналуы арасында байланыс болмайды, сол себепті бұл жаста баланы горшокты пайдалануға үйретудің қажеті жоқ. Балалардың көбінде бұл байланыс екі жасында пайда бола бастайды. Алайда бұл жаста әрекеттің басым түрі қозғалыс болыптабылады, бала жүруді игеруге беріліп кетеді де, өзіні қуық қызметін бақылауды ұмытып кетеді. Бұл бақылау біртіндеп, жасы үлкейген сайын қалыптасады. 2 жастағы балалардың көбінде тазалық дағдысы ішінара қалыптасады, алайда бұл жаста бала горшокты пайдалану кезінде мазасызданып, бірнеше рет тұрып кетуі мүмкін. Бұл дағды тек 3-3,5 жасында ғана неғұрым тұрақты түрде қалыптасады.

Ата-аналардың тазалық дағдыларын үйретудің ұзақ процесс екендігін және сау балада ол қалыпты жағдай өзгергенде бұзылуы мүмкін екендігін ескергені дұрыс.

Ата-ана баласын тазалық дағдысын білдірген жағдайда мақтауы, ал бұзылған жағдайда мүлдем орыспауы керек. Ақыл-ойы қалыңқыраған баланың өзі жаман іс істегенін сезеді, сондықтаната-ананың ұрсуы оның мазасыздандырып, дағдының қалыптасуына көмектеспейді, керісінше эмоциялық стресс есебінен оны бұзады.

150

Тазалық дағдысына әрбеиелу үшін ата-анасы балаға горшокты белгілі бір уақыт аралығы сайын ұсынуы қажет. Бала ата-анасын қуантуға ұмтылуы тиіс, себебі ол горшокты не үшін пайдалану керектігін ұғыну оған әлі қиын.

Тазалық дағдысына тәрбиелеу кезінде ата-аналардың аномальды даму ерекшелігіне байланысты мынадай сәттерді ескергені дұрыс: горшокта отырғанда бала қорықпауы тиіс. Ол өзін тыныш сезінуі үшін, қасында үлкен адамның болғаны жөн; қолына ешқандай ойыншық бермеу керек, ол өз ынтасын соған аударып жібереді; көптеген балалар үшін отыру қалпын ұстау және осы қалыпта күшеніп, дәретке отыру қиынырақ болады.

Соңғысы дамуында ауытқушылық бар балалардың көбінің тазалық дағдысына үйренуді едәуірқиындатады. Бұл жерде мынадай кеңестер пайдалы. Егер бұл кішкентай бала болса, анасы горшокты алдына алып отыруы тиіс, бұл баланың отыру қалпын ұстауына көмектесіп, оның басын ұстауын бақылауға және тепе-теңдікті сақтауына көмектеседі. Анасының көмегімен бала өзін еркін сезіне алады. Кейде горшоктың жиегіне қуысты резеңке қойған да пайдалы, оны горшоктың жиегінде тұратындай және балаға ыңғайлы болатындай етіп орнатады, сондай-ақ арнайы орындықтар қолданған да пайдалы, бала оның көлденең ағашынан ұстап отыра алады.

Ұл балалардың психосексуалдық тұрғыдан дұрыс дамулары үшін тазалыққа тәрбилеудің басынан бастап тұрып дәрет сындырулары тиіс. Қозғалысында кінәрат бар балалар үшін екі жағы көтерілетін арнайы горшокты пайдалануға болады, бала оны ұстап тұрып өзін неғұрлым орнықты сезінеді және құлап кетемін деген қорқынышыты жеңеді.

Баланың өзін теңдікте ұстау реакциясы және отыру функциясы жеткіліксіз дамығын жағдайда, бала құрылғының шетінен ұстап отыруы үшін горшокты ағаш жәшікке немесе үш бұрышты орындықтың не табуретканың негізіне салып қойған жөн.

Бала өмірінің алғашқы жылдарынан бастап горшокты өзі алуға, неғұрлым үлкен болғанда - өз бетімен оны пайдалануға тырысуы тиіс. Ата-ананың міндеті - осы функцияларды баланың өзінің орындауына мүмкіндік туғызу. Дәретхана қағазын баланың қолы жететін жерге орналастырады. Баланың киімі өзі шеше алатындай болуы тиіс.