Қазы ет тағамдары ішіндегі ең кәделісі және ерекше дәмдісі. Ол тек жылқы етіненжасалады. Қазақ ұлтына ғана тән тағам

жүктеу/скачать 23,28 Kb. Дата 19.04.2023 өлшемі 23,28 Kb. #174927

1-мәтін Қазы – ет тағамдары ішіндегі ең кәделісі және ерекше дәмдісі. Ол тек жылқы етіненжасалады. Қазақ ұлтына ғана тән тағам. Сойылған жылқы малының семіздігіне байланысты қазыны адамның қолының саусақтары өлшемімен санайды, яғни кереқарыс, сіресүйем, бес елі, табаншықты деп атайды. 2. Қазы айналдыру – ұлттық тағам ерекшеліктерін көрсететін ас даярлау тәсілдерінің бірі. Жаңа сойылған жылқы ішегін әбден тазартып жуып, оған бір-бірлеп тілініп тұздалған, әртүрлі дәмдеуіш қосылған жылқы қабарғасын майымен қоса тығады. Қабырғаның басы ішектің бір басынан шығып тұрғандықтан ішектің келесі ұшын істікпен тесіп байлайды. Дұрыс айналған қазы жұмыр, сырты тілінбеген, бүлінбеген болады. Оны жел өтіне іліп, бір айдан аса уақыт кептіреді. Мейіздей қатып кепкен қазы, яғни сүрленген қазы аса құнды. Қазыны қалай айналдыратынын тәптіштеп баяндайық. Қабырға басын омыртқадан пышақпен шығарып, төс етегін ортасынан қақ жарып бөледі де, екі сүбені екі бөлек сөгіп алады. Тілуге және айналдыруға қолайлы ету үшін қазы сүбелерін 4-5 сағат іліп қойып, тобарсытады. 3. Қазыны әзірлеу үшін көкірек тұсындағы қара қабырғаларды қолдануға болмайды. Жылқының қолтық астындағы қара қабырғаларында көбіне май болмайды. Соғымға байланған жылқының еті көбіне қол етіне ауып кетеді. Сондықтан бір жылқыдан 6-8 қазы ғана шығады. Егер сойылған мал семіз болса, 24 қабырғадан 8 қазы шығаруға болады. Осы тұста айта кететін бір жайт, жылқының үлкен қабырғаларынан және өз майынан ажырамай айналған ішек қазы деп аталады. Ал кіші қабырғалар мен өзге де мүшелерден сылынған ет пен майды қоса отырып айналдырылатын ішек қазы болып саналмайды. Алайда еліміздің кейбір аймағында мұны да қазыға жатқызады. 4. Жылқы қабырғасын шығарған кезде оны жұп-жұбымен мүшелейді. Қабырғаның етек жағындағы шеміршектен бастап шығарып, жұптайды. Шығарылған қабырға етін сылмай, майын кескілемей бүтіндей етіп алу қажет. Ал қазы салынатын ішекті міндетті түрде 1-2 сағат тұзды суға салып қою керек. Қазының әр қабатына тұзды қоспаны жағады. 5. Кейбір өңірде қазыны тек жел өтінде кептірмей, қайыңның 50-60 градустық қою түтініне қойып та қақтайды. Содан кейін суық жерге қойып салқындатады. Түтінге ысталған қазы ерекше дәмді және майының түсі қошқыл болады. Кере қарыс қазы мен сіре сүйем қазы бармақ пен шынашақ арасындағы жуандыққа сәйкес келеді. Ал табан қазы немесе табалдырық қазы өте семіз жылқыдан ғана шығады. Сонымен бірге өте майлы және жуан шыққан сүбе қабырғаны бүйен ішекке тығады, бұл би қазы деп аталады. Ішекке сыймаған қабырғалар да тілкем күйінде сақталып, дөңбек қазы немесе бұжбан қазы ретінде қолданылады.Қарап отырсақ, қазақ халқы осының барлығын тереңінен зерттеп барып білген. 1.Қазының өлшемі A) Бес қарыс B) Сүйем қарыс C) Екі қарыс D) Сіре сүйем 2. Мәтін мазмұнына лайықты ақпарат A) Қазы жылқының жасына қарай жіктеледі. B) Қазы малдың түріне қарай жіктеледі. C) Қазы жылқының тұқымына қарай жіктеледі D) Қазы жылқының тегіне қарай 3. Мәтіндегі ақпаратқа сай тұжырым A) Майлы қазы шынашақ арасындағы жуандыққа сәйкес келеді. B) Кепкен қазы бүйен ішіне тығып жасалады .C) Сүр қазы семіз жылқыдан шығады. D)Табалдырық қазы семіз жылқыдан шығады. 4. Мәтіндегі: «Қарап отырсақ, қазақ халқы қазы аударуды тереңінен зерттеп барып білген.» деген сөйлемдегі автордың айтар ойы A) Қазақ халқының даналығы жылқы малымен келгенін меңзейді. B) Қазы жасауды қазақ халқы зерттеп, жаңалықтар ашқанын айтады. C) Қазақ халқының тамақ түрлерін жасауда білімі зор екенін аңғартады. D) Қазақ халқының қазы түрлерін жіктеудегі шеберлігін аңғартады. 5..Мәтін түйіні A) Жақсы аттан жал кетсе де, әл кетпейді. B) Жақсы аттың тісін ашпа, Жақсы адамның жасын сұрама. C) Жақсы аттың жал-құйрығы, Әрі жібек, әрі қыл. D) Еттің бәрі қазы емес, иттің бәрі тазы емес. 2-мәтін 1.Хакім Абайдың ғылымның, білім мен өнердің үш қайнар бұлағынан сусындап, азамат, ақын, ойшыл есебінде қалыптасқаны баршаға мәлім. Ең әуелі – қазақ халқының сан ғасырлар бойында қалыптасқан рухани әлемі, екінші – шығыстық бай мәдениеті, үшінші – орыстың, орыс арқылы келген батыстың білім-ғылымы, ой-өрісі. Әсіресе, Абайға шығыс ғұламаларының ықпалы ерекше болғаны аян. 2.Өзінің 14 жасында жазған бір шумақ өлеңінде щығыстың ғұламаларының атын атап, олардан медет сұрауы тегін емес. Шығыс мәдениетінің алтын дәуірінде шыққан өшпес жұлдыздары Әбілхасым Фердауси, Низами Ганжеви, Хожа Хафиз, Омар Хаями, Абдірахман Жами, Әлішер Науаи, Физули, Сағдилар өз заманының рухани басалқасы, батагөйі, рухани әлемнің қайнар бұлағы болғаны анық. 3.Батыстың Шекспир, Гете, Байрон, Монтескье, Шиллер, орыстың Пушкин, Лермонтов сияқты ақындары мен философтары шығыс жұлдыздарының ықпалын бойларына сіңіріп, шығармалар жазғаны белгілі. Гетенің «шығыстың жеті ақыны бар, олардың ең нашары менен артық жазады» дегені бар. Ал Аристотельді гректердің өзі Әл-Фараби арқылы ғана танып білген. 4.Жердің күнді айналуын Коперниктен 500 жыл бұрын Бируни айтқан. Математика, алгебра, астрономия Орта Азияда өріс алып дамығаны белгілі. Ибн-Синаның медициналық канондарын бүкіл әлем мойындаған. Дәлдік ғылымдардың бастауында тұрған әл-Хорезми, әл-Фараби, әл-Бируни, ибн-Сина, ат-Туси, Ұлықбек сынды Тұран ойшылдарының қағидаттары күні бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ.. 6. Абайдың рухани әлемінің қайнар бұлағы A) Өз халқының рухани әлемі B) Әл-фарабидің ілімдері C) Пушкин мен Лермонтов шығармалары D) Ибн Синаның медицина канондары 7. Мәтінге сай ақпарат A) Дәлдік ғылымдарының тұжырымы маңызын жойған. B) Әл-Фарабиді гректер Аристотель арқылы ғана таныған. C) Абайға шығыс ғұламаларының әсері ерекше болған. D) Жер күнді айналатынын ең бірінші Коперник айтқан. 8.Нақты ғылымның бастауы болған Тұран ойшылдарының қағидаттарының әлі күнге дейін маңызын жоймауының себебі A) Ибн Синаның медициналық конондарын бүкіл әлем мойындағандықтан B) Олардың ғылым жаңалықтары жалғасын тапқандықтан C) Олар ашқан жаңалықтар 500 жыл бұрын пайда болғандықтан D) Олар ашқан жаңалықтар дәлдік ғылым болғандықтан 9.Мәтін мазмұнындағы ақпараттар реттілігі 1. Шығыс мәдениетінің алтын дәуірі 2. Дәлдік ғылымдардың ғұламалары 3. Абайдың үш қайнар бұлағы 4.Батыс пен шығыс үйлесімі A) 1, 3, 2, 4 B) 3, 1, 2, 4 C) 3, 1, 4, 2 D) 2, 4, 3, 1 10. Мәтіннің негізгі ойы A) Мектеп – кеме, білім – теңіз. B) Өнерлінің өрісі кең. C) Ғылым – жанып тұрған шырақ. D) Кітап – алтын қазына. 3-мәтін 1. Келі – дәнді дақылдар мен науат, шақпақ қант тәрізді түйір-түйір заттарды түйгіштеп уататын, ұнтақтайтын, қатты ағаштан, тас, темір, шойын сияқты материалдардан жасалған іші қуыс құрал, тұрмыстық бұйым. Бидай, тары, арпа т.б. дәнді дақылдарды түюге арналған ағаш келі қатты ағаштың жуан діңінен ортасын 30-35 см тереңдікте ұңғуырмен ою, қашау арқылы жасалады. Келі қазақ дастарқанының шырайын келтіретін ақталған тары, қуырған бидай, түйілген жарма, құрт, ірімшік, жент сияқты тағамдарды дайындауға қажетті басты тұрмыстық бұйым болған. 2. Таңдап алынған ағашты өңдеп, затты түйіп ұнтақтайтын құрал жасайтын шеберді халық келіші деп атаған. Келішілер жаз бен күз жаңбырсыз болған құрғақшылық жылдары келі жасайтын ағаш кеспегін мол етіп жинайды. Кеспектерді шөлді жерде өскен немесе сусыз қаңсып, жұмырланып өскен жерінен жинайды. Ондай ағашты қысқа қарай түбірімен қазып алады. Оның діңін екі жағынан аралап, болашақ келінің кеспегін дайындайды. Одан әрі кеспектерді кептіруге кіріседі. Ел арасында келі жасайтын кеспекті кептірудің әдіс-тәсілдері көп болған. Шеберлер ұңғуыр, тышуыр, шаппашот, қашау сияқты құралдарды алма-кезек қолдана отырып, келі жасайтын кеспектің ішін ойып алып тастайды. Келі оюда әр өңірдің шеберлері қалыптастырған тәсілдері бар. Мәселен, Қызылорда өңірінің келішілері алдымен кеспектің ортасын бір рет ұзын бұрғымен бұрғылап алады. Одан әрі бұрғыланған жер мен оның айналасын қыздырылған үшкір темірмен қариды. Шебер ағашты ыстық темірмен қайта-қайта қарып отырып, келі оймасының нобайын келтіріп алған соң, қуысқұлақ немесе имекбас қашаумен түгел ойып шығады. 3. Қарақалпақстанда тұратын қазақ шеберлері кеспек ортасын аздап шұңқырлап ойып алып, сол жерге көмір шоғын салып, сол шоқпен қарып ояды, кейде кеспек ішін аспаппен үңгіп алып, қайнап тұрған қазанға қақпақ сияқты төңкеріп жауып, ыстық бумен ағаш ішін жібітіп алып та ояды. Келішілер келінің түбін екі түрлі тәсілмен ояды. Тары, бидай, жүгері тәрізді дәнді дақылдарды түюге, жармалауға қолданатын келінің түбін тегіс етіп ояды. Оны түбі тегіс келі деп атайды. Тары ақтауға қолданатын келі түбін шұңғылдап ояды. Мұндай келіні түбі шұңғыл келі деп атайды. Келінің іші ойылып болған соң оны өңдеу, дайындау жұмысы одан әрі жалғасады. Кейбір шеберлер ойылған келінің ішіне топырақ толтырып, жерге бір жұмадай уақыт көміп тастайды. Келі ішіндегі, сыртындағы құрғақ топырақ ағаш бойындағы ылғал мен тұзды өзіне сорып алады. Топырақтан шығарып алған бірқалыпты температурада жылы жерде әбден кептіреді. 4. Кейбір шеберлер іші ойылған келіні қызған тандыр ішінде ыстық қозға қақтап алып, оның іші-сыртын қойдың құйрық майымен, түйе қомының майымен сіңіріп майлайды. Қатты құрғақта келі жарылып кетпес үшін оның иіні мен тағанын айналдыра түйенің иленбеген шикі терісімен қаптап тастайды. Шикі тері кепкен кезде тарылып, келіні сыртынан құрсаулап, қатты қысып қалады. Келінің терімен қапталмаған жерін былғарымен ысқылап өңдейді. Ауқатты адамдар келінің сыртын күмістелген ою-өрнекпен, келсабының бас жағын күміс шытыралармен әшекейлеп жасатқан. Қазақ жерінің кейбір өңірінде ағаш аз өсетін болғандықтан, шеберлер келіні екі-үш ағаш кесіндісінен қиюластырып та жасаған. Мұндай келі құрама келі деп аталады. Құрама келінің сырты тез жарылмау үшін түйе терісімен қаптап, тартып тастаған. 5. Келінің ең үлкенін нар келі деп атайды. Нар келіні ертеде, әдетте, тары сөгінен жарма, жент дайындап сататын саудагерлер арнайы тапсырыспен жасатқан. 11. Мәтін бойынша келі жасаудың алғашқы қадамы A) Ағаштың ішін ояды B) Ағашты кептіреді C) Ағашты қашайды D ) Ағаш таңдау 12. Мәтіндегі кеспекті дайындайтын жыл мезгілі A) Жаз B) Қыс C) Көктем D) Жазғытұры 13. Автордың Қызылорда мен Қарақалпақстан ағаш шеберлері туралы ақпарат беруінің себебі A) Екі өңірдегі келінің тұрмыста қолдану ерекшелігін көрсету үшін B) Тегіс келі мен шұңғыл келіні салыстыру мақсатында C) Екі өңірдегі келінің жасалу ерекшелігін көрсету мақсатында D) Екі өңірдегі келі жасау ағашының түрлерін көрсету үшін 14. Мәтіннің бірінші бөліміне лайықты тақырып A) Келі – тұрмыстық бұйым B) Келінің түбін ою C) Кеспекті кептіру D) Келі ағашын майлау 15. Негізгі мәтін мен берілген мәтін үзіндісінің ұқсастығы мен ерекшелігі Келі мен келсапты қайың, қарағаш сияқты қатты ағаштардан ойып жасайды. Ертіс бойындағы елдерде биіктеу келеді. Қазақстанның оңтүстік өңірінде тұтас ағаш көп кездеспейтіндіктен екі, болмаса үш ағаштың кесіндісінен қиюластырып, түйе терісімен тартып жасайды. Мұндай келілерді – құрама келі деп атайды. (А.Қалқаұлы) A) Құрама келінің жасалуы мен өңір атаулары B) Келінің түрлері мен ағаш өңдеу ерекшелігі C) Келі жасау тәсілдері мен ағаш түрлері D) Келінің көлемі мен келсаптың жасалуы жүктеу/скачать 23,28 Kb. Достарыңызбен бөлісу: