Јлдихан Ќалдыбаев
АТЛАНТА... ЖОҚ, АМЕРИКА САПАРЫ
жүктеу/скачать 5,93 Mb.
|
| АТЛАНТА...
ЖОҚ, АМЕРИКА САПАРЫ (Жанрсыз жазба) Бұл өзі ойламаған жерден болды.. Қызметтен отырғанмын, телефон шырылдады, трубканы көтердім. – Сәлематсыз ба? Бұл «Тарнсатлантикгруптан» Әбілеков Дархан деген балаңызбын. Сізге жолығайын деп едік, өзіңізде боласыз ба? – Боламын. – Қазір келеміз онда. Дархан демде-ақ келді. Қасында қызметтес жігіті Талғат бар. Амандастық. Таныстық. Дархан пысық жігіт болып шықты. Жымиып қойып қалжыңмен бастады сөзін: – Сізді Атлантаға жіберейік деп едік. – Иә... – Әрине, тегін емес. Біз жолдама береміз, сіздер соның пұлына біздің жарнама, хабарландыруларымызды жариялайсыздар. Шартқа тұрамыз. – Жарайды. – Кім барады? – Қайдам? Дархан таңданды: – О не дегеніңіз?! Өзіңіз барыңыз. Бұл – өмірде бір-ақ рет болатын мүмкіндік. – Көрейік. – Ойланыңыз. Біраздан соң келеміз, шартты толтырамыз. Екі жігіт кетісімен, ұжымды жинап, естіген әңгімені айттым. Атлантаға кімнің баруы керектігін сарапқа салдым. Редакция қызметкелері де Дарханның айтқанын айтты: – Өзіңіз барып қайтыңыз. – Жол – сіздікі. Жасыратын не бар, баруды шеккі көрмегеніммен, жолдама ешкімге еншіленіп берілмегенін ескеріп бас салып «Барам-барамға» баспап едім, мұным жөн болды, жігіттер қос көрді. Шарт жасалынды. * * * Жер – шалғай, жол – алыс. Көңіл қобалжиды. Естігеннің бәрі итермелейді, менің екі ойлы болғаныма кәдімгідей таңданады. Америкаға барудың барлық жағы ойша таразыланып барып орнықты көңіл. Жолға шығу тірлігі басталды. Бір жақсысы, бай болғыр Дархан мен Талғат бұл жұмысты тап-тұйнақтай етіп дереу атқарып шықты. Маған әлем құлақ түріп, көз тігіп отырған Атлантаға аттанатын күнді – 28 шілдені күту ғана қалды. Осы тұста бір кілтипан килікті. Дархан екеуміз жасаған шарт «Тансатлантикгрупп» вице-президенті В.Ким мырзаға ұнамапты. – Онда қойдық. Дархан көнбеді. – Аға, ештеңе жоқ, бар болғаны сіздердің газеттің шаршы сантиметріне қанша ақша алатындарыңыз жөнінде анықтамаларыңыз ғана керек. Анықтама бердік. Шаруа бітті. Жоқ, бітпепті. 24 шілде күні Талғат келіп тұр. – Аға, сіз ертең сағат 9-да Алматыда болуыңыз керек. «Трансатлантикгрупп» қызметкерлері сізді сағат 10-да Америка консулына ертіп апарады. Сол кісі сізбен әңгімелесуі керек. – Басқалар ше? – Олар бармайды. Елшілік сізді шақыртыпты. Тағы қобалжу. Мұнысы несі? Бұл, әрине, құрметтеп шақыру емес. Күдік пе, күмән бе, бір пәле. Қазір жеті ата, жетпіс жездеңді тексеру саябырсыған тәрізді еді, көріп-біліп жүрміз, бет алғанның бәрі барып, қайтып жатыр шетелге. Сонда қалай, мені, екі қолымен еңбек көсеп өткен, жұмысшы да, шаруа да блған Қалдыбайдың баласын, өз оқырманына адамгершілікті ғана үндеп келе жатқан жазушы-журналисті елден ерек шақырып, рұқсат беру-бермеуді таразы басына салмақ болғаны ма? Намысқа тиеді, әрине. Қитығып біраз отырдым. Шешінген судан тайынас, мейлі, мұнысын да көрейк деп түйдім. Консулға бірнеше өткелектен (тексеруден) өтіп бардық. Соның өзінде ол әйнектің ар жағында, біз бер жағында тұрып тілдестік. Неге бұлай, консульға ғана белгілі. Маған салса, сонша оқшауланбай, үрікпей әңгімелескен жөн. Консульдың маған қойған сұрақтары менің Америкаға бару-бармауыма анау айтқандай ықпал ететіндей емес. – Жолдаманы өзіңіз іздеп таптыңыз ба? – Жоқ, «Трансатлантикгрупп» жігіттерінің өздері іздеп тапты мені. – Айлығыңыз осы-ақ па, бес мың бес жүз бе? – Иә. – Жекеменшік үйіңіз, басқа табыс көзі жоқ па? – Жоқ. Консул таңданды ма, аяды ма, белгісіз. Шіркін-ай, десеңізші бір кезде кедейлігімізді кеудеміз аяқ қаптай болып мақтанышпен айтушы едік. Енді консулмен бірге өз күйімді өзім қомсындым. – Виза алдыңыз, – деді консул. – Рахмет! – дедім мен. Америкаға баратындар қатарына біржола қосылдым. * * * Бәсе, елші күмін туғызарлықтай, оның талабынан шықпй қаларлықтай не бар менде? Менің тегім капиталистік те, коммунистік те талапқа жарай береді. Атам Смағұл мен әкем Қалдыбай – пролетариат, ал, арғы атам Оразбай бай болған. Біздің ата қонысымыздағы Оразбай шеңгелі аталатын үлкен құдық осы беріге дейін Шу ауданындағы «Новотроицк», Абай атындағы кеңшарлардың құмдағы қойын суғаруға жарап келген. Атам мыңғыртып мал айдамаса, бай болмаса, құмнан шеңгелдетіп тұрып отар-отар қой, келе-келе түйе су ішкенде ортаймайтын орасан үлкен құдық қаздырар ма еді? Ал, нағашы атам Ыдырыстың әкесі Есболат – Шу сыйқымдарының кәмпескеге түскен атақты байларының бірі. Мен – солардың ұрпағымын. Нағашы атам Ыдырысты аумалы-төкпелі кезеңде қара шекпенді атып кеткен. Смағұл атам жерімізге алғаш орыстар келіп, қазақтармен қақтығысып, зеңбіректен, тағы басқа оқпандардан оқ бүріккенде егіз ұлы Қалдыбай мен Сәлімбайды жүйрік шабдар айғырына міңгестіре қашып, Шудан жалдап өтіп Пішпек барып паналаған. Атамның өзі де, екі ұлы да Пішпектің ғажап ұсталары болған. Қалдыбай жасаған кісенді ешқандай ұры аша алмайды екен. Әкем күзде тағалап берген атын иесі көктемде мініп келіп, тағасын шығартып әкететін көрінеді. Сонда алты ай қыста тағасы кішкентай бір босамайды екен. Ал, өзім – кеңестік дәуірдің бел баласымын. Әкем Шу ауданындағы «Кербұлақ» ұжымшарына ұста болып көшіп келген соң, яғни 1939 жылдың наурыз айында дүниеге келгенмін. Ол кездегі Кербұлақтың басынан аяғына дейін өзенді жағалай отырған ел қазір жоқ, Кербұлақ – алыс қыстау. Тау елі 1949 жылы Шу бойына қоныс аударған. Менің де, мен сияқты талайдың да өкініші – кіндік қанымыз тамған үйлердің орны да қалмаған. Ал, сол кездегі Кербұлақ ауылы – өлсем о дүниеге бірге ала кететін сұлу сурет. Менің балалығым өткен қырқыншы, елуінші жылдарғы Кербұлақ жері де, оның адамдары да сол күйі көз алдымда. Арқа еті – арша, борбай еті – борша болып жүріп шиеттей жан, шикі өкпе бізді асырап-сақтаған Қалдыбай әкем мен Айша апам (марқұмдар), Әміржан әкпем (шешем) және біз – сегіз ұл-қыз өміріміздің ең жақсы күндерін Кербұлақта қалдырдық. Жазушылық ғұмырымда мен Кербұлағымды жаңылмай, жалықпай жазып келемін. Қазір романымның да басты арқауы – өзім өмірге келген осы өлке, Кербұлақ балалары. Роман біте қалсын, шыға қойсын деп жүрген мен жоқ, асықпай жазып жүрген жай бар. Қаламақы қуып жазған, асыққан кез болған, мемлекеттік баспалар бірде-бір шығармамды шаң қаптырып көрген емес. Ал, қазіргі қолына қалам алған ағайын қалталы демеушіге жалтаң көз болған тұста жан баласына қол жайғым жоқ. Жазушының міндеті – жазу. Мен білетін бір шындық – жақсы дүние жазған екенсің, жерде қалмайды. Күн жақсарар, баспагерлер пейілденер, сол кезде көрерміз деп қол қусырып отырған қаламгер жоқ, әрине. Мен де соның бірімін. Шынын айту керек, жұмыс істейтін жазушы ретінде менің бар уақыт, білім-білігім қызметіме жұмсалады. Коммунистік идеологияның, енді Қазақстанның мемлекеттік саясатының жауынгерімін. Америка консулына бола ма, басқаға бола ма ұнайын-ұнамайын мен – қазақпын. Қазақ қазір жер шарының бәріне бара алады, ел қатарды алшаңдап жүре алады. Бұл – бақыт! * * * Жамбылдықтардан шағын топ құрылдық. Ақсақалымыз – облыс жұртшылығына жақсы танымал азамат Смағұл Әбілеков, тәжірибелі де іскер басшы Григорий Семенченко, сол басқаратын «Әулиеата» жабдықтау мекемесінің қызметкері Шәкір Махмудов, үш жас жігіт – Талғат Нұралиев, Қуан Құрманов, Көпбосын Қуанышбеков және мен. Алда Америка. Бірден айту керек, ол күндері Америкадан гөрі Атланта ауызға көп алынатын. Сонда бару, олимпиада ойындарын тамашалау қолымнан бірдеңе келеді дейтіндердің бәрінің көкейін тескен құрт еді. Міне, осыны білген де атақты бокс бапкері Юрий Цхай бастаған бір тп іскерлер осы топты – «Транатлантгрупп» жауапкершілігі шектеулі серіктестігін құраған. Сөйтіп олимпиадалық лотерея ойынын өткізген, Атлантаға үш дүркін туристік топ алып бармақ болған. Біз – соның үшіншісіміз. Әлбетте, бизнес болған соң, шығысты кіріс басуы керек. Дегенмен, жұрт қыруар ақшаға жолдама алған екен, сонысына лайық қызмет көрсетілуі тиіс. Көп болған соң әр түрлі мінез бар, соған артық-кем пікір болады. Меніңше, «Трансатлантгрупп» туристер сапарларын өте жақсы ұйымдастырды. Бірен-саранымыз болмаса, өңшең ағылшын тілін білмейтін «мақауларды» қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай бастап барып, аман алып қайту аз машақат емес. Ол үшін орасан зор мұқият ойластырылған дайындық керек, белгіленген шараларды жүзеге асыратын әбжілдік қажет. Трансатлантик жігіттері бұл үдеден шықты. Бұл айтқаным алдағы әңгімелерде көрініс алар, әзірге өстіп бір түйіндеп қойған жөн болар. * * * Біздің сапарластарымызға олимпиадалық ойындардың финалдық бөлігін тамашалау бұйырған екен. Жұрт спорт бәсенелеріне ентелеп асықты ма, жоқ па, ол басқа әңгіме. Мейлі, сөйткен күннің өзінде күні бұрын жасалынған маршрут бар, одан ауытқуға жол жоқ. Ал, біздің маршрутымыз бір ғана спорт жарыстарын тамашалауға құрылмаған, әрі-бергі жолды алып тастағанда АҚШ-та болатын он күннің төртеуі ғана Атлантаға арналған, қалғаны туризмге берілген. Бұл дегеніңіз, ел, жер көру. Онда да Американы, Трансатлантгрупп» қызметкерлерінің көзімен көру, гидтердің айтқанын тыңдау жазылған пешенемізге. Жазушы-журналист Америкаға барып қайтқан екен, жазуы керек деп ойлайды жұрт. «Жаз» – деп қолқа салғандар да, газетке көз салып жүргендер де бар. * * * Энциклопедия тілімен айтсақ, Америка – Батыс жарты шарының әлемнің екі құрлықтан тұратын бөлігі. Солтүстік Американың солтүстік-шығыс жағалауы мен Гренландия аралын алғаш рет 900 жылдары шамасында нормандар ашқан. Оңтүстік Американың солтүстік жағалауының бір бөлігін, Солтүстік Американың Кариб теңізі жағалауының оңтүстік бөлігін 1492-1503 ж.ж. Христофор Колумб ашқан. Дүниенің бұл бөлігі Италия теңізшісі Америго Веспуччидің есімімен аталады. Ол Батыс жарты шардағы Христофор Колумб ақшан жерлер бұрын белгісіз болып келген дүниенің жаңа бөлігі екендігі туралы алғаш пікір айтқан. Х. Колумб ашқанға дейін Американың байырғы халқы үндіс тайпалары мен эскимостар болған. Европалықтар келіп үстемдік жүргізгенде жергілікті халықты адам төзгісіз қуғындау, қанау тәртібін орнатқан. Мұнда отарлаушылармен бірге неше түрлі аурулар да келген, одан үндістер көп қырғынға ұшырап, күрт азайған, кейбір тайпалар мүлдем құрып кеткен. Олардың орнына Африкадан құлдар, яғни негрлер әкелінген. Американың қазіргі халқы бұрынғы европалықтар құл ретінде әкелген африкалықтар және жергілікті үндістер ұрпақтары. Олар тегіне қарап ұлтқа бөлмейді, қазір өздерін американдықпыз деп атайды. Мұны жұрт Америкаға бармай-ақ біледі. Ал, барған-көрген екенсің, онда сөз басқа. Көргендер мен көңілге түйгендер дейтін әңгіме пайда болады. Сонымен біздің барып қайтқанымыз Америка, дәлірек айтсақ, Америка Құрама Штаттары. * * * Әлемнің саяси, экономикалық қарым-қатынасында АҚШ атқарар роль ерекше. Мұны көзі қарақта жұрттың бәрі жақсы біледі. Соның бірі – менмін. Білеміз, ана бір жылдары төрткүл дүниенің қай түкпірінде болмасын, кішкентай бір толқу шықты екен, сол жерге дереу танкісін гүжілдетіп, ұшағын гүрілдетіп АҚШ пен КСРО жететін. Ерегіскен екі елдің бірін АҚШ, екіншісін КСРО қолдап шыға келетін. Бізге АҚШ зұлымдық зәрін шашушы, КСРО әділдік туын желбіретуші болып түсіндірілетін. Рас, Америка халқының өмір сүру деңгейі жоғары, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы өндірісінің мәдениеті, көрсеткіші әлде қайда озық екені айтылатын. Есесіне бізде АҚШ-ты қуып жетеміз, басып озамыз дейтін өрекпу сөздер желдей есіп, еңсемізді өсіретін, қарық қылатын. Ал қорғаныс қуаты жағынан біздің алдымызға түсерлік ел болмайтын. Америка КСРО-дан, КСРО Америкадан қорқып, қаймығып отырған күн келмеске кетті. КСРО жойылды. Америка Россияға да, одан бөлініп шыққан мемлекеттердің ешқайсысына да қаруын ала жүгірген жоқ. КСРО-ның мұрагері – Россия да Американы ағаш атқа отырғызуын тоқтатқан. Еларалық қатынастар жақсы жағына қарай өріс алған. Америка – демократиялық ел. Россия да, одан бөлініп шыққан мемлекеттер де бұл жолға енді түсіп отыр. Американың бізге құбыжық қылып көрсеткендегідей емес екендігін қазір екінің бірі біледі. Тегі қарапайым халық саясат деп аталатын шіркінді ешқашан толық түсініп болмайды. Саясат қай мемлекеттің болмасын ақылы асқан адамдары араласатын үстемдік, билік жүргізуге бағытталған өте күрделі тірлік. Ол – пышақтың жүзіндей қауіпті ойын, қулық-сұмдық, айла-шарғы шоғыры. Қалың бұқараға түсінікті болса, ол тылсым, ғажайып күшінен айырылар еді. Сондықтан саясатқа тартылғандар оны қиыр-шиыр етіп жүргізеді. Бізге бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жетіп жататын «шындық» – идеологтар сөзі. Саясат тілінде тамыр жоқ, қалай тартса, солай созылады. Біз де саясатты, оның ішінде АҚШ жөніндегі саясатты тамырсыз тілден шыққан, тап мүддесін көздеп айтылған сөздер арқылы қабылдап өскен ұрпақтармыз. Америка қайда деп асығарсыз, оқырман. Асықпаңыз, жолжазба осындай оны-мұныдан басталып барып өрістейді, нанбасаңыз Лениндік сыйлық алған Юхан Смуулдың «Мұз кітабын» оқып көріңіз, ол жолға қажеттіден қанша шұлывқ алғанына дейін тәптіштеп жазады. Мен де сол үрдіспен біраз жерге барсам болар еді, қазір – асығыс заман. Тез жүр, тез тұр, тез айт, тез жаз. Соған бейімделіп келе жатқан жай бар менде де. Сонымен жердегі бықы-тықы тірлік жерде қалып, Америка аспанында қалықтап келеміз. Бықы-тықының көкесі мынау: қанша тәуелсіздік алдық дегенімізбен, Россия бізге өз өктемдігін қоймапты. Қазақстан туристке шетелге он мың доллар апаруға рұқсат етеді екен, ал, Россия белгілеген мөлшер – бір мың доллар. Маған, қарапайым журналистке мыңы да жетеді, соның өзін әрең тауып алып бара жатырмын. Ал, басқа, бизнес, коммерция деген тірліктің дәмін татып қалғандарға бұл – аз. Содан барып бұл қалай, Рессеймен кеден тұтастығы жөніндегі келісіміміз қайда дейтін сөз шықты. Мәскеу аэропортында декларациясында бір мыңнан астам доллар көрсетілген кейбір ағайындардың қойнына қол сұғылды. Таңданасың, апыр-ау бұл мәскеуліктердің бізде не шаруасы бар? Біз – Мәскеуге аялдамайтын, бар болғаны көлік ауыстыратын жолаушымыз. Мұның мәнісі – Ресей тәуелсіздік алған жас мемлекеттерді уысынан шығарғысы келмейді. Қыбын тауып әйтеуір бір өктемдігін көрсетеді. Әйтпесе, өзімізде барлық тексеруден өтіп жолға шыққан адамды басқа ел заңына теліп, пұшайман етудің қажеті қанша?! Осында бір ой тоқтатарлық мәселе бар. Біз, туристер, Қазақстан байлығын шашуға кетіп бара жатырмыз. Былай қарасаң, туристер шетелге ел, жер көру үшін барған болады, шын мәнінде, магазиндер мен сауда орталықтарын сабылып аралап, апарған ақшасын қандай да бір тауарға айырбастап қайтады. Бұдан шығатын қорытынды – біздегі туризм Қазақстан экономикасын таратуға қызмет етеді. Меніңше, шетелге барушылардың қалтасына он мың доллар салып беріп, шолжаңдатудың қажеті жоқ. Кішкентай ғана есеп, «Трансатлантикгрупп» олимпиада күндері Америкаға үш дүркін туристер апарды. Әр жолы екі жүз адам барды десек, үш жолғы барғаны алты жүз адам. Солардың әрқайсысының апарған долларын орта есеппен үш мың доллар десек, барлығы 1 миллион 800 мың болады екен. Соншама ақшаға өз өніміміз өтсе, өндіріске де, тұтынушыға да жақсы болмас па еді. Жоқ, бізде өндіріс жоқ, өнім жоқ. Енді шұлыққа дейін шетелден долларға әкелінетін болды. Шетелге кеткен доллар соларға жұмыс істету. Ақшамыз өзімізде айналысқа түспей, өзгеге қызмет етеді. Мұны айтқанда мен бір жаңалық ашып отырғаным жоқ. Ел де, іс тұтқасын ұстағандарда мұны біледі, алайда жұмыс оңға басып тұрған жоқ. Мемлекет шетел инвестициясын тартып, ел экономикасын өркендету жөнінде көп әрекет жасап жатыр. Сөйтіп жүргенде қап-қап ақшамыз, қат-қат долларға айналып туристердің қойны-қонышының толтырып, ышқырына тығылып шетел асып кетіп жатыр. Аяғы неге апарып соғар екен? * * * – Қымбатты жолаушылар! Нью-Йоркке жақындап келеміз. Америка үкіметінің халқының денсаулығын қорғау, санитарлық тазалықты сақтау жөніндегі заңына сәйкес, бұл елге ешқандай піскен, шикі тамақ алып кіруге және шығаруға болмайды. Ондай тамақтарыңыз болса, өткізіңіздер. Америка – Конституцияны, Заңды сыйлайтын мемлекет. Тағамдарыңызды дайындаңыздар, жинап аламыз. Міне, Америка! Борт серіктің осы қысқа сөзінің өзінде қаншама үлкен шындық, салмақты ой жатыр. Америка – құқықтық мемлекет. Оның халқы заң талабынан ауытқымайды. Америка жерін басқын, аспанында келе жатқын, оның заңы құрметтелуге тиіс. «Ауру – астан». Атам қазақ жақсы біліп, әдейі айтқан мына мақалға бізде көңіл бөліп жатқан кім бар, ешкім жоқ. Американдықтар өзге елдің ұшағы экипажына өз талабын айтқызып, жолаушыларына орындатып қойған. Бізде қандай да бір мәселені үлкен-кіші деп жіктеу бар. Біздіңше, мынау кішіге емес, кішігірімге жатады. Біз үлкенді атқара алмаймыз, кішіні елемейміз. Біреудің дорбасындағы тамақ, оны жейтін де, уланып өлетін де өзі, жегізген адамы. Америкадағы қамқорлық – біздегі немқұрайдылық. Америка әр азаматының денсаулығын қастерлейді, күнілгері сақтандырады. Бізде ауырған соң айқайлайды, санэпидстанция індет ошағы белгілі болғанда барып дабыл қағады. Аурудың алдын алу шаралары ойластырылмайды. Американы қарашы, аспанда келе жатқан шетелдік жолаушының өзін елімізге кесел әкеліп жүрме деп ескертуін! Бізге алматылық ретінде қосылған тегі өзіміздің жамбылдық, іскер азамат Мырзахан Жаңабергенов дорбасынан сала құлаш қазы суырып, ортамызға қойды. – Қонақ үйде жерміз деп едім, американдықтар асықтырды. «Ет дегенде бет бар ма». Біз – осы принципті ұстанған қазақпыз. Григорий Арсентьевич болса, Қазақстанда, Арал маңында туған, қазы-қарта, шұбат-қымызды ешқайсымыздан кем көрмейтін адам. Қазыны бұралап шайнап, қауқылдасып отырмыз. Америкаға таңданамыз, риза боламыз. Ас та адам сияқты, оның да өз отаны бар. Ол өзін сыйлайтын, сүйсініп жейтін, сіңімді жерінде қадірді. Америка майлы қазыны мол асайтын ел емес екен. Нью-Йоркке таяғанда жеген қазы, онда сәл аялдап, Майамиге қарап ұшқанда жүрегімізге кілк ете қалды. Америка жері ыстық, ауасы қапырық. Ал, қазы – Қазақстанның кең даласы, салқын желі болмаса, тіліңді аузыңа сығызбайтын қуатты ас. Бір жақсысы, ұшақ ішінде сусын көп, стюардессалар қол қағуды білмейді. * * * Сонымен біз Алматыдан таңғы алты шамасында ұшып шығып, жолай Мәскеу, Нью-Йоркті басып өтіп, кешкі жеті шамасында Майами әуежайына келіп қондық. Жолда бір тәуліктен астам уақыт болдық. Сонда қалай? Ол, былай, Алматы мен Нью-Йорктің уақыт айырмасы он бір сағат екен. Алматыдан шыққан күнмен бірге аспанға көтерілген адам түнге ұрынбай күнді қуып отырып Америкаға ұшып жетеді. Майами – Флорида штатының үлкен қалаларының бірі. Нью-Йорктегі Кеннеди әуежайында да, Майамиде де жолаушылар ұшақтың әуежай үйіне тіке шығады. Ұшақ баспалдағына дейін туннель істетті жабық жол салып қйоған. Ұшақ іші де, туннель де, әуежай үйі де сап-салқын. Кейін білдім, Америка – кондиционерлер елі екен. Мұнда даладан басқа жердің бәрінде кондиционер зырлап тұрады. Қайда кірмеңіз, салқын. Туристер қайда бармасын, сол ел, жер, қала, қонақ үйі, мұхит, теңіз, өзен, т.б. жөнінде әңгіме аз айтылмайды, арнайы анықтама материалдар да жеткілікті. Кейбір жолжазба автрлары соларды аударып, жанынан бірдеңе қосып жазған болады. Бұл да бір әдіс шығар, мен басқаша, өзімше қалам тартуды жөн көрдім. Дегенде, «Трансатлантикгрупп» қызметкерлерінің Флорида штаты жөніндегі жазғандарынан ептеп келтірейін. Бұдан көзі қарақты оқырманның өзі де біраз нәрсе аңғарады. Флорида – бұл АҚШ-тың оңтүстік-шығыс штаты. Штат аумағы – 151,9 мың шаршы километр жерді алып жатыр, 3 млн. 452 мың адам тұрады. Әкімшілік орталығы Таллахаси қаласы болып табылады. Ірі қалалары: Майами, Джексонвилл және Тампа. Флорида жерін испан колонизаторлары ашқан. 1756-63 жылдарғы жетіжылдық соғыс нәтижесінде Флорида Англияға қараған. 1783 жылғы Версаль бейбітшілік бітімімен Флорида Испанияға қайтарылған. 1819 жылы, бұл кезде Флориданы басып алған АҚШ одан Испанияны ығыстырып жібереді. Флориданы мекен еткен үндістердің семинол тайпасы аяусыз қырып-жойылған, аман қалғандары резервацияларға қуып-тығылған. Флорида 1845 жылы АҚШ құрамына құл иелену штаты ретінде енді. 1861-65 жылдары АҚШ-тағы азамат соғысы кезінде Флорида оңтүстік шаттардың құл иелену конфедерациясы құрамына кірді. Мұнда курорт ісі және цитрус ағаштарын өсіру өркендеген. Флорида қысқы көкөніс өндірумен де ерекшеленеді. Кейінгі кезде мал шаруашылығы өріс ала бастаған. Флорида халқының 12,2 пайызы ауыл шаруашылығында 11,2 пайызы өнеркәсіп кәсіпорындарында еңбек етеді, 27,6 пайызы саудамен, 12,1 пайызы жеке қызмет көрсетумен айналысады. Фосфорит өндіру үлкен маңызға ие, өнімнің көбі экспортқа шығарылады. Балық шаруашылығы дамыған. Флорида арқылы халықаралық әуе жолдары өтеді. Осы келтірілген мәліметтен не ұғуға болады? Америка жері түгелдей үндістер мен эскимостардан тартылып алынған. Бұл жерді алғаш тұтам-тұтам етіп европалықтар иемденген. Содан соң АҚШ деп аталатын алып мемлекет құрылып, испандықтарды да, англиялықтарды да, тағы басқаларын да қуып шыққан. Кейін демократиялық мемлекет құрылып, жердің негізгі иелері – қара нәсілділер резервациялардан шығарылған. Мұнда негрлер құл ретінде әкелінген. Қазір енді ақ, қара деп ауызекі айтылғаны болмаса, құықтық жағынан бәрі тең мемлекет құрылған. Ұлт мәселесі сөз болудан қалған. Тіптен, американдықтар негр деген сөзді ауызға алмайды екен. Американдық деген жалғыз ауыз сөз бұл елдің азаматының кеудесін кернеп, қуаныш сезімін шалқытады. Америка жеріне аяқ басқан сәттен білінді бұл. Бізді алып жүрген автобустардың жүргізушілері негр жігіттері екен. Соларды негр деп айтамыз деп, ескерту естіп қалдық. Біз американ халқын, заңын сыйлауға кірістік. Бір кездері ұлт теңдігі аяққа басылған Америка – қазір бір ұлтты екіншісі жәбірлеуді білмейтін, керемет құрметтейтін, тіптен өздерін бір-ақ халық, американдық деп атайтын мемлекет екен. Ақ та, қара да даму жолына түскен. Қара нәсілділер елдің эконмикалық, мәдени, саяси өмірінде ақ нәсілділерден бір мысқал да кем соқпайды. Көптің аты көп, қайта қара нәсілділер белең алып бара жатқанға ұқсайды. Алып капиталистер, әрине, ақ нәсілділер, орташа бизнесте қара нәсілділердің үлес салмағы артып барады десті білетіндер. Құл дегеніміз – қара түстілер шын мәнінде өркендеп, өсу жолына түсті деген сөз. Ал, өнерде, әсіресе, спортта терісі қаралар американың мақтанышына айналған. Оны осы өздерінде өткен мерекелік олимпиада да дәлелдеді. Қара нәсілді американдықтар спорттың бірде-бір түрінен медаль алмай қалған жоқ деуге боларлық нәтижеге жетті. Осыншама өсіп-өркендеген елді жерден алып, жерге салып, соған селкеусіз сендіріп келген кеңестік идеологияның құдіретіне таңданбасқа шамаң қайсы?! Сонда, шіркін-ай, өзімізде бәрі оңды болып жатса ғой. Алғаш Ресей империясы, кейін қызыл империя жүргізген отарлау саясаты ешкімнің көсегесін көгертпегені қазір екінің біріне мәлім болды емес пе. КСРО деп аталатын алып елдің дамудың айқын жолына түсе алмағанының себептері көп, әрине. Біздіңше, бұл елдің билеп-төстеушісі Ресейдің өзі жеткілікті дамымаған еді. Өзі аш-жалаңаш Ресей ашкөздікпен көршілерін ұлан-ғайыр территориясымен түрлі жолмен басып алды, отары етті. Бірақ оларды алға алып барар қауқары жеткілікті болмады. Оның үстіне марксизм-ленинизм ойлап тапқан коммунизм елесі елді есінен айырды. Ешкім мазмұн-мақсатын түсініп болмаған коммунизм орнатылмады, алып ел быт-шыт болып, экономикалық, мәдени байланыстар үзілді, міне, енді елден қалған, көштен кейіндеген елдер өссек, өркендесек екен деп басын тауға да, тасқа да ұрып жатыр. Соның бірі – бізбіз. Патшалық Ресей отаршылары, одан кейін Мәскеу сасатшылары жүргізген билеп-төстеу саясаты нәтижесінде Қазақстан өз жеріне, өз еліне иелік ететін дәрежеден айырылған болатын. Сан ғасыр жерін де, елін де ешкімге таптатпаған батыр халық көнбіс бодан халыққа айналды. Коммунистік мұрағаттарға керемет берілген, адал болдық. Осыдан үш ғасырға жуық уақыт бұрын қазақ даласына орыстың аяғы тұрмақ исі де жеткен жоқ болатын. Орыстың да, одан кейін айдап әкелінген халықтардың да өздерінің тарихи отандары бар. Орыс та, жер аударылып келген басқа халықтар да қазақ құсап бұл сайын дала, асқар таулар үшін қанын төгіп, жанын пида еткен жоқ. Бәрі – піскен асқа тік қасық. Енді келіп отарлап алған жерлерді «біздікі» – деп байбалам салмақ болады. Америка да, Англия да, Франция да Азия елдерін отарлаған, кейін олар отар елдерінің даму жолына түсіп, азаттық алу жөніндегі талабына қарсы келе алмай, мәдениетті түрде тастап кеткен, тарихи заңдылық талабына бағынған. Біздің отаршыларымыз – орыстар ше? Олар олай ете алмай отыр. Қазақ дейік, басқа дейік тәуелсіздік алған елдердің жеріне ендеп те, бойлап та еніп алған ұлы орыс халқының өкілдері енді қуатты Ресейді пана, мият тұтып аузына келгенді айтып, ойына келгенді істегісі келеді. Ресейде оларға дем берушілер де жоқ емес. Одақтас республикалардан, шын мәнінде, отарларынан айырылып қалған Ресей енді етек-жеңін жиып ұстауға бекінген тәрізді, ешкімді шашау шығармақ емес. Оның мысалы – Чешенстан. Көз көрерлік тарихи мерзімде жаулап алған бұл елді енді уысынан шығармау үшін батыр халықтың бас көтерерлерін қырып, халқын сергелдеңге салып отырғаны әмбеге аян. Ресейдің айтатыны – Чешенстан Россия субъектісі, Чешенстанның айтатыны – бөлінеміз, өз еркімізге өзіміз ие боламыз. Ресейдікі – зорлық, Чешенстандікі – елдік. Өз еркін екінші бір халыққа зорлап таңудың бұдан артық мысалы бола ма? Қайтерсің, зорлық деген зұлмат та, басқа да жақсылық, жамандық атаулы тәрізді мәңгі. Дүние – осы жақсылық пен жамандықтың күресі. Американың ғажап демократиялық елге айналуын біз құсап желіп өткен адам толық түсініп болуы мүмкін емес. Дегенмен, аз-кем көргенді бағамдасақ, біраз қорытындыға келесің. Американы жаулап алған европалықтар цивилизациядан мақұрым, жабайы адамдар мекендеген материкке ие болып, осы жерге туын тіккен. Туын тіккен деген сөзге мен көп мағына беріп айтып отырмын. Америка жаулап алғандардың отанына, туған жеріне айналған. Олар кейін қалған еліне алаңдамаған, түп-тұқияным неміс, швед, иттальян, т.б. дегені болмаса, олар жаңа қауымдастық құрып, оның аты американдық болған. * * * Біздерді отарлаудың жөні басқа еді. Ресей армиясының күшімен бағындырылған кавказдықтардың да, далалықтардың да өз тарихы, мәдениеті, өз дәрежесінде дамыған экономикасы бар еді. Ресей басып алған отар елдерді өз еркімен қосылды деп көпе-көрнеу жалған айтатын. Қорқып қосылған ел де, алдауға түсіп қосылған ел де бұл өтірікті біле тұра иланатын. Сонымен орыстың өктемдігі, бұратана халықтардың қорлық көруі қанша «измдермен» әдіптеп бүркемелегенмен, білініп тұратын. Аз халық та, көп халық та, «Біздің Отанымым – Кеңестер Одағы» деп қанша қақсатқанымен, өз Отаны басқа екенін білетін. Ал, әнді қорыққанынан айтатын. Одақтың тарауының себептері көп, өте көп. Соның ең бастысы – оның әр мүшесі болған ел халықтарының жүрегіндегі қоз. Сол қоз маздап жана алмай, жасырынып жататын, қайта құру лебімен лап ете қалды. Еркіндік аңсаған елдер егемендік алды, демократиялық өрлеу жолына түсті. Біз Қазақ республикасы, Қазақстан едік. Енді келіп Қазақстан республикасы болдық. Қазақ елі деп айтудан жасқанатынды шығардық. Қазақстандық деген халықты қалыптастыру жолына түскендейміз. Бұл – Америкаға еліктеу, жаман еліктеу. Мен жоғарыда айттым, Американы қазір мекендеп отырған, американдық болып кеткен халықтардың үндістерден басқасының бәрі – отарлау жолымен келгендер – басқыншылар, негрлерді солар құл ретінде алып келген. Олардың бәрі қазір түпкі отандарынан қол үзген. Америка дейтін алып елді құрып, гүлдендіріп отыр. Ал, бізде бәрі белгілі. Қазақстан – қазақтың жері, ата қонысы. Келімсектердің бәрінің өз отаны бар, олар өз елімен байланысын үзіп көрген емес. Қазақстанды мекендеген қазақтан басқа халықтың бәрінің барар жер, басар тауы дайын. Олардың көбісі Одақ кезінде келген, өскен, өнген, тамырын тереңге жіберген. Бәрі шайқап ішіп, шалқып басуға үйренген, қазіргі жалпы еліміздегі қиындықтарға олардың төзгісі келмейді. Сөйтіп біздерде анадай бар-мынадай бар деп шақырып отырған туысқандарының тіліне еріп көшуге бел байлайды. Ал, саясатшысымақтар, жалған патриоттар: «Ойбай, Қазақстанда отандастарымызға күн көрсетпей жатыр» – деп байбалам салады. Бұл айқай-сүреңдері жеміс беріп те отыр. Бізде Қазақ елінде отырып қазақтар ұлт саясатын еркін жүргізе алмайды, жасқаншақ хал кешіп отырған жайымыз бар. Басты себеп – қазақтардың санының басымдыққа жетпеуі, яғни үстемдікке ие емес. Нәтижесінде өгіз өлмес, арба сынбас тірлік кешуге мәжбүрміз. Ұлтымыздың мерейін өсіріп, мәртебесін биіктетер іс-шараларды жүзеге асыру естен шығып барады. Айталық қазақ тілі туралы мәселе. Алғашқы екпінмен біраз шаруаның басы қайырылып еді, қазір әбден қожырады. Қараңызшы, Ұлы жырау Жамбылдың 150 жылдығына арналған салтанатты жиын орыс тілінде жүргізілді. Ештеңе жоқ, біз бұған көнгенбіз, ал енді Ираннан, Пәкстаннан, Түркиядан келген, орыс тілінен мүлдем мақұрым ағайындарға орыс тілінде сөз беру қай ақылға сыймақ?! Бір қарағанда Конституциямыздың 7-ші бабы бұған жол беретін тәрізді. Онда Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі екені шегеленіп айтылып, мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады делінген. Қазақ тіліне өріс беруді қорлық деп білетіндер мен дүбәра қазақтарға бұл өте жақсы болды. Тең қолданыладыны малданған олар қазақ тілін кем қолданымдыға душар етті. Ал, шындығында, Конституция бабында орыс тілін сыйлау, айта берсек, көңіл жықпастық бар еді. 7-баптың үшінші тармағы Қазақстан халқының тілдерін үйрету мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасауға саяды емес пе. Бұл – біздің гуманистік пейіліміздің жарқын көрінісі. Демократиялық мемлекеттің үлгісі болып отырған Америка бүйтіп жалпақшешейлік көрсетпеген, өз еркін қазір бас шұлғып отырған халықтарға аямай таңған, нәтижесінде бұл күнде оны мекендеген барлық ұлт пен ұлыс бір-ақ тілде, ағылшын тілінде сөйлесіп, қарым-қатынас жасайды. Қос сөзінің жақсы мағынасы аз емес, қос аққу, қос қанат, қос арман. Ал, қос үкімет, қос билік деп көріңіз, бұлар – жаман. Ендеше қос тіл де болмауы керек. Қостілділіктен құтылып, теңдік алып едік, онымыз кемдік болып шығып отыр. Әлбетте, Конституцияны ақылды адамдар жазған, оның бастауында Елбасы тұрған. Оларды, әсіресе, көп толғандырғаны осы бап болғаны белгілі. Ұлы орыс халқына, саяси-экономикалық өмірімізге оның тілінің өлшеусіз зор рөліне құрмет белгісі ретінде жазылған «тең» сөзі біздің тілімізді теңсіздікке қайта ұрындырды. Бұл дәрежеге жеткізіп отырған Конституция да, оның 7-бабы да емес, өзіміз, өзіміздің жалтақтығымыз, қорқақтығымыз, билік басындағылардың әсіре сақтығы. Әйтпесе, алғаш азаттық алған кездегі қазақ тілін қайта түлетуге деген жаппай ұмтылыс қайда кетті? Президентіміз осы мәселелерге арналған сөздерінде орысша ағып тұрып, бізге сыбырлағандай етіп қазақша сөйлеп, бәрі өзімізге байланысты екенін ескертіп-ақ жүр. Ымды білмеген дымды білмейді болып біз жүрміз. Бүйте берсек, қазақ тілін кез-келгеніміз мансұқтайтын КСРО кезіндегі кейпіне келтірерміз!.. * * * Майами – Американың оңтүстік шығысындағы курортты қала. Атлант мұхитының жағасына орналасқан. Су қала ішіне бұғаз болып, канал болып ендейді екен. Бәрінде катерлер, қайықтар толып жүр. Оның бәрі туристерге қызмет көрсетеді. Ыстық дымқыл ауа өңеш өртейді. Майамидің қонақ үйлерінің дені Атлант мұхитының жағасына орналасқан. Мақсат белгілі – туристер мұхитқа шомылсын. Біз аялдаған «Даблтри» отелі де мұхит жағасында екен. Америка отельдері туралы тамсана айтуға тура келеді. Айтпағамызды жан рахаты осында деген бір-ақ сөзбен тұжырымдаса да болар еді, бірақ жалғыз отель ғана емес, жалпы осы жазбаны қағазға түсіруде белгілі мақсат бар, сол тұрғыда біраз гәп айтуға тура келеді. Отельдердің әр бөлмесінде екі адамға керектінің бәрі болады екен. Тек олардың бәрін пайдалануға көргенің мол болсын. Бізде ол жеткіліксіз, айталық, әдемілеп қатталып қойылған сүлгінің алты түрінің қайсысымен қай жерімізді сүртуді білмей қиналдық. Білетіміз – тәуірін бетімізге ала жүгіреміз. Бір жақсы жері екеуміз өне бойы бір нөмірге жатып жүрген Смекең (Смағұл Әбілеков) бұдан екі жыл бұрын Израилге барып қайтқан екен. Сол сапарында талай нәрсе үйренген. Пайдасын өзі де, мен де көрдік. Бір күн пайдаланған төсек-орын, сүлгі, сабын, т.б. тұрмыстық заттар ертеңгілік түгел ауыстырылады. Ойбай-ау, біздің қонақ үйлерімізде төсек-орынды ұрсып-таласып жатып жарты айда әрең ауыстырылатынын талай көрген біз бұған таңданбай, неге таңданайық. Адамға қамқорлық дейміз бе, жағдай дейміз бе, осындай-ақ болар, шіркін! Бізде неге өйтпеске? Жауап дайын: тапшылық. Мен айтамын: кінәні бір ғана тапшылыққа таңудың қисыны жоқ. Шешім біреу – осы қызмет түрінің бәрін қонақ үйдің жамбаспұлына қосу. Шаруа бітті, қалтаң көтере ме, жат, көтермей ме, қой. Тәтті жеп, жақсы киіп, жайлы жерге жатқың келсе, ақша тап. Міне, нарық заңы. Америка отельдерінің бәрінің жанында бассейін бар. Қайдан, қай уақытта келгін, салқын суға қой да кет. Жағаға шығып төсекшеге жат. Ұзындығы кісі бойы қопсыған сүлгі дегеніңіз қат-қат болып жинаулы тұр, ал да оранып ал. Бұл не, біз көксеген коммунизм бе, жоқ, жай ғана адамның тұрмыстық қажетін өтеу. Адам дәл осылайша өмір сүруі керек. Соны жасаған да қойған. Ең ғажабы бассейн маңындағы төсекшелер, сүлгілер ешқандай бақылаусыз жатыр. Оған көзін сатқан біреуді көрмейсің. Біздегіге мұндағының бірде-біреуін салыстырып болмайды. Айталық, Америка отельдері есігінің кілті тілдей екі елі пластмасса, құлыптарының бәрі шифрланған. Құлпының тесігіне тілдей пластмассаны тығасыз, дәл келсе, көк жанады, ашылады, әйтпесе, тарс жабық. Бұл да адамға қамқорлық. Қалта тесер будақ-будақ кілт емес, ыңғайлы. Отельдер жайлы әлі айтыла жатар, әзірге доғара тұрайын. * * * Біз Атлант мұхитына шомылуды Майамиге келген күні, дәлірек айтқанда түнде бастадық. Отельге орналасу, жайғасу, бас-аяққа қарау дейтін оны-мұны тірлікті бітіргенімізше түн түсіп кетіпті. «Қайтеміз, ертең шомыламыз ба?» – деген сөз шығып еді, шешімді пікірін шегелеп айтатын Григорий Арсентьевич: – Бұларыңыз не, сол да бола ма екен? – деп бір-ақ қайырды. Шынында, мұнымыз не, дәл бүйірімізде Атлант мұхиты аунап жатқанда, біз қайтіп төсекте дөңбекшімекпіз. Ересек төртеуміз Атлант мұхитының ауыр, ақ жал толқынына кеуде тостық. Су иесі Сүлеймен қолдай көр! Менің пірім – Бекет аға, өзің қолда! Иә, осындай бір үлкен суға алғаш түскенде менің есіме Бекет ағам түседі. Мені суға шомылуға Бекет ағам үйреткен. Бекет ағам – соғыстан қайтпай қалған боздақ. Ағам өзі ержетіп қалғанда артынан ерген екі інісі – Шәкен екеумізді Кербұлақ өзенінің діл біздің үйдің алдындағы Қалдыбайдың құйы аталатын тереңіне апарып малтау үйретіпті. Бекет ағам майданға 42-ші жылы кеткен. Бұл – менің үштегі кезім. Еміс-еміс есімде, құйдың аяқ жағындағы жайпақ таяздау жерінде Бекет ағам мені арқасына мінгізіп алып әрлі-берлі малтаған. Сосын белімнен екі қолымен ұстап тұрып малтытқан. Мен су жұтып тұншыққам. Апамдар да, басқалар да айтып отыратын, Бекет – бірбеткей, айтқанынан қайтпайтын өр, өжет, қара суды қақ жарып малтайтын қарулы жігіт екен. Сол жолы қақалған-шашалғаныма қарамай, мені суда жүзе алатын етіп бір-ақ шығарыпты өзеннен. Шәкенді малтауға менен бұрын үйреткен. Ағамыз майданға кетті, Шәкен екеуміз әкеміздің есімімен аталатын құйда құлаштап малтап қала бердік. Ағамыз қайтпады, Кербұлақтан ел кеткен соң Қалдыбай құйы елеусіз болып қалды, біз басқа суға, үлкен өзенге, көлге, теңізге шомылып жүрміз. Енді, міне, Атлант мұхитына шомылу бұйырыпты. Аға, майдан жолында Еуропаның қанша суын етігіңмен кешіп, киіміңмен жалдап өттің екенсің, ал, мен сен үйреткен малтаудың рахатын бір кісідей-ақ көрумен келемін. Шу, Ертіс, Есіл өзендері, Қарақұм каналы, Арал, Балқаш, Қара теңіз – осылардың бәрінде ерсілі-қарсылы малтап, құлаш ұрғанмын. Талайлар малтау білмей, су жағалап қалғанда жігітке керек өнер үйретіп кеткеніңе шексіз разы болдым, жан аға! Мен осындай үлкен суға шомылған сайын жанымдасың, Бекет аға! Түнгі қара бауыр, бурыл жал-жал толқын жақындай бергенде жерге аяқ тіреп секіріп, жалына жармасамыз, қанат біткендей қалықтап барып, сайға түскендей құлдилаймыз. Айналайын табиғат ана, ғажапсың сен, біреуді бір тамшы суға зар қылып қоясың, ал енді біреулердің бар өмірін сумен байланыстырасың. Майами – барша дерлік өмірі суға таңылған қала. Қала іші алып каналдар, оларға ауқаттылардың катерлері, кемелері және сан атаулы су көліктері жүріп-тұрады. Қаланың өз халқы, біз сияқты келіп-кеткендер сол кеме-катерлермен серуен құрады, солардағы мейрамханаларда сауық-сайран салады, ішіп-жейді, ойнап-күледі. Олардың бірінде біз де болдық, ол жайлы әңгіме кейінірек. * * * Біз енді аялдайтын қала – Орландо. Орландо жайында таңдана айтатын сөз көп. Мұндағы Кипарис бауынан Флориданың өсімдік және жан-жануар әлемін тамашалайды екен. Бұл бауда өсімдіктің 8000 түрі, 90 елден әкелінген гүлдер бар көрінеді. Нағыз Флориданы адам «Гейторлэндке» барғанда таниды десті. Ондағы фермада 5 мыңдай қолтырауын өсіріледі. Ал, Кеннеди космодромына барған адам космос көрмесінде болып, ракеталардың ұшырылуын тамашалай алады. Адам аяғы баспаған арал, акуламен бірге жүзу, алуан түрлі бассейндер мен парктердегі шоу – осының бәрін көруге көп күн керек. Біздің еншімізге мультфильмдер данышпаны Уолт Дисней негізін қалаған Диснейленд қалашығында болу тиіпті. Бұл – бір ғажап қалашық. Қалашыққа кірген адам алдымен алып мұнара ішіне кіреді. Қайдан келіп жатқаны белгісіз адамдардың қалың нөпірі толастамайды екен. Кезек қатаң сақлаған, ешкім біздегідей ентелеп, бірін-бірі итермелемейді. Алып мұнара алдындағы үлкен алаңқайға иір-иір арқан керілген. Соның арасына түсіп алып, ың-жыңсыз жылжып бара жатқан ел. Неткен тәртіп, бір адам арқанды аттамайды, тып-тыныш жылжиды да отырады. Ад, бізде... Енді белгілі ғой, арқан тұрмақ сымтемір кергін, үзіп, жолымызда тұрғандарды қағып-соғып алға ұмтыламыз. Бірінен соң бірі жылжып келіп жатқан кішкентай вагонға екі-екіден отырып, қараңғылыққа сүңгіп, алып мұнара басына қарай жылжып келе жатқаныңызда адамзаттың сонау тас дәуірінен бүгінгі ғарыш заманына дейінгі өсу жолын бейнелейтін көріністер көз алдыңыздан өтеді. Тұлып адамдар, олардың әр дәуірдегі тұрмыс, кәсіп құралдары, оның бәрін іске қосуы – бәр-бәрі өмірдің өзіндей жанды. Қалашыққа келушілерді міндетті түрде ендігі бір апаратын жер – мультфильм құдіретін көрсететін зал. Кіре берісте бәрімізге бір-бір қара көзілдірік берді, кинозалға ендік. Ағылшын тілінде әсем әуезді әңгіме айтыла бастады, біз түсінбейміз. Экраннан мультфильм көрсетіле бастады, біз түсіндік. Бейне шіркін тілсіз де өз сөзін айта алады ғой. Заланьский деген үлкен ғалым мультфильм әлеміне үлкен жаңалық әкеліпті. Соның кереметі басталды. Экраннан Заланьскийдің өзі көрінді, шатұр-шатұр найзағай ойнап, ғалым көзден ғайып болды. Экран. Экран емес-ау өмірдің өзі, бір столдан ақ тышқандар сау етіп төгіліп, залда отырған адамдардың аяғының астына лап қойды. Біреуі менің де балтырыма тиіп өтті. Әйелдер шыңғырып жатыр. Үлкен айдаһар пыс етіп көз алдыма келіп тұра қалды. Қорқып үлгергенше жоқ болып кетті. Алып ит көрінді, тұр. Не істер екен? Түшкіріп жіберді. Түкірігі бетімізге шашырады. Жиіркенішті. Американдықтар елең қылмайды, дұрысы осы – ит иттігін істеуі керек. Итіміз де әдепті деп білетін біздерге бұл анайы. Ит те біздің талғамымызға сай әрекет етсе қайтеді? Бұл қалашықта әлем халықтарының, оның ішінде американдықтардың тектері – ағылшындардың, испандықтардың, нидерландтардың, үндістердің, негрлердің өткені мен бүгінінен толық мағлұмат аласыз. Кемемен жүзіп, бір ел қалашығынан екіншісіне өтесіз. Әр арал – бір құрлық. Құдайым-ау, осының бәрін қашан, қайтіп салып үлгерген бұл Америка. Жауабы ой жіберген адамға оңай. Бүгінгі Американың мақтанына айналып отырған ғажайыптың бәрін дерлік жеке адам, капиталист салған. Бәрін қазір халыққа қызмет етуге жегіп отырғандар – солардың тұқымдары, солардың компаниялары. Үлкен-кіші игіліктің бәрі тамаша күтімде, сол «шыр» деп өмірге келген күйінде. Диснейлендте жүргенде менің ойыма өзіміздің Жамбыл қаласындағы Комсомол көлі аймағы түсе бергені. Біздің бір құрып қалғандығымыз – бір істі бастаймыз да тастаймыз. Бір кездері осы көлді қалалықтардың демалыс аймағы жасамақ болып жар салдық, әжептеуір тірлік бастадық, жағажай жасалды, суға қайық түст, «Жайлау» қазақ-ұлттық демалыс мекені дүркіреп, қонақ қабылдап, түрлі мәдени іс-шаралар жүргізілді. Қазір бәрі жоқ. Көл сасып, маңайына қарайтылғандар түгел қиратылды. Неге? Қожайын жоқ. Мәдениет мекемелерінің қазіргі көрген күні қараң. Кітапханалар, клубтар жабылып, саяжайлар азып-тозып жатыр. Ең жаманы қолда барды бүлдіріп, қиратуда болып тұр. Мысалға тағы бір Комсомол есімімен аталған, бүгіндері Қайрат Рысқұлбеков атындағы саябақты алайық. Бақты бүлдірудің үлгісі осындай-ақ болар. Осындағы балалар ойнап, қуанатын атаулының бәрі қиратылды. Шағын темір жолы, онда жүретін поезд, рельспен қозғалатын маралдар тып-типыл болды. Енді келіп әткеншекті бұзып әкетіп жатыр. Ертегілер қалашығы жойылды. Ондағы ағаштан ойып жасалған бейнелерді Жамбыл, Қойкелді көшелеріндегі «Жамбылгаз» жанындағы үйдің алдына апарып орнатып қойыпты. Бұл не? Оны осыны жасағандар ғана біледі. Парктегі балалардың автоматты ойындары орналасқан үй ересектер нард деп аталатын құмар ойын ойнайтын мекенге айналды. Бұған не дерсің енді? Осыны істегендердің енді бұған айтатын себептері дап-дайын. Біз айтамыз: парк балалар мен жастардікі. Ендеше соларға қызмет етсін. Осы жерде айту керек, мәдениет мекемелеріне де қазіргі заман талабына сай меншік түрін енгізу керек. Көбісін мемлекет иелігінен алып, жекеменшікке берген мақұл. Айталық, Комсомол көліне немесе Т.Рысқұлов атындағы саябаққа белгілі бір адам иелік етсе, оның түрлі игілігін көрген адамдар ақысын төлесе, іс дөңгеленіп жүріп берер еді. Табыс тапқан қожайын құнығады, сөйтеді де қызмет аясын кеңейтеді, жаңа құрылыс салады. Бізде бір кезде демалыс жіне спорт кешені ұранымен бір нәрселер істелініп еді, аяғы иесіздікке ұрынып тынды. Жүдеп-жадаған бұл тірлігіміз қаншаға созылар екен? Біз бәрін апарып экономикаға тірейміз, сөйтеміз де аузын ашқан балық боламыз. Мәдениет мекемелеріне тоң-теріс көзқарастың бір көрінісі – оларды жаппай жабуда болып отыр. Кинотеатр, клуб азайып бітіп еді, енді зобалаң кітапханаларға түсе бастады. Басқасы басқа, жазушы, зиялы қауым өкілі ретінде мені бұл жай қатты алаңдатады. Кітап – білім бұлағы, білім – өмір шырағы. Бұдан артық лұғат бола ма? Штат қысқартамыз деп жүріп кітаптан айырылып қалмайық, деп шырқырауға тура келіп отыр. Редакцияға облыстық техникалық және балалар кітапханаларының жабылғалы жатқанына ренжіп келген адамдарға не айтарымды білмей, дал болдым. Нарық қыспағын түсінгендіктен мен бұл істің басы-қасында жүрген адамдарға кітапхананы жаппаған жөн, бұл іске шарасыздықтан бара қалсаңыздар, жолын тауып, олардағы кітаптарды сақтап қалыңдар демекпін. Кітапхана жойылса, кітап – жетім, ұстағанның қолында, тістегеннің тісінде кетеді. Оны біз көргенбіз, кітапхана жойылып, сяси-ағарту үйінің кітапханасы жабылғанда сондағы небір таптырмайтын кітаптар ит рәсуа болды. * * * Орландодан соңғы табан кірер жеріміз – Атланта – олимпиадалық ойындар өтіп жатқан қала. Жанкүйер боламыз деп жасақталып, сол үшін шеңбер ұрып келеміз емес пе, асығамыз. Ал, Америка олимпиадалық ойындар өтіп жатыр ма, жоқ па, алаң қылмайды, өз қамымен жүрген ел. Бұл не сонда, қолда барда алтынның қадірі жоқ па, басқа ма? Біздіңше, мұндай оқиғалардың жақыннан гөрі алыста дүмпуі зор болады. Әйтпесе, шынында, спрорттық жарыстар өтіп жатыр екен, жақсы өтсін. Жанкүйер дейтін, спорт десе, ішкен асын жерге қоятындар бар, солар жүрсін салпақтап, қай жарысты көрерге білмей. Басқа, спортты әй соны қойшы дейтіндер өз шаруасын күттесін. Біздің ішімізде бұл екі топтың да өкілдері бар. Асық-асықпа, ешкім де маршруттан шыға алмайды. Жоқ, тоқтай тұрыңыз, ондайлар да болды. Айттым ғой, арамызда қалталылар аз болған жоқ, міне, солар Орландо-Атланта, Атланта-Вашингтон аралығында автобуспен жүруді азап көріп ұшақпен ұшып кетіп отырды. Осы жерде бізді алып жүрген автобустар, жолдар туралы жазудың реті келіп тұр. 33-01, 33-03 болып белгіленген біздің топтарға екі автобус бөлінген екен. Мен әлі күнге мұндай автобустарға мініп көрген емеспін. Автобус салонында адам жанына керектің бәрі бар. Телевизор, мұздатқыш, кондиционер, дәретхана, жайлы креслолар. Автобус сағатына 130-140 километр жылдамдықпен жүреді, сонда бір қозғалу, шайқалу дегенді білмейсіз. Бұл – Америка жолдарының тақтайдай тегістігінің арқасы. Үлкен жолдар екі жақты қозғалысқа арналған, көлденең жолдар көпірлермен, тескен жерлермен бір-біріне қиылыспайды. Жол 4-5 қатар жолақ сызықтармен бөлініп тасталған. Соның біріне түсіп ал да жүйтки бер, алдыңнан қарайған шықпайды. Мынандай жолда жол апатына ұрыну күнә тегі. Солай да шығар, неше күн жүріп, ондай оқиға кездестірмедік. Америкада қызмет көрсетушіге шайлық беру – дәстүр. Бұл дәстүрді біз де аттағанымыз жоқ. Шайлық алған қызметші жанын салады екен, жүргізуші азаматтар барлық жағдайда біздің көңілімізді табудан жаңылған жоқ. Бізде, әрине, сөз басқа. Бәріміз теңбіз, көйлегіміз көк, қарнымыз тоқ деп тәрбиеленген біз шайлық ұсынуды жат қылық, алуды намыс көреміз. Қараңыз, зейнетақысын үйге әкеліп берген пошташыға рахметін айтып, өзі қолқалап алғызатын бес-он теңгесін зейнеткер арызға жазбады ма. Міне, біздің сыйқымыз, беріп те, алып та жомарт бола алмаймыз. Иә, жолаушының ақысы жүрсе, өнеді, демекші, жол жайлы әңгімеге тездетіп оралайық. Тегі, Джордж, Чарльз атты екі жігіт – бұл жолда әбден көп жүрген тәжірибелі жүргізушілер. Ешкімді «шаршадық, тоқтайықшы» дегізбей, демалатын жерге кезінде тоқтап отырды. Американың автожолдарының жолаушылар аялдайтын жерлері керемет ғажап. Оларда көлігіңізге, өзіңізге қажетті сауда, тұрмыстық қызметтің бәрі дайын, жатқан бір кешен. Және де бәрі тап-таза, жинақы, әдемі. Сол, бәрінің қожасы бар, олар қызметін ұсынуды біледі, аялдаушылар ақысына пайдаланады. Екі жақ та разы. Жолдың бойы қалың ағаш, алаңқай-алаңқай ашық жер. Бәрі фермерлер иелігінде. Әрқайсысының шетіне әсем безендірілген тоқталар ілініп, фермерлердің аты-жөндері жазылып қойылған. Бір кездері бізде де бригада, звеноларды жазып қоятын. Қайда, ол жарнама мен мынаның арасы жер мен көктей. Орландо мен Атланта аралы автобуспен жарты тәулік дерлік жер. Джордж пен Чарльз жұрт шаршады-ау, аяқ-қолын жазатын кез келді-ау деп дер мезгілінде тоқтап, Америкадағы жолаушылар көретін рахатқа кенелтіп отырды. Олар тоқтаған жердің бәрі жұмақ. Адам жанына керектінің бәрі бар. Орландодан біраз ұзаған соң қасқа жол бойындағы бір фермердің үйінің қарсысындағы көкөніс сататын дүкеніне тоқтадық. Кәдімгі біздерде де бар темір тордан жасалған көкөніс дүкені. Көкөніс түрі көп те емес, алма, шабдалы, жүзім, қарбыз, бірақ бәрі біркелкі әдемі, жуылған, қарбыздан басқасының бәрін шағын-шағын қорапқа салып қойған. Екі автобус толы адам шүпірлеп талай нәрсе алдық. Бір қарасам, фермер әдеп екі қарбызды жарып жатыр. Сөйтті де бір-бір қорап алма, шабдалы, жүзімді стол үстіне қойып, бәрімізді шақырды. Сөйтсек, мұнысы – тауарларын көп сатып алғандарға көрсететін құрметі екен. Америкада бұл бір игі дәстүр көрінеді. Тауарын көп алған адамға барлық жерде құрмет белгісі ретінде бағаны төмендетеді. Кір-қожалақ көкөнісін ұсынып, тіптен арасына шірігенін тығатын, аз ал-көп ал, бәрібір бағасынан айнымайтын біздің сауда жасаушылар мен американдықтарды салыстырып көр енді. Сатушының бәрі мәдениетті, тіл білмейтін бізге жан-тәнін салып түсіндіріп, бар пейілімен қызмет көрсетеді. Сөйткен сатушыларды біздің орыс тілділер бұза бастапты. Майами магазиндерінің бірінде бір сатушы жас жігіт бізге күлімдеп, ілтипатпен қызмет көрсетті. Өкініштісі, оның бізбен түсініспек болған орыс сөзінің бәрі былапыт. Әлбетте, бұл жігіт кінәлі емес, осыларды үйреткен адам – оңбаған. Біз Атлантаға 130 шақырым жетпей «Каллауэй Гардэнс» деп аталатын курортты кешенге келіп тоқтадық. Бұл қайың көмкерген тау етегіндегі ғажап жер екен. Көкпеңбек алаңқайлар, мөлдір көлдер, құмды жағалаулар, самсаған ағаштар – бәрі күтімде. Қаладан қашық бұл кешенде қалалықтар көрсетін игілік-қызмет атаулының бәрі дайын. Олимпиада күндері Атлантаға ағылған адамдардың дені оның маңындағы осындай шағын елді мекнедердегі қонақ үйлерде жатты. Біздер үшін 130 шақырым үлкен қашықтық, ал Америкада мұны елеп жатқан адамды көрмейсің. Тақтайдай тегіс, оқтаудай түзу жолға түсіп алып, Атлантаға жетіп барып, жетіп келіп жатты жұрт. Біз де солардың біріне айналдық. Атланта – орташа қала. Шет-шеті жатағандау, ал, орта тұсы кәдімгі американ қалаларына тән көп қабатты. Көшелері де сондай – түрлі деңгейде, бұлай деп отырғаным негізгі көшеден анандай жерде көрініп тұрған үйге бару үшін бірнеше көшені айналып төмендеуің не жоғарылауың керек. Топ бағдарламасы бойынша біз әйелдер баскетболының жай бір кездесуін, көгалдағы хоккей, жеңіл атлетика, ат спорты ойындарының ақтық айқастарын тамашалауға тиіс болдық. Бұл біреуге ұнады, біреуге ұнамады. Әркім өзіне ұнаған жарыстарға барғысы келді. Оның шешімі онша қиын болмады, билетті «Трансатлантик» қызметшілері де ауыстырып береді екен, болмаса, бұл істі өзің атқарасың, болмайды екен өз ақшаңа қалаған ойыныңа бар. Біз алғаш рет баскетболға бардық. Олимпиаданың ұйымдастырылуы, өткізілуі туралы алуан түрлі пікір айтылып жүр. Журналист ағайындар біреудің аузынан шығып кеткен бір ауыз оңды-теріс сөзін гуілдетіп жіберетіні бар. Осындай жәйт осында да естілді. Көптің көңілінен шығу оңай емес. Кішкентай бір жетістікті дабырайтып, кемістікті сүмірейтудің қажеті шамалы. Атланта олимпиадасы жөнінде айтылған артық-кем пікірді былай қойып, өз байқағаным жарыс өтетін стадиондар, ареналар осы заманғы ең озық үлгімен салынып, жасақталған. Бұл дегеніңіз – спортшыларға барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыруға жағдай жасалды деген сөз. Бұдан артық не керек? Жанкүйерлерге қажеттінің де бәрі қарастырылған. Біз алғаш барған баскетбол ойыны «Джоржия Доум» спорт кешенін ғажап екен демеске лажың жоқ. Оның әр сектор, әр трибунасына эскалатормен көтерілесің. Ішке еңбес бұрын бірдеңе қаузап, сусын ішесің бе, бәрі дайын. Адамға аса қажетті бөлмелер трибуналарға кірер жерден екі қапталына орналасқан. Бірінде кезек жоқ, неге, бәрі жеткілікті. Тигені осы болды ма, жігіттер таршылық етті ме, не болса да бізге билеттер соңғы қатардан тиіпті. Мейлі, сөйтіп біз алып стадионның ұшар басында отырмыз, бірақ көңілдіміз. Қалай дегенмен олимпиада жарысын тамашалауға кірістік қой. Жанкүйерлердің тірлігі жарысқа телміруден ғана тұрмайды, қайта әдемі әзіл-қалжың көп айтылып, күлкі тиегі ағытылады. Тұла бойы екпінді сөз, өткір қалжыңға толы Григорий Арсентьевич басқа қатарда, біз Смекең (Смағұл) екеуміз ілгерілеу отырмыз. Менің оң жағымда екі американ жігіті отырды. Алаңдағы команданың бірі – ресейліктер. Біз ресейліктер үшін шыр-пыр боламыз. Екі жігіт мұны аңғарды, әрине. Менің жанымдағысы бір кезде сіздер орыстарсыз ба деген тәрізді сұрақ қойды. Ал, кеп қазақ екенімізді түсіндіре алсақшы. Жамбылды да, Абайды да, Назарбаевты да айттық, білмейді. Американың надан ұрпағына енді не айтпақ керек? – Әй, – дедім де Смекеңді көрсеттім. – Коммунист. Әлгі қарқылдап кеп күлді. Жанындағыға айтты, енді екеуі жарыса күлді. Жосықсыз жігіт сұқ саусағын маған қадады: – Демократ? – Иә Қуанып кетті. Күлкісін тиды. Екеуі кәдімгі бір өздерімен мүддесі бір адамды тапқандай мәз болып жымыңдасты. Қатарында қаншама жыл болып, мұраттарына адалдық көрсеткен қайран компартияның кім көрінгенге күлкі болғанына қатты күйіндік. Бірақ, өмір ауаны қазір басқа, компартия аренадан ештеңе бітіре алмай кетіп тынған. Орнында ойраны қалды. Керемет күшті идеологиясымен көзімізді кілегейлендіріп, түк көрсетпей қойған. Ал, капиталистік қоғамның қаншалықты ілгерілеп кеткеніне келгелі көзіміз әбден жетіп бітті. Өмірдің өсуін ғалымдар түрлі сатыға бөліп тастаған. Тас дәуірі, құл дәуірі, феодолизм, капитализм, социализм, коммунизм. Тұрмыс құралдарына, меншік түріне өндірістік күштерге, тағы басқа көрсеткіштерге қарай бөлінген бұл сатылар дұрыс та шығар, алайда, өмірдің заңы біреу, ол – қандай айдар таққаныңа қарамай алға жылжу. Адам арманы – жақсы өмір сүру. Біздің коммунистердің де мұраты осы болған, оны коммунизм деп атаған. Бірақ оған өндіріс құралдарына меншік түрі, шаруашылықты жүргізу әдісі қол жеткізбеді. Ал, идеология жағынан коммунизм орнатылып қойылған еді. Кез-келген капиталистпен кез-келгеніміз коммунистік қоғамның артықшылығын айтып таласып, жеңіп кете беретінбіз, тіпті болмағанда өз түсінігіміздің жоғары екеніне көзіміз жеткен күйде қалатынбыз. Сөйтсек... Қазір бәрі түсінікті болды. Біз жек көретін капиталистер, олардың көш бастаушысы – АҚШ ғажап дамыған демократиялық мемлекет орнатыпты. * * * Қайтып келеміз. Жаңағы әңгімені Григорий Арсентьевич пен Шәкірге айттық. Олар да күлді... Ертең боксқа баруымыз керек. Жартылай финалдық ойындар. Біз – жамбылдықтар көңілдіміз. – Жартылай финалда екі жамбылдық бокстасады, – деп желпінді Смекең. – Жоқ, үшеу, – дедім мен. – Қалайша? – Ермахан Ибрайымов та біздің Жамбыл боксының түлегі. – Әй, қойшы, – деп нанбады Григорий Арсентьевич. – Рас айтамын. Ермахан Луговой ауданындағы «Ақ жол» агробірлестігінен. Биылғы облыстың чемпион шопаны Қалмахан Ибрайымовтың інісі. – Григорий Арсентьевич күлкі тиегін мықтап ағытты. жүз қойдан қайдан екі жүз елу қозы алған шопан ба? Оған кім сенеді? Қайтіп ұялмай бастыңдар газетке? – Ұялатын не бар? Мәлімет солай. Мәлімет. Қандай күшті сөз еді. Григорий Арсентьевич жым болды. О заман да бұ заман бір отар қойдың бәрі егіз, ара-тұра үш қозыдан туушы ма еді?! Бірақ мәліметке сенуіміз керек. Ең өкініштісі, бұған қойшылар да сене бастапты. Олар қазір бұрынғыдай: «Жүз саулықтан пәлен қозы аламын» – демейді, «пәлен қозы беремін» – дейтін болыпты олар. Бұған, әрине, ешқандай мәліметсыз-ақ сенуге болады. Шопанға енді саулық егіз туа ма, жалқы туа ма бәрібір, ол межеленген қозыны алмайды, береді. Берген екен, мәліметке сенеді, әрі қарай оларды насихаттаушылар да, марапаттаушылар да табылады. Біздің жартылай финалда сынға түсетін төрт боксшының үшеуін ішке тартуымыз автобус ішіндегі басқа қазақтарға ұнамады. – Осы бөлінген деген неге керек екен? – деп реніш білдіргендер табылды. – Жоқ, бөліну емес, боксерлардың жамбылдық екенін айту – мұнымыз. Григорий Арсентьевич қалжыңбас адам тегі. – Қазақтар үш жүзге бөлінуін қоймайды. Мен – бәріңе бірдеймін, төртінші жүзбін, – деп соққаны. – Қазақтардың үш жүзге бөлінетіні рас. Бірақ ол – біздің халқымызды бөлу деген сөз емес. Басында бұлар әскери жүздіктер болған, кейін енді жер жағдайына, қонысына қарай үш жүз болып бөлінген. Жүзге бөлінудің қазақтығымызға, ортақ мүддемізге еш қайшылығы жоқ. Үш жүздің баласы атасын тергеген, бірақ бірінен бірін кем көрмеген, – деуге тура келді. – Мен «Абай жолын» оқығанмын. Қазақтарда ру таласы өте қиын, – деп көнбеді Григорий Арсентьевич. Иә, бұл – өте күрделі әңгіме. Айналайын, Григорий Арсентьевич, сенің төртінші жүз екенің де рас, «Абай жолын» оқығаның да рас. Қазақтың рулық қатынастарын өзінен басқа ешкім ажырата алмайды. Руды айтасың, жай туысқандықты тарататын сөздерді қазір қазақтың өзі түгел біле бермейді. Қазақ тілі өте бай, жекжаттық, туыстық қатынастар тұңғиық терең. Мен айтамын: жүзге бөліну қарапайым халыққа қажет емес, қазақта кімнің қай ру, қай ата екенін сұрап біліп отыратын бір әдет бар. Бұл – бөліну емес, әр ата текті ажырату, «Жеті атасын білмеген – жетесіздік» деген ғой атам қазақ, сол талапты орындау. Рушылдықтың отына май құятындар – шенеуніктер, ру оларға бақ, тақ таласы кезінде өте керек. Қазақты оңдырмай жүрген созылмалы кесел осы екенін бәріміз білеміз. Рушылдықты шенеп, мінемеген кім бар осы? Ал, бұл дертке ең осалдар – оны жерден алып-жерге салатындар. «Қорыққан бұрын жұдырықтайдының» кері, әрине. Бұл – үш жүздің баласы шеше алмай келе жатқан проблема. Төртінші жүздің – орыстардың оны қалай шешпек болғаны көзі қарақты адамға жақсы мәлім. Сонау патшалық Ресей кезінде қазақ еліне билік жүргізуге жіберілетін өкілдеріне берілетін нұсқаулар, артынан ақыл айтылып жолданған хаттар қазір жария болған. Олардағы ұстаныңдар дейтін принцип – қазақтарды дәл осы жүзге, атаға бөліп, бір-біріне ала көз етіп ұстау. Қазақтар өзді-өзімен қырқысып жатса, билеп-төстеу оңай. Осы өсиет қызыл империя тұсында да жақсы жүзеге асырылғаны әмбеге аян. Әй, қойшы, соның бәрін. Қазақ қазақ болатын кез келді ғой енді. Қаңқыл-сұңқыл әңгіме қашан тиылар екен. Осы жерде Жамбыл ата тойы жөніндегі мына бір әңгімелерді қыстырудың реті келіп тұр. Редакцияға келген бір кісінің: – Назарбаев болмаса, Жамбыл тойы осылай болып өтер ме еді? – деп күмән келтіргені бар. – Мұны қалай түсіндік? – Жамбыл – Президенттің аталас атасы. Бір жігіт ағасы болып қалған қарапайым қазақ Өскеменнен велосипедпен Алматыға жеті күнде жетіпті. Журналистер аузына микрофон қосып еді ол: – Мен той өтетін ауылға кетіп барамын. Бұл жетістігімді Жамбыл атамыздың 150 жылдық тойына арнадым, – деді. Меніңше, бұл қарапайым спортшы шапырашты емес, қазақ. Өз жетістігін қазақ Жамбыл атасына арнап отыр. Ал, Президентке келсек, ол атаның емес, адамның ұлы, көш басшымыз. Оған Абайдың, Жамбылдың тойы – тобықты мен шапыраштының емес, ұлылардың тойы. Ендігі жылы М.Әуезов тойын да ол Мұқаң қожа болғандықтан емес, ұлы болғандықтан дәл осы дәрежеде өткізуге күш салады. Жамбыл тойынан бері екі кішкентай жиенім Бекзат пен Сауырық: Ассамәйкім, Жамбыл ата! – деп амандасатынды шығарды. Әйлейкумассалам, балам. Таудай бол! – деп қуанып, бата беремін мен оларға. Жамбыл тойының өнегелік күшіне бұдан артық қандай мысал болсын. * * * «Трансатлантгрупп» туристерінің барлығы дерлік бокстың жартылай финал ойындарына барды. Бұл біздің топ бағдарламасында жоқ. Билетті өз пұлымызға сатып алатын болдық. Бір топ жігіт кассаға келдік. Билет жоқ. Қолдан алу керек. Кассалар қатарынан ұзай беренбіз, кассир әйел қуып жетті. Ішіміздегі тіл білетін Ермек деген жігіт сөйлесті. Сөйтсек, әлгі әйел: «Байқаңыздар, жалған билет сатқандар көп, алданып қалмаңыздар. Билеттің төменгі жағында 728 деген сан болса, ғана алыңыздар. Шын билет сол», – депті. Американдықтардың мына сергектігіне, жанашырлығына таңданбасқа лаж жоқ, бәріміз біраз гуілдесіп алдық. Қолдағы билет бағасы әртүрлі болды. Билет біреулерге 100, біреулерге 150 долларға түсті. Сонда бұл – 7-10 мың теңге деген сөз. Өзімізде болса, мұндай ақшаға ешкім де билет алмас еді. Зәуімен келген соң ердің құны болса да көреміз. Бұл күні бокс өткен залда қазақ жалаулары көп таратылды. Соның бір-біреуін ұстап алып, бір кісідей-ақ айқайладық бәріміз. Әсіресе, бір кезде өзі де атақты спортшы болған Смағұл Әбілеков қатты ұрандады. Бір әңгімесінде Болат Жұмаділов: «Әруақтаған айқай жігерімізге жігер қосты» – деп жанкүйерлерге разылығын білдіргені бар. Мен Олимпиаданың күміс жүлдегерінің бұл сөзді айтуына Смекеңнің «Әруақ-әрақ!» – деп бар жан-тәнімен, зор даусымен айқайлауы түрткі болды дер едім. Басқасын айтпағанда «Әруақ!» деген бір ауыз сөзді Атланта аспанына асыру асқан абырой емес пе? Дүниеде қазақ деген халық барын, олардың әруақты сыйлайтынын Атлантаға жиналған бүкіл дүниежүзі халықтарына білдіріп қайттық. Әруақтаған ата, оны айтқызған ұл бола берсін! Шүкір, қазақстандық спортшылар еліміздің үлкен-кішісі разы болатын нәтижеге жетті. Олимпиадаға қатысқан 197 елдің ішінен 24-ші орынға көтерілу оңай ма! Ал, біз «Әруақ» жар бола көр деп ұрандаған боксшылар бір алтын, бір күміс, 2 қола медальға ие болды. Бұл, шынында да, ғаламат жетістік. Қайтейік, әлемдегі боксшылардың бәрінен рейтингі жоғары Болат Жұмаділов жеңіп тұрып, компьютер дейтін пәленің қырсығынан екінші орында қалып қойды. * * * Біздің туристердің көбі басқа жарысты тастап, Афинада өткен футболдың ақтық айқасына барды, мен де сөйттім. Аргентина мен Нигерия арасындағы бұл бәсекенің немен аяқталғанын белгілі. Нигериялықтар 3:2 есебімен жеңіске жетіп, чемпион атанды. Стадионнан шыққан соң автобус тұрған жерді табу қиынға соқты. Ыстық буып, қапырық тұншықтырған, сеңдей лықсыған қалың нөпір жаңқаша қақпақылдатқан біз, Григорий Арсентьевич, Шәкір үшеуміз, автобус тұрған жерден сәл ауытқып кетіп, біраз әуреге түстік. Базарға барып, қабын жоғалтып қайтып, жеңгемізге: «Қатын-қатын, қап жоғалтқан көп болды» – деген ағамызша айтқанда, автобус тұрағын таба алмағандар көп болды. Автобусқа жақындасақ, екі жүргізуші екі жәшік сыра, сусын, тағы басқа оны-мұныны ортаға қойып, Нигерияның жеңісін тойлап жатыр екен. – Ойбай-ау, бұлар американдықтар емес пе? Менің мына сұрағыма мына той себебін білетін бір жігіт: – Американдық. Бұл екеуінің де ата тегін бір кезде Нигериядан әкелген екен. Міне, гәп қайда! Мәссаған, американдық, американ халқы керек болса! Бәсе, американ халқы деген болушы ма еді. Ешкім де ата тегін ұмыта алмайды. Американ халқы деу ақ, қара нәсілді халықтардың бәрін Америкаға телу. Біздің саясатшысымақтарымыздың осыны үйрене қойғанын көрмейсіз бе? Ойбай, қазақ, орыс, өзбек, қырғыз, тағы басқа халықтар қайтіп қана Қазақстан халқы болады. Қазақтан басқа халықтың бәріне Қазақстанда тұратын деген айдар тағылуы керек. Оған ешқандай халық өкпелемейді. Өйткені бәрінің өз тарихи отандары бар. Россияда тұратын орыс, Өзбекстанда тұратын өзбек деп ешкім айта алмайды. КСРО кезінің өзінде Қазақ Республикасы атанғандымызды елемей, енді келіп Қазақстан Республикасы болғанымыз иланғысыз бір тірлік. Көңілге қонбайды, бірақ өзімізді өзіміз зорлап айтамыз осылай деп. Адасқан жалғыз біз емес екенбіз. Тіптен кейбіреулерді бір сағаттан астам күттік, келмеді. Содан біздің автобусымыз қайтіп, екінші автобус адасқандарды күтіп қалды. Ертеңіне білдік, адасқанның бірі Мырзахан Жаңабергенов екен. Мырзахан басынан кешкен жайды жырдай қылып айтып берді. Әрі-бері жүріп шаршапты да полиция қызметкерлеріне жүгініп, автобус тұрағын таба алмай қалғанын ымдап түсіндіріпті. Сөйтсе, ол бай болғыр Мырзаханды машинасына мінгізіп алып, сол маңдағы автобус тұратын жердің бәріне алып барыпты. Басы айнады ма, есі шығып кетті ме, Мырзахан, тіптен, біз тұрған жерге әкелсе де танымапты. Содан әлгі жігіт Мырзаханды қаладан шығарып, Атлантаның жолына әкеліп тастапты. – Осы жерден күтіңіз. Автобусыңыз келіп қалар, – дегенді түсіндіріпті. Сол сәт таяп қалған автобусқа қол көтерсе, іші толған москвалықтар екен, тоқтап, Мырзаханды Атлантаға алып келіпті. Мырзахан полиция қызметкерлерінің өзіне ілтипатпен көрсеткен қызметіне, шынымен жаны ашып, әбігер болғанына тамсанып, таңдай қақты. Солай, Американың полициясы өң бір елгезек, сергек жандардан іріктелген дерсің. Ал, шын мәнінде, мұның бәрінің арғы жағында өз қызметінің қадіріне жету, ең бастысы – заңды құрметтеу жатыр. Көп айтлып та, жазылып та жүр, біздің МАИ қызметкрелері ысқырып тоқтатып, ала таяғымен жүргізушіні шақырып алып, тізерлетіп, табындыруға бар. Ал, олардың америкалық әріптестері жүргізушіге өзі жақындап келіп, айтпағын, талабын мәдениетті түрде білдіреді. Бокстың ақтық айқастарын тамашалауға кеткен Смекең кеш оралды. * * * Мен Смекең келгенше тыпыршумен болдым, «Болат жеңді ме екен, қайтті екен?» – деген ой маза бермеді. Смекең көңілсіз оралды. Болат Жұмаділовтің қолда тұрған жеңістен айырылып қалғанын көрген қай қазақ жер болмасын?! Смекең тағы бір нәрсеге қатты қапаланыпты. Ол Болатқа дем беріп: – Әруақ, әруақ! Қолдай көр! – деп айқайға басады. Сөйтсе, жанында отырған бір қазақ жігіті: – Ағай, оның аты әруақ емес, Булат, – дейді. – Өй, әруақ атқыр. Жетесіз! – деп Смекең әлгіні шынтағымен нұқып жіберіпті. – Әлдеке, алдыңғы күні екеуміз американдық ақымақ жастарға күлік едік, бүгін мен өзіміздің жетесіз ұлға қынжылып қайттым. Тілінен, ділінен, дінінен айырылған бұл дүбәралар қайтсек қатарымызға қосылады, – деп көкірегі қарс айырылды Смекеңнің. Бұдан асқан уайым бар ма бұл күнде бұл қазақта?! * * * «Каллауэй Гарденсте» мынадай бір оқиға болды. Ертеңгілік киім ауыстырып, бар пұлымды қалтамнан алып, төсектің үстіне тастай салғанмын, сол жерде қалдырып кетіппін. Мен мұны асханаға барып тамақтанып келіп, тағы киім ауыстырмақ болып қалтама қол салғанда бір-ақ білдім. Кәдімгідей шошып қалдым. Мұндайда қандай да бір дәмемен жан-жаққа көз жүгіртеміз ғой. Мен де жалма-жан сөйттім. Телефон жанында ақшам оралған қағазыммен жатыр. Орамды аштым, санадым, бәрі түгел. Біз асқа кеткенде бөлмені тазалап, төсек-орынды ауыстырып қойыпты. Үй сыпырушы әйел ақшаның бір центіне тимей, көрсін деп телефон түбіне қойып кетіпті. Бұған не дерсің? Жөн білетіндерге айтсам, таңданатын түгі жоқ көрінеді. Америка қонақ үйлерінде олардың қызметкерлерінің кінәсінен титтей де шу шықпайды екен. Қандай да бір кішкентай күдік-күмән қызметкердің жұмыстан қуылуымен аяқталады екен. Ал, Америка жұмыстың қадірі кетпеген ел, жұмыссыздық жеткілікті. Рас, олардағы жұмыссыздар алатын жәрдем қарынды ашымайтын, қадірді қашырмайтын дәрежеде. Дегенмен, өзің жұмыс істеп, өз қолыңның өз аузыңа жеткеніне не жетсін! Осыны жақсы біледі американдықтар, сөйтеді де қызметін адал, жақсы атқарады. Ың-шың шыққан екен, қожайын біздің бастықтар құсап бағынышты адамды жиналысқа салып талқылап, тәржікелесіп жатпайды, босатады да қоя береді, дәлірек айтсақ екіжақты шартты бұзады. Ал, бізде әрі тарт-бері тарт әлі тиылған жоқ. Басшылар «жұмыс берушілер» деген сөзді жамылған болады, бірақ түрлі тосқауылдарды бұзып өте алмайды. Сөйтеді де қызмет орнында тәртіп бұзатындарды социализм кезіндегідей пәленбай рет талқылап, жұмыстан шығаруға әбден «дайындауға» мәжбүр болады. Сөйтіп өзі де, қызметті қорлаған адам да діңкелегенде барып, «өз өтінішіммен» деген гуманистік жазба өмірге келеді. Меншік түрінің өзгеруі үлкенімізді де, кішімізді де абырой да, атақ та өзі, тон да, тамақ та өзі қызмет орнын Америкадағыдай сыйлауға үйретер әлі-ақ. Қоғамның дамуы бұған, сөз жоқ, әкеледі. Ал, әзірге барлық саладағы тәрізді қызметке жауапкершілік, орындаушылық тәртіп деп аталатын қоғамның қозғаушы күштеріне деген көзқарасымыз дүбәра күйінде қалып тұр. «Тәртіп бар жерде табыс бар» дейтін әдемі сөзді әдемілеп айта береміз. Ал, қорқыныш деген ұлы сезім естен шығады. Жасасқан шарт, байласқан серт жоқ жерде өстеді енді. Жұмыс беруші мен қызметкер арасында екі жақты шарт жасалынатын болса, біздің керенау, кері кеткен қызметкерлеріміз қорқып, міндетін адал атқаруды өмірінің серігі етер еді. Америкада от алған ойдың бір ұшқыны – бұл бір. Жұртқа белгілі жайт. Мәселенің өзі, міне, осыған, белгілі жайт деп аталатын немкеттілікке келіп тіреледі. Бұл сөздің түйіні – осы. * * * Атланта мен Вашингтон арасы автобуспен 15 сағаттық жол. Жол қалың орманды қақ жарып созылады да жатады. Екі жүргізуші де бұл жолға әбден құмбыл, сызады да отырады. Жер көр, ұйықта, бейнефильм тамашала – еркің. Бір ғажабы мен Америкада неше күн «дөңгелек үстінде» жүріп титтей де шаршау, жалығу дегенді білгенім жоқ. Жалғыз мен емес, сапарластарымның барлығы жолаушы деп аталатын жинақы адамдар болып алған. Бәріміз былайша айтқанда аядай автобуыстың ішінде өзімізді алаңдатар кішкентай бір әлем түзіп алғанбыз. Соңғы жақтағы екі столдан да проферанс ойнаған ерлер үзілген емес. Алдыңғы жақтағы әйелдер күбірлеп-сыбырлап таусылмайтын әңгімелеріне басады, орта тұстағы біздер көбіне өз ойымызбен өзіміз отырамыз. Қалжың, естіген, көрген, білген жайлар жөнінде ашық пікір алмасу да осында. Біз өстіп отырып алып қаншама алыс жол болса да кете беруге көндігіп алып едік. Содан болар мен Атлантадан Вашингтон түбіндегі Нью-Карлтон қаласына қалай келіп қалғанымызды да аңдамай қалдым. Осындағы «Рамадо» отеліне орналасқанымызда түн ортасы ауған. Жолға үйренгеніміз сонша жастыққа басымыз тиді болды, қор ете қаламыз. Ертеңгі астан соң Вашингтонға алып жүрді. Сонау ес білгелі ол жайлы сан-сан әңгіме естіген алып қала Вашингтонға экскурсияға берілген уақыт – бір күн. Оның үстіне бәрі «магазин-магазин» деп шулайды. Көптің аты көп, содан да Вашингтон сапары да магазиннен басталды. Дегенмен, айтылған әңгіме бар, көз көріп, аяқ басқан жер бар Вашингтон туралы талай мағлұмат алдық. Вашингтон – АҚШ-тың әкімшілік және мәдени орталығы. Астана ешқандай штатқа кірмейді. Оның ресми аумағы Колумбия федералдық округіне жатады. Қала, ең алдымен, АҚШ-тың тұңғыш президенті Джордж Вашингтонға «көп қарыздар». Ол 1790 жылы қазір Конгресс орналасқан Капитолий салынатын жерді анықтап, іргетасына тас қалаған. Вашингтон үлкен қала емес, өзінде 607000 адам тұрады, қала маңындағыларды қосқанда 2,8 миллион болады. Қалада ешқандай өндіріс орны жоқ. Мұнда ештеңе өндірілмейді, күніне қала сыртына 25-30 вагон қағаз қалдықтары шығарылатын көрінеді. Тұрғындардың дені мемлекеттік қызметкер, сондай-ақ қызмет көрсету, сауда және финанс, баспа және әскери мекемелерде істейді. Джордж Вашингтон – осы бір қала ғана емес, жалпы АҚШ тарихына өлмес, өшпес із қалдырған алып тұлға. Оның атақ даңққа бөленуі 1775 жылы жаңадан ұйымдасқан континенталды Армияға қолбасшы болуынан басталады. Жаңа қолбасшы мен оның елінің алдында тұрған проблема өте көп те күрделі еді. Табиғи байлығы көп, бірақ өзі өркендемеген 13 кішкентай колонияның тәуелсіздігі үшін әлемдегі ең қуатты ел Англиямен қарулы қақтығысқа шықты. Джордж Вашингтонның әскери өнері мен асқан дарындылығының арқасында революция жеңісі сақталып қалды. Сондықтан да ол бұл елдің әкесі, АҚШ трихындағы аса ұлы тұлға болып саналады. Британия мен оның колониялары арасындағы тәуелсіздікке таласқан соғыс сегіз жылға созылған. Джордж Вашингтонның асқан қабілеті мен еңбегі ескеріліп, тұңғыш Президент болып сайланған. Біз сәті түсіп сол Вашингтон негізін салған Капитолидің ішіне кіріп тамашаладық. Капитолий – бұл АҚШ Конгресінің үйі. Ол алып мұнара астында орналасқан үйден, екі қанатындағы галереялардан тұрады. Оның біріне Сенат, екіншісінде Өкілдіктер палатасы орын тепкен. Мұнараның дәл ортасында Ротонда залы орналасқан. Зал іші АҚШ тарихына қатысты көркемөнер туындыларымен безендірілген. Капитолий ішіне ену тіптен оңай екен. Жарылғыш, от алғыш заттар алып кіргізбейтін бақылау бар, бірақ біздердікіндей рұқсат қағаз талап ету жоқ. Айтыстарынша, халық мұнда еркін кіріп, сенаторлармен, парламентшілермен аралас-құралас жүре беретін көрінеді. Демократиялық мемлекеттің бұл да бір біз үйренер үрдісі. Капитолий қаланың ең биік жеріне салынған. Жан-жағы кең қарын алаң, масаты кілемдей гүл, көгал, мәрмәр баспалдақ, қылқан, жалпақ жапырақты аласа ағаштар. Тегі, мұндай елдің маңдайына басқан үйлерді өстіп көрнекті жерге алып, жан-жағын кең-мол етіп өлшеп-пішкен жөн екен. Ақ үйге де Американың өз халқы, біз тәрізді келген-кеткендер де еркін кіреді, тіптен, оның қожасы Биль Клинтонның өзімен жүздесе береді десті. Алайда, Ақ үй қазір жөнделіп жатқандықтан, сырттан ғана қызықтап қайттық. Қаланың Капитолий мен Ақ үй орналасқан аумағынан онша алыс емес маңда әр тұста бұрынғы үш президентке Джордж Вашингтонға, Авраам Линкольнге, Томас Джефферсонға орнатылған ескерткіштер тұр. Оларды көрген адам өнер құдіретін, халқының өздерінің ұлы перзенттеріне деген шексіз сүйіспеншілігін сезінер еді. Осы үш ескерткіштің үшеуі де АҚШ қазіргідей өсіп-өркендеген кезде емес, жетімсіздік бар тұста салынған. Соған қарамай, келер ұрпақ ұялмайтындай етіп орнатылған. Қараңыз, Вашингтонға ескерткіш салу ол қайтыс болысымен 1783 жылы Конгресте бекітілген. Қаржы жоқтықтан шешім бірнеше ондаған жыл қағаз бетінде қалған. 1833 жылы ықпалды адамдар Ұлттық Ескерткіштер құрылысын салу қоғамын құрып, 1847 жылы 87000 доллар жиналған. Сөйтіп ескерткіш тұрғызыла бастаған, елдегі азамат соғысына байланысты құрылыс жұмысы 25 жыл қозғалыссыз қалып қойған. Ақыры, 1876 жылғы 2 тамызда АҚШ президенті Грант үкіметтің ескерткіш құрылысын аяқтауы жөнінде заң қабылдайды. 1880 жылы жұмыс қайта қолға алынып, ескерткіш 1888 жылы 9 қазанда ашылған. Сонда ескерткіш бас-аяғы жүз жылда салынған. Жоғарыда аталған басқа ескерткіштердің де осыған ұқсас тарихы бар. Оның бәрін айтып жатпай-ақ, біз үйренер тәлімге тоқталайық. Өз тарихымызға өзіміз қайта оралып, ел бастаған көсем, қол бастаған батырларымызды тауып, танып жатқан бұл шақта осы тұрғыда көптеген игі істер атқарылуда. Соның бір парасы – ескерткіштер, кесенелер орнату. Осыны біз шындап ойластырмай, жүрдім-бардым атқарып жатырмыз. Жаңағы ескерткіштердің бірде-біреуін американдықтар біз құсап қара жерге қара құм мен қара цементті араластырып үйіп, үстіне марқұм осындай адам болған шығар деп біреудің сұлбасын отырғыза салмаған. Ең бастысы бәрі жол бойына, аяқ астынан аулақ, адам анадайдан көріп, ойланып барып жақындар жерде оқшау тұр. Жамбыл ата көше үстінде тұр деп ренжіп жүргенде Төле бабамызды қара жолдың қақ ортасына қондырдық, енді келіп Байзақ батырды жол айырығына қойғалы жатырмыз. Апырау, Төбе биіміз Төле би ауылының ортасында отырса, Байзақ датқа Сарыкемердің көрікті жеріне жайғасса қайтетін еді?! Осы тұста халықтың намысы-ары болып табылатын тұлғаға ескерткіш орнатуды ойыншыққа айналдыруға болмайды дерлік. Ескерткіштің тұғыр тасынан даңқ иесінің бейнесіне дейін бәрі шын қамқорлықпен, асқан білгірлікпен жүзеге асырылуы керек. Ескерткіш – келер ұрпаққа аманат, оны салған ұрпаққа сын. Ескерткіш – тарих ананың мәңгі жасайтын перзентіне мәңгіге қойылған белгі. Бұл істі қолға алған қауым осыны білсе, игі. * * * Вашингтонда біз Конгресс кітапханасына баруымыз керек еді, уақыттың аздығынан оның реті келмеді. Кедергі болған кесел – магазин. Сапарлас ағайындардың көбі мәдени ошақтардан гөрі сауда орындарына ентелеп тұрады. Конгресс кітапханасы – әлемдегі ең бай кітапхана. Онда дүниежүзі халықтарының бәрінің дерлік тілінде жарық көрген 15 миллионнан астам кітап бар көрінеді. Америка – әлем әдебиеті алыптарының да елі. Джек Лондон, Теодор Драйзер, Эрнест Хемингуэй сияқты көркемсөз шеберлері шығармаларына арқау болған бұл Америка. Әдебиетші ретінде сол сүйікті жзушылардың өмірі, шығармашылығы жайлы баяндайтын материалдарды көргім-ақ келіп еді, реті келмеді. Сонымен мен Лондон мен Хемингуэйге деген құрметімнің отына май құя алмай қайттым. Мейлі, ұлылардың рухы жаныңа жақын тартуыңмен де биік. Бұл екі сөз зергерінің шығармаларына деген құштарлығым өмірбақи бір мысқал кемімес, тегі. Балалар жазушысы ретінде мен Джек Лондонның «Ақ азуын» әлденеше рет оқыдым, әлі де оқи беремін. Лондон өз дәуірінің адамдарын ғана емес, айуандарын да ғажап етіп бейнелеген ғой. «Ақ азудан» басқа Майкл, Джерри атты ұялас екі ит жөніндегі екі романы қандай ғажап, шіркін! Кино, телевизия деген шіркіндер қазір жұртты кітап оқудан қол үздіріп жіберді ғой, білгенге бұлардың ешқайсысы да кітап оқуды алмастыра алмайды. Осы ретте мен басқасын былай қойғанда Джек Лондонның «Өмірге құштарлық» деген кішкентай ғана әңгімесін, Эрнест Хеминуэйдің «Шал мен теңіз» атты хикаятын оқып көріңізші, дер едім. Қазіргі көптеген жастар маскүнемдік пен нашақорлыққа қор қылып жүрген қайран өмірдің қаншалықты қымбат екенін осы екі шығарманы оқымаған адам, сірә да түсінбес. Өмір үшін күресудің не екенін Лондонның ауру меңдеген, әлсіз алтын іздеушісі мен бұралған аш қасқырдың аңдысуын, Хеминуэйдің шалы мен акула айқасын оқып білмеген адам сезінбей өтер бұл дүниеден. Америка – ұлы ел. Ұлы ел ұлы перзентсіз болмайды. Ұлы перзенттің өнеге күші – бүкіл адамзат игілігі. Ұлы Лондон мен ұлы Хемингуэй Америкаға келмесек те, келіп тұрып іздерін аңғартар бір жұрнақтарды көрмесек те ардақты бізге. * * * Кешке қарай біз «Спирит ов Вашингтон» өзен лайнерімен Потамак өзенінде жүзіп қайттық. Лайнер қызметкерлерінің бізге ұсынған бағдарламасы, басқаны қайдам, маған ұнады. Несімен? Алдымен, лайнер баспалдағынан өрлеп бара жатқанда суретке түсіріп еді, қайтып оралғанымызда ол дайын тұр екен, оп-оңай үлесіп алдық. Содан соң, лайнердің үш қабаты да адамға лықа толды. Біз екінші қабаттағы мейрамханада отырып, асықпай тамақтанып, ара-арасында лайнердің тұмсығындағы алаңқайға шығып тұрып, кешкі Вашингтонды тамашаладық. Америка халқы үйінде тамақ істемейді екен. Олар көшеде, магазинде, кафеде, мейрамханада – бәр-бәрінде топ-топ болып тамақтанып, әңгіме-дүкен құрып отырады. Отбасылық атаулы күндер мейрамханаларда сауық-сайран болып өтеді. Сондай бір топ негрлер «Спирит ов Вашингтонға» туған күнді тойлауға келіпті. Топ түрлі жастағы адамдардан құралған, тамаша киінген, алтын, жақұт таққан ханымдар, сыптай түзу, сұңғақ бойлы ерлер, бетінен нұры төгілген жастар. Олар үшінші қабатта отырған. Ас ішіліп болған соң біздің палубада ойын-сауық басталды. Негр қыздар мен жігіттердің билегенін көрсеңіз, шіркін! Біздің жастар қисаңдап рәсуа ететін билердің бәрі кәдімгі бал билері тәрізді ырғақпен, бас-аяғы бар қимылмен биленеді екен. Біздің жастарымыз топқа араласып көріп еді, ілесе алмады. Біз егде негрлермен араласып отырып жастар биін әбден тамашаладық. Негр жастары өзін өте сыпайы ұстайды, бірде-бірі қызбаған, бізді жатсынған бірі жоқ. Тіптен «бұлар кімдер?» – деген көзқарас та аңғарылмады. Тегі, олар көпшіл, Америкаға ағылып келіп жататын туристерге әбден үйренген. Жалпы, осы ахуал барлық жерде аңғарылады. Қайда барғын, аяғыңды алшаңдап басып жүре бер. Америка – адамдар емін-еркін өмір сүретін ел. Мұнда біреуді біреу жәбірлеп, жүйкесін жұқартпайды. Бәрі заңмен, нормамен өмір сүреді. Осыған орай айтылған бір әңгіме бар. Америкада біздің қазақстандық бір туристің қан қысымы көтеріліп, жүрегі ауырып қалыпты. Дәрі іздесе, жоқ. – Бізде ондай дәрі болмайды. Америкада ешкім ешкімнің жүйкесін тоздырып, қанын тасытпайды, – депті оған дәрі сатушы. Бұл қалжың сөз бе, рас па, не де болса, дәрі сатушы біздің трагедиямызды дәл тауып айтқан. Адамдрдың жүйкесін құртып, жүрегін ауыртуға келгенде алдымызға жан салмайтынымыз анық қой. Енді арылар ма екенбіз бұл кеселден?! Гүрсілдеген бастық, едіреңдеген елірме бастық, сызылып сыздаған бастық, зымиян зәлім бастық – осының бәрі бағыныштыны аямай таптап, жүрегін жұлмалаушы еді ғой. Нарық пен парық оған жібермес. Соңғы аялдайтынымыз – Нью-Йорк қаласы. Сырттай білеміз ғой, Американың шығыс жағалауйына орналасқан бұл қала – АҚШ-тың бизнес орталығы. «Трансатлантик групп» қызметкерлері де талай нәрсе біледі екен, әдемілеп әңгімелейді. Нью-Йорк ұзақ уақыт бойы Америкаға ағылған эмигранттардың алғаш аяқ тірейтін жері болған, сондықтан да мұнда қазір әлем халықтарының бәрінің дерлік өкілдері кездеседі. Қытай, итальян, еврей халықтары өздерінше аудан құрып алған, соларда тұрады. Қала негізінен аралдар үстінде тұр, бір ғана бөлігі құрылықта. Нью-Йорк – қазір әлемдегі ең үлкен туристік орталық. Қалада 100 мың қонақ нөмірлері, 25 мың мейрамхана бар. 7 миллион адам қаланы тұрақты мекенім деп санаса, жыл сайын мұнда 18 миллион қонақ келеді екен. Қала бес әкімшілік ауданынан тұрады. Олар – Манхэттен, Бруклин, Бронкс, Квинс және Стайтн Айленд. Бұлардың ішіндегі жалғыз Бронкс қана құрылықта, қалғандары аралдар үстінде. Нью-Йоркта біздің аяғымыз алғаш тиген жер – ескі портты квартал Саус Стрит Сипорт. Оның дәл жанында ұзындығы 2065 метрлік аспалы Бруклин көпірі бар. Ал, Бруклин мен Стейтн Айлендті жалғастыратын Верразано – Нарроуз көпірінің ұзындығы 4,5 километр көрінеді. Бұл – әлемдегі ең ұзын аспалы көпір. Америкада халық игілігіне қажетті нәрседен қаржы аямайды. Көпірлер, жер асты жолдары мың-мың жылдық болып салынған. Ал, бізде бұлардың қылына татымайтын кіші көпірлердің өзі көріксіз, көпке шыдамайтын әлісіз. Порт маңын біраз тамашалап, магазиндерді аралаған соң кешке қарай «Сент-Мориц» отеліне келіп орналастық. Отель аты аңызға айналған Орталық парк қарсысына ораласқан екен. Күн кеш тартып қалған. «Шаршадық» деп жатса да болар еді, оған қайда, түнгі Нью-Йорк, атақты Бродвейді көргіміз келіп өң жамбылдықтар көшеге шықтық. Нью-Йорк көшелері оқтай түзу. Нөмірленген авенютлер бірінен соң бірі ұзынынан түсіп көсіліп жатады, дәл сондай нөмірлі стриттер оларды тіке қояды. Ал, оларды көше заңына бағынбайтын ұзындығы 25 километр Бродвей қиялай кесіп өтеді. Сонау біздің студенттік жылдарымыз кезінде Алматыдағы осы күнгі «Алматы» қонақ үйі тұрған маң Бродвей аталатын. Кешке сол жерге жастар жиналатын, «қаңғып» жүретін. Бродвейді қаңғитын жер деп ойлайтынбыз. Сөйтсек, Бродвей – кең көше деген сөз екен. Мұнда жұрт мәдениетті демалуға келеді екен, театр кварталында бүкіл Америка театрлары спектакльдер көрсететін көрінеді. Алып қабырға түзген зәулім үйлер арасында келеміз. Үйлердің өн бойы саналуан жарық көмкерген жарнама. Өз қызметін, фирмасын, компаниясын насихаттайтын жарнамадағы адам бейнелері өмірдің өзіндей жанды. Үйлер қаншама көк тіремесін, тас қабырға құрып қалқан болмасын, бәрібір көше бойлап салқын самал еседі. Құдайдың құдіреті адамның құдіретінен күшті. Көше күндізгідей жарық. Ешкімнен ешкім жасқану, қорқу деген жоқ, жүре бер. Жұрт аяғы саябырсымайды білем, тегі. Бродвейде адам көп емес, бірен-саран шағын топ жүр. Сөйтсек, олар өзіміздің туристер болып шықты. Көшенің дәл ортасында қыз бен жігіт бір-бірімен өлермен болып сүйісіп тұр. Американдықтар сүйісуге келгенде орын таңдамайды, әке-шешенің, жолдас-жораның, бөтеннің көзінше сүйісе береді. Бір кезде мұндай қылық бізге жат еді, қазір кәдімгідей үйреніп қалдық қой, қыз бен жігітке онша сұқтана қарағанымыз жоқ. Кең көше біз күткендегйдей адам абыр-сабыр болып жатқан жер болмай шықты. Есесіне біздің отельден таяқ тастам жердегі Рокфеллер-Орталық таңдай қаққызды. Мектепте үйреткенге сенсек, Рокфеллер – капиталист деп аталатын жағымсыз бейненің көкесі. Капиталист – елді қанаушы, халқына қайырымы жоқ қатыгез. Сол Рокфеллер аумағы 10 гектар жерді алып жатқан мына орталықты 1940 жылы салғызыпты. Биіктігі 260 метр болатын үйде Америка Радикорпорациясының штаб-пәтері және басқа толып жатқан фирмалардың офистері бар. Прометейдің алтын жалатқан скульптурасы, фонтан, мұз айдыны электр қуатының күшімен алаулап нұрға бөленіп жарқырайды. Мұнда осы бизнес-орталығымен қарым-қатынас жасайтын елдердің тулары қаз-қатар тізіліпті. Арасында Қазақстанның көкбайрағы да желбіреп тұр. Өстіп өркениетті елдер қатарынан көріне бер, менің Қазақстным! Жалпы, Америкадағы барлық дерлік күрделі құрылыстарды белгілі бір ауқатты адам салдырған. Ел халқының мақтанына айналған жәдігерлердің барлығы белгілі адамдар есімімен байланысты. Біздің келешек капиталистеріміз де сөйтер алдағы уақытта. Олардың шамасы әзірге той, шоуға, ат бәйгесіне машина тігуге ғана жете бастады ғой. Бұған да, шүкір. Әлденіңдерші, әйтеуір! * * * Нью-Йоркте турист қызықтайтын ғажаптар жеткілікті. Турист жолы – тарау-тарау, сөйтсе де олардың бәрі соқпай кетпейтін бір жер бар, ол – Азаттық Статуясы. Америкаға келіп тұрып оны көрмей қайтқан адам – түк көрмеген адам. Келесі күні біздің топ екі жарылды. Бірі – магазин аралайды, екіншісі – Азаттық Статуясына барады. Мен Статуяға баратын топқа қосылдым. Азаттық Статуясы Нью-Йорк айлағының Азаттық аралында тұр. Оны Франция АҚШ-қа Америка революциясына одақ болғанының құрметіне салып берген. Құрылыс 12 жыл жүргізіліп, 1886 жылғы қазанның 28-інде салтанатты жағдайда ашылған. Статуяны салуды жүзеге асырған жас француз скульпторы Фредерик-Огюст Бартольди оның үлгісіне өз шешесін алған. Статуя – тәж киген әйел бейнесі. Оның тәжінің жеті үшкір айдары жеті құрлық пен жеті теңіздегі азаттықты паш еткендей. Статуяның сол қолында – Тәуелсзідік декларациясы, оң қолынла теңіз деңгейінен 100 метр жоғары етіп ұстаған алау от. Статуя жанында Азаттық статуясының және иммиграция музейлері бар. Статуя о баста қоладан құйылған, қазір ол суға-буға тотығып, көкбеңбек болып кеткен. Салмағы 225 тонна бұл статуяны көріп тұрып не түрлі ойға кетесің. Соның ең бастысы – мынандай статуя салынған, оған күн ұзақ адамдар ағылған ел еркіндіктің бағасын біледі. Азаттықтың бұл ғажайып алып белгісін көрген де арманда, көрмеген де арманды. * * * Нью-Йорктің тағы бір ғажабын тамашалау естен кетпестей әсер етті. Ол – 102 қабатты «Эмпайр Стэцт Билдинг» аталатын аспанмен таласқан үй. Мұны «Көк жүзіндегі шіркеу» деседі екен американдықтар. Айтса айтқандай, оның биіктігі – 436 метр. Мұнда айнала маңайды шолатын екі алаң бар, біреуі 102-ші, екіншісі 86-шы қабатта. Жоғарғы жағы жөнделіп, жатқандықтан біз 86-шы қабаттан қайттық. Әр жерге дүрбі орнатылған, асықпай көр, қызықта. Алып қаланың аспаны ашық. Маңайдың бәрі әдемі көрінеді. Жалпы, «Эмпайр Стэцт Билдинг» жатқан бір алып кешен. Дәлел ретінде бір-екі цифр келтірейік, мұнда 73 лифт дамылсыз қозғалып, 15000 адам қызмет көрсетеді. Кешеннің жоғарғы 30 қабатының шамы таң атқанша жанып тұрады. Нью-Йорк оттары жарқырап жатқан алып теңіз іспетті. Шіркін, байлық-ай десеңші! Осының бәрін көріп тұрып, қалт-құлт еткен өміріміз, жылт-жылт еткен жарығымызды ойлап қайтіп қана өзегіміз өртенбесін. Біз алып КСРО кезінде асқан оптимист болып алған ұрпақпыз, әлі-ақ біздің көшелеріміз де неон жарығымен жарнамалар жалтылдайды, көшелеріміз күндізгідей болып жарқырап тұрады. Президентіміз, үкіметіміз, әкімдеріміз осылай дейді, біз сенеміз. Бұл жұмақты халық өз еңбегімен орнататынын біле ме? Біледі. Білмесе, өмір үйретеді. Мына Америка тәрізді өркениеттің биігіне көтерілген, дамудың шыңына шыққан елдер тәжірибесінен үйренеміз. Күлшеге алданған бала болған, томаға-тұйық өмір кешкен күннен құтылдық қой әйтеуір. * * * Бізді келесі күні орыс тілді халық тұрады делінетін Брайтон-бич ауданына алып барды. Сөйтсек, орыс тілдіміздің барлығы Ресейден кеткен еврей екен. Толып жатқан синагога (дін үйі), магазин, мейрамхана, кафе, дүңгіршек – бәрі еврейдің қолында. Еврей – ақылды халық, қу халық жеп жатады ғой, Америка саудасына осы қасиеттердің бәрі қажет, еврейлер өмірдегі өз орнын тауыпты. Осында «Одесса» деп аталатын мейрамханада ұзақ отырып тамақтандық. Америкадағы өзіміздің еврейлер біздің жағдайымызды жақсы білетін болып шықты. Американың өң мұз қосқан сусындарын іше-іше әбден қаталаған екенбіз, шайды өлгенше сораптадық. Қайран қара шәй-ай, сүт қатып пора-пора болып терлеп ішіп, рахатқа баттық – кодиционерден, мұзды сусыннан тырысып жүрген дене жеңілдеп сала берді. «Қара шай іш, Қарандай іш» – деп әндетіп қойдым. – Айтшы-айтшы, – деді Смекең. – Естігем, әнді сіз жақсы айтады екенсіз, өзіңіз айтыңыз. – Шешемізден үйренген бірдеңелер бар. Ауылға барғанда айтармыз. Әнді өз отанында айтқан жақсы. Қалай жақсы айтты мына Смекең! Әннің де өз отаны бар. Музыканың тілі жоқ, ол барлық ұлтқа түсінікті деп жатады ғой. Жоқ, музыканың тілі бар, ол оны туғызған халықтың тілінде сөйлейді. Моцарттың «Айлы сонатасы» қазақтың жүрегін Әбдімомынның «Ерке сылқымындай» елжірете алмайды. Шостаковичтің алтыншы симфониясы Құрманғазының «Сарыарқасындай» жігерлендірмейді. * * * Қайтатын кез де келді. Отельдердің әр минутына дейін санаулы. Айтқан уақытта нөмірді босатуың керек, енді ол – басқаның еншісі... Мен лифт алаңына Смекеңнен бұрын шықтым. Смекеңді күту – сыйластық жөні, оның үстіне ертеңгі қарбалас кез, лифт те тоқтамады. Менің қасыма көрші бөлмеден шығып ерлі-зайыпты екі адам келіп тұрды. Екеуі әуелі орысша сөйлспек болып еді, маған бір қарап алды да өз тілдеріне көшті. Смекең шықты бөлмеден. – Так, қайттық па енді, – деді Смекең. Ерлі-зайыпты бізге жымың-жымың етіп қарады. – Қай жерденсіздер? – деді еркегі орысша. – Қазақстаннан. – Сіздер ше? – Израильден. – Одақтан қашан кеттіңіздер? – Көп болды. – Қазақстанды білесіз бе? – Елуінші жылдардың аяғында Қостанайда болғанмын. Әскерде қызмет еткенмін. Осындай жедел білісуден соң, Израильде болған кісі ғой, Смекең: – Онда, Израильде қалай? – деп сұрады. Әйел шап ете қалды: – Біз жеңеміз, Құдай бізбен бірге. – Кімді? – Арабтарды. Мұсылмнадарды. Смекең де қырсықты: – Құдай – біреу, бәрімізге ортақ. – Жоқ. Құдай – біздікі. – Немене, сатып алып па едіңіздер? – Сатып алғанбыз. Ері өз тілінде басу айтты, әйелі көнер емес. Екеуі ерегісе кетті. Лифт келіп қалды. Біз біреуіне, еврейлер біреуіне ұмтылдық. – Апырай, мына еврейлер қандай еді?! – Құдайды да меншіктеп алғанын қарашы! – Бұлардан бәрі шығады. Смекең екеуміз бірінші қабатқа түскенше, лифт ішінде осылай десіп үлгердік. Егде тартқан еврей әйелдің өз халқына деген сенімі неткен нық еді! Біз еврей бола алмаймыз, бірақ бізге де дәл осындай сенім қажет-ақ. Мынау алмағайып тірліктен алып шығатын күш – осы сенім. Ол сенімнің аты – Қазақстанды өркениетті ел санатына ертерек қосуымыз керек. Қосамыз! Соңғы тұрақтан шығып, автобусқа отырдық. Енді бәрі белгілі, әуежай, ұшақ, Мәскеу, Алматы. Ұшақтан түсерде жүгенімізді сыпырып қоя береді. Арғы жағы – ауыл қайда, су қайда? Осымен «Атланта... Жоқ, Америка» атты жанрсыз жазбаны аяқтаса да болар еді, оқырманға көріскенше күн жақсы айтқым келіп кеткенін қараңыз. Ол мынау: турист – желіп жүрген жолаушы. Америка халқымен сөйлесіп, пікір алмасуға тіл жоқ. Іс басындағы, еңбек үстіндегі бірде-бір адаммен жүздесе алмадық. Америкада өмірдің көлеңкелі жақтары да жеткілікті, оларға бізді жолатпайды. «Сценарий бойынша» барған жерлердегі көрген-білгенді жазып, олардан от алған ойларды айттым. Аз да болса, көптей көріңіздер, ағайындар. Мазмұны
Шаншар атай немесе Шертпектен шеке зардап шекпейді -3 бет Балалардың махаббатында неміз бар? – 28 бет Сәлім – Сәлима – 53 бет Аула немесе Әжелердің әңгімесі – 77 бет Әкімнің туған күні – 114 бет Сауытбек пен Ақбөпе – 141 бет Әрқилы ойлар – 169 бет Атланта, жоқ... Америка сапары – 283 бет жүктеу/скачать 5,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|