Лекция 0 cағат Практикалық сабақ 15 сағат ожсөж- 45 сағат CӨЖ 45 сағат Емтихан семестрде


P. infestans саңырауқұлағының физиологиялық нәсілдерінің



жүктеу/скачать 3,49 Mb.
бет91/96
Дата05.02.2022
өлшемі3,49 Mb.
#16368
түріЛекция
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   96
P. infestans саңырауқұлағының физиологиялық нәсілдерінің

төзімділік гені (R – гендер) бар өсімдіктермен өзара байланысы



Төзімді сорт генотипі

P. infestans саңырауқұлағының физиологиялық нәсілдері

0

1

2

3

4

1,2

1,3

1,4

2,3

1, 2, 3, 4

r

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

R1

–

+

–

–

–

+

+

+

–

+

R2

–

–

+

–

–

+

–

–

+

+

R3

–

–

–

+

–

–

+

–

+

+

R4

–

–

–

–

+

–

–

+

–

+

R1 R2

–

–

–

–

–

+

–

–

–

+

R1 R3

–

–

–

–

–

–

+

–

–

+

R1 R4

–

–

–

–

–

–

–

+

–

+

R2 R3

–

–

–

–

–

–

–

–

+

+

R3 R4

–

–

–

–

–

–

–

–

–

+

R1 R2 R3

–

–

–

–

–

–

–

–

–

+

и т. д.































Ескерту. Фитофтороз ауру қоздырғышының бұл нәсіліне сезімтал ген «–», төзімділік гені «+» белгілерімен белгіленген.


Төзімділіктің басқа бір типі – полиггенді, егістік, салыстырмалы, горизонталды: көптеген гендердің жиянтығының әсеріне байланысты болады. Полигендік төзімділік әр түрлі дәрежеде кез келген өсімдіктерге тән. Полигендік төзімділіктің жоғарғы дәрежесінде патологиялық үрдіс баяулайды. Бұл аурумен зақымданғанына қарамастан өсімдіктің өсіп-жетілуіне мүмкіндік береді. Кез келген полигенді белгі сияқты бұндай төзімділік орта жағдайына байланысты (минералдық қоректену дәрежесі мен сапасы, ылғалмен қамтамасыз етілуі, күн ұзақтығы және басқа да бірқатар факторлар) өзгереді.


Полигенді төзімділік трансгрессивті тұқым қуалайтын болғандықтан оны селекция жолымен сорттарға бекіту өте қиын.
Жоғары сезімталдық пен полигенді төзімділіктің бір сортта болуы жиі кездеседі. Бұндай жағдайда сорт моногендік төзімділіктен басым жаңа нәсіл пада болғанға дейін иммунды болады да одан соң ауруға төтеп беру қызметін полигенді төзімділік атқарады.


Төзімді сорттар шығару тәсілдері

Нақты жағдайда ең көп қолданылатын тәсілдер бағытты гибридизация мен сұрыптау.


Гибридизация. Ата-аналарынан ұрпақтарына төзімділік гендерінің берілуі сортаралық, түраралық және туысаралық гибридизация кезінде жүреді. Гибридизация үшін ата-ана формалары ретінде қажетті шаруашылық-биологиялық сипаттағы және ауруларға төзімді өсімдіктер алынады. Төзімділік доноры ретінде көбіне жабайы түрлер алынады, сондықтан келесі ұрпақтардың қатарында қажетсіз белгілер мен қасиеттер пайда болуы мүмкін. Ондай белгілерден арылу мақсатында қайталай шағылыстыру, немесе беккросс нәтижесінде жүзеге асады. Беккроссты төзімділіктен басқа «жабайы» белгілер жойылғанша жүргізеді.
Сортаралық және түраралық гибридизация көмегімен дәнді дақылдардың, бұршақ дақылдарының, картоптың, күнбағыстың, тағы басқа да дақылдардың ең қауіпті деген ауруларға төзімді көптеген сорттары шығарылды.
Кейбір түрлер өзара шағылыспайтын болса «аралық» түрлерді пайдаланады: өзара шағылыспайтын түрлердің әр қайсысы үшінші бір түрмен шағылыстырылып, одан алынған буданды өзара немесе қайтадан бастапқы бір түрмен шағылыстырады.
Қандай жолмен алынса да будан өсімдіктерді ауру қоздырғыш мол және олардың дамуына қолайлы болған жағдайда сынайды. Кейін көбейтуге ауруға төзімді, шаруашылық тұрғыдан құнды өсімдіктер сұрыпталып алынады.
Сұрыптау. Бұл кез келген гибридизация кезінде қолданылатын тәсіл. Алайда оны өз бетінше де төзімді сорттар алу үшін пайдалануға болады. Ауыл шаруашылық дақылдарының көптеген сорттары біртіндеп сұрыптау арқылы алынған. Ол әсіресе айқас тозаңданатын өсімдіктер үшін тиімді, себебі олардың ұрпағы гетерозиготалы популяцияға жатады.
Аталған тәсілдермен қатар ауруға төзімді сорттар шығару үшін мутагенез, гендік инженерия және т.б. тәсілдер де кеңінен қолданылады.


Төзімділіктен айрылу себептері

Өсімдік сорттардың біраздан соң ауру қоздырғышының патогендік қасиетінің өзгеруінің, немесе өсімдіктердің иммунологиялық қасиетінің бұзылуының нәтижесінде ауруға төзімділігі біртінде төмендеп, мүлдем жоғалады. Сезімталдығы өте жоғары сорттардың ауруға төзімділік қасиетінен айрылуы патогеннің вируленттігі басымырақ нәсілдерінің немесе комплементарлы гендердің пайда болуына байланысты болады. Төзімділігі моногенді соттар патогеннің жаңа нәсілдерінің көбеюіне байлансыты зақымдануы біртіндеп артады. Сондықтан да селекцияда тек қана сезімтілдығы өте жоғары сорттарды қолдануыдың болашағы жоқ.


Патогендердің жаңа нәсілдерінің пайда болуының бірнеше себептері бар:

  1. Мутация. Бұл ең жиі кездесетін себебі. Мутациялар әр түрлі мутагендік факторлардың әсерінен болады. Олар фитопатогендік саңырауқұлақтарға және бактерияларға тән. Ал вирустар үшін мутация – өзгергіштіктің жалғыз ғана себебі.

  2. Генетикалық тегі бойынша әр түрлі микроорганизмдер особтерінің жыныстық үрдіс нәтижесінде будандасуы (гибридизация). Бұл негізінен саңырауқұлақтарға тән;

  3. Гетерокариоз, немесе гаплоидты клеткалардың ядролық әркелкілігі. Саңырауқұлақтардың ядролық әркелкігінің пайда болу себептері – жеке ядролар мутациясы, ядролардың сапасы әркелкі гифтерден анастозалардың (гифтердің тұтасып өскен бөліктері) бойымен көшуі және ядролардың қосылып, одан соң бөлінуі кезінде гендер комбинациясы пайда болуы (парасексуалды үрдіс). Жыныстық үрдісі болмайтын жетілмеген саңырауқұлақтар класы үшін ядролардың әркелкілігі мен парасексуалды үрдістің маңызы ерекше.

Бактерияларда мутациядан басқа трансформация құбылысын да байқауға болады. Трансформация кезінде бактериялардың бір штаммының бөліп шығарған ДНҚ-сы басқа штамм клеткаларымен сіңіріледі де, оладың геніне кіреді. Ал трансдукция кезінде хросоманың жеке сегменттері бактериофаг көмегімен бір бактериядан екіншісіне көшеді.
Микроорганизмдердің жаңа нәслідерінің пайда болу үрдісі ұдайы жүріп тұрады. Алайда түзілетін нәсілдердің басым көпшілігі даму пәрменділігінің төмендігінен немесе маңызды белгілерінің болмауынан бәсекелестікке шыдамай бірден өліп қалады. Патогендер популяциясында өсімдіктердің сорттары мен түрлері төзімділігінен басым болатын вируленттігі жоғары патогендер сақталады.
Сонымен қатар өсімдік сорттарының иммунологиялық қасиеттерінің өзгеруі өсу жағдайларына да байланысты болады. Сондықтан дақыл сорттарын белгілі бір аймақта аудандастыру үшін, алдымен сол болашақта аудандастырылмақ аймақта міндетті түрде иммунологиялық сынау жүргізіледі.


өсімдіктерді аурулардан қорғаудың тәсілдері
мен құралдары. ауруларды есепке алу

Ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру технологиясының міндетті бөлігі – өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау. Әсіресе ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру интенсивті жүргізілетін жағдайда бұл мәселенің маңызы ерекше. Себебі интенсивті технология жағдайы ауру қоздырғыштардың да өсіп-жетілуіне жағдай туғызады. Мысалы ауыспалы егістікте бір дақылдың үлесінің жоғары болуы сол дақылдарды зақымдауға бейімделген патогендердің жинақталып, кейін кең таралуына ықпал етеді. Ал тыңайтқыштарды көп мөлшерде қолдану өсімдіктердің сезімталдығын арттырады. Ауыл шаруашылық дақылдарын қорғау жүйесіне бір жағынан дақылдардың өсуіне және олардың патогендерге төзімдлігін арттыруға қолайлы жағдай қамтамасыз ететін, ал екінші жағынан ауруқоздырғыштардың өсіп жетілуіне тосқауыл болатын, ғылыми негізделген тәсілдер кіреді. Өсімдіктерді аурулардан қорғауға бағытталатын барлық шаралар мақсатына қарай екіге бөлінеді: алдын-алу (профилактикалы) және емдік (терапевтикалық). Өз кезегінде аталған шаралар биологиялық, агротехникалық, физико-механикалық, химиялық және карантиндік болып бөлінеді. Бұл тәсілдердің барлығы да нақты жағдайларға сәйкес, техникалық жаңа және экономикалық тұрғыдан тиімді болулары қажет.




Селекциялық тұқымдық тәсіл
Өсімдіктерді аурулардан алдын-ала қорғау шараларының ішінде, сау тұқымдық материал алуды қамтамасыз ететін, тұқым және көшеттік шаруашылығын ұйымдастыру маңызды орын алады. Оның ең маңызды элементтері:

  • қорғау шараларын кешенді түрде өткізетін тұқымдық немесе аналық учаскелерін құру. Бұл учаскелер өндірістік егістіктерден кеңістіктен шектеледі (кем дегенде 1000 м қашықтықта);

  • тұқымдық немесе отырғызу материалын залалдану дәрежесін бағалау (фитопатологиялық сараптау), оны залалсыздандыру және тұқымдық учаскелерді екінші кезекті залалданудан қорғау, уақытылы өткізілетін фитопатологиялық бақылау және жекелеген ауру өсімдіктерді жою. Апробация өткізу қарсаңында ауыл шаруашылығы дақылдарының тұқымдық егістіктері Мем стандарт талабына сай болуы қажет;

  • селекциялық мекемелердің ұсынуларын ескере отырып, уақытылы сорт алмастыруды өткізу.



Агротехникалық тәсіл


Ауыспалы егістік – егістікте патогендердің жинақталмауының алдын алатын өсімдік қорғаудың маңызды агротехникалық тәсілдерінің бірі. Ауыспалы егістік құрарда ең алдымен ауру қоздырғыштарының биологиясы мен олардың топырақта сақталу ұзақтығын есепке алады. Дақыл бір танапқа қайта себілу мерзімі топырақтағы патогендік бастамалардың тіршілігін тоқтатпастан ерте болмауы қажет және бір патогенмен зақымданатын дақылдар ауыспалы егістікте бір кезекте болмауы тиіс. Мысалы киламен зақымданған қырыққабаттан соң шалқанды, турнепсті, брюкваны және басқа да крест гүлділерді отырғызуға болмайды. Ауыспалы егістікте картоптан соң қызанақ, немесе керісінше орналастыруға болмайды, себебі бұл екі дақыл да фитофтороз ауруына шалдығады (P.infestans). Сонымен қатар бір дақылдың тауарлық және тұқымдық мақсатта өсірілетін танаптары арасында кеңістік изоляциясын сақтаудың маңызы зор.
Топырақ өңдеу. Аңызды қопсыту (лущение), ерте терең сүдігер жырту сияқты топырақ өңдеу тәсілдері, сапрофитті және патогенді организмдердің антагонистік микрофлорасының дамуы нәтижесінде өсімдік қалдықтарында сақталатын ауру қоздырғыштардың жетілуіне кедергі келтіреді. Отамалы дақылдар танабының күтіп-баптау (тырмалау, қатар аралығын қопсыту, түптеу) кезінде арам шөптер жойылып, топырақтың физикалық қасиеттері жақсарып, өсімдіктердің өсіп жетілуіне қолайлы жағдай туады. Бұл олардың патогендерге төзімділігін арттырады.
Тыңайту. Тыңайтқыштарды дұрыс қолданбау (өлшемсіз немесе мезгілсіз) өсімдіктердің ауруға төзімділігінің төмендеуіне себепкер болады. Мысалы, азотты бір жақты немесе шамадан тыс мөлшерде қолданған жағдайда бидай тат ауруына көбірек шалдығады, ал фосфор және калий тыңайтқыштары және микроэлементтер аурудан қорғаныш ролін атқарады. Мыстың азғана мөлшері картоптың фитофтороз ауруына шалдығуын төмендетеді, құрамында бор бар тыңайтқыштар қызылшаның өзегінің шіруін болдырмайды. Астық дақылдарының тұқымын молибден тұздарымен мен өңдеу олардың тат, қара күйе және т.б. аурулары төзімділігін арттырады. Қышқыл топырақтарды ізбестеу қырыққабаттың кила және қара сирақ ауруларымен заладануын төмендетеді.
Себу, отырғызу және өнімді жинау мерзімдері. Оңтайлы себу және өнімді жинау мерзімдерін сақтау көптеген аурулардың дамуын тежейді. Көпшілік жағдайларда тұқымды ерте себу кеш себуге қарағанда өнімді көбірек береді және өсімдіктердің ауруға шалдығу дәрежесі де төменірек болады. Бұл біріншіден бидай, арпа сияқты ерте себілетін дақылдарға қатысты. Бұл дақылдар ерте себілсе тамыр шірігі ауруынан аз зардап шегеді. Картопты ерте отырғызу фитофтороз ауруы кең ауқымда таралмай тұрып өнімін жинап алуға мүмкіндік береді. Алайда, жеткілікті дәрежеде қызып үлгермеген топыраққа отырғызу картоптың ризоктиноз ауруына шалдығуын күшейтеді.


Химиялық тәсіл

Химиялық тәсіл – фитопатогенді организмдерге уытты әсері бар әр түрлі органикалық және бейорганикалық қосылыстарды қолдануға негізделеді. Бұндай химиялық заттар фунгицидтер деп аталады. Фунгицидтер контакты және жүйелі әсерлі болып екіге бөлінеді. Контактты препараттар тиген жеріне ғана әсер ететін болса, жүйелі препараттар – ауру қоздырғыштарға тиген жерінде де, өсімдіктің басқа мүшелерінде де әсер етеді. Саңырвуқұлақ ауру қоздырғыштарына қарсы қолданылатын контактты әсерлі фунгицидтер қатарына бордос сұйығы, мыстың хлорлы тотығы, каптан, купрозан дәне т.б. жатады.; ал жүйелі әсерлілер қатарына – бенлат (фундазол), байтан-универсал, беномил, тилт, ридомил және т.б. жатады. Фунгицидтер ылғалды ұнтақ (ЫҰ), эмульсия концентраттары (ЭК), пасталар, гранулды препараттар, ұнтақтар, су ерітінділері (СЕ), концетрлі суспензиялар (КС), аэрозолдар, ультра аз көлемді бүркуге (УАБ) арналған ерітінділер.


Қолдану сипатына қарай фунгицидтер 4 бөлінеді:

  • тұқым дәрілеуге қолданылатын;

  • өсіп тұрған өсімдіктерді өңдеуге қолданылатын;

  • түгел жоятын;

  • топырақты зарарсыздандыру үшін қолданытын.

Тұқымдарды дәрілеу олардың бетіндегі немесе бойындағы ауру қоздырғыштармен өсәмдік көгінің және ересек өсімдіктердің залалдануын болдырмайды. Тұқымдарды дәрілеудің үш түрлі тәсілі бар: жартылай құрғақ, дымқыл тәсіл немесе арнайы тұқым бетіне өңез қабатын түзетін заттарды пайдалану арқылы. Қай тәсілін қолданғанда да препарат тұқым бетін тұтас жабуы қажет. Өсіп тұрған өсімдіктерді өңдегенде ерітінді немесе суспензия күйіндегі препарат өсімдік бетіне біркелкі тарауы қажет. Фунгицидтерді, оларды қолдану мерзімін және тәсілін таңдау ауру қоздырғыштарының биологиялық ерекшеліктерімен – залалдауға қажетті жағдайлармен, алғашқы залалдау мерзімімен, қожайын өсімдікпен қарым-қатынасы ерекшеліктерімен (эндо- немесе эктопаразит, залалдау тәсілі) және т.б. анықталады.
Химиялық препараттар қоршаған ортаны және өсімдік өнімдерін залалдайтын болғандықтан қатаң санитарлық эпидемиялық бақылау қажет. Әр препараттың қолдану мерзімі соңғы өңдеу уақыты мен өнім жинауға дейінгі уақыт бойынша белгіленуі тиіс. Қолданыста тек рұқсат етілген препараттар ғана болуы тиіс.


Биологиялық тәсіл

Ауру қоздырғыштарының өсіп жетілуін биологиялық әдіспен тежеу табиғатта қалыптасқан жеке организмдер арасында – мысалы микроорганизмдер мен олардың тіршілік өнімдерінің арасында кездесетін антагонизміне негзіделеді. Мысалы, актиномицеттер мен бактериялар субстратта қатар өспейді, себебі баутериялардың көбею қарқындылығы көбірек болғандықтан ол бар жерде актиномицеттер тарамайды.алайда егер актиномицеттер бактериялардың тіршілігін басуға қабілетті антибиотикалық заттар деп аталатын зат алмасу үрдісінің ерекше өнімдерін өндіруге қабілетті. Олар нақты белгілі бір организмдер тобына қатысты (вирустар, бактериялар, актиномицеттер, саңырауқұлақтар және т.б.) физиологиялық пәрменділігі жоғары заттар. Фитонцидтігі жоғары өсімдіктер қатарына сарымсақ, пияз, хрен, черемуха, тополь, можжевельник, шырша және тағы бірқатар өсімдіктер жатады. Мысалы, зверобойдан алынған иманин антибиотигі клевердің тамыр шірігі ауруының тіршілігін тоқтатады.


Антагонистерді қолданудың негізгі бағыттары:
1) топырақта антагонист-микробтардың жинақталуына қолайлы жағдай туғызу;
2) антагонистер культурасын қолдану;
3) антибиотиктерді қолдану.
Табиғи жағдайларда фитопатогендердің паразиттері ретінде тіршілік ететін микроорганизмдер (бактериялар, саңырауқұлақтар және т.б.) анықталды. Олар гиперпаразиттер немесе екінші кезекті паразиттер деп аталады. Олардың әсер ету механизмі әр қилы болып келеді: қожайын клеткаларының лизисі; патогендердің тіршілігіне тежеу болатын биологиялық пәрменді заттарды өндіру. Мысалы, Trichoderma lignorum әсер ету ауқымы кең бірқатар пәрменді антибиотиктер бөліп шығарады (глитоксин, виридин және т.б.). Сонымен қатар Trichoderma lignorum кейбір патогенді саңырауқұлақтардың склероцияларында паразит күйде тіршілік етеді.
Өз патшалығының басқа түрлерінде паразит күйде тіршілік ететін саңырауқұлақтар микофилді саңырауқұлақтар деп аталады. Қоректену тәсіліне қарай оларды биотрофтар және некротрофтар деп екіге бөледі. Тат саңырауқұлақтарында паразит күйінде тіршілік ететін Darluca filum, ақ ұнтақ саңырауқұлақтарының паразиті – Cicinnobolus sgn. Ampelomyces, плазмопара, питиум, биполярис және тағы бірқатар саңырауқұлақтар паразиті – Trichothecium, питиум, фитофтора және басқа да жалған ақ ұнтақ саңырауқұлатарының паразиті – Dactylella, заразиха түрлерінің паразиті – Fuzarium мысал бола алады.
Екінші кезекті паразиттер ретінде личинкалары заразиханың тұқымын зақымдайтын фитомиза минер-шыбындарын (Phytomiza orobanchiae Kolt.) атауға болады.
Алайда өсімдік қорғау мақсатында биологиялық тәсіл әлі күнге аз қолданылады. Қоршаған ортаға, адамдарға, жануарларға және өсімдіктерге қауіпсіз болғандықтан бұл тәсілдің қолдану аясын кеңейту қажеттілігі туындайды.


Физикалық-механикалық әдіс

Өсімдікті қорғаудың физикалық тәсілдеріжоғарғы және төменгі температураларды, радиациялық сәулелерді, ультрадыбысты, жиілігі жоғары токтарды және басқа да физикалық шамаларды қолданумен байланысты. Мысалы, тозаңды қара күйенің ауру қоздырғышын басу үшін бидай мен арпаның тұқымын 47о С дейін қыздырылған суға 2 сағат бойына салып, одан соң салқындатып, кондициалық ылғалдылыққа дейін кептіріледі. Жылыжайлардың топырақтарын залалсыздандыру үшін термикалық тәсіл, сол сияқты биотермикалық тәсілдер қолданылады. Биотермикалық тәсіл – компосттардың өздігінен қызуы пайдаланылады. Олардың бойында аэробты термофилді микроорганизмдердің қарқынды жетілуі (бактериялар мен актиномицеттер) органикалық заттардың тез ыдырауына және компостың 60...65о дейін қызуына ықпал етеді. Бұндай жағдайда фитопатогендер өледі. Тұқымдарды тұз ерітіндісінде қастауыштың (Claviceps purpurea Tul.) қоздырғышының склероцияларынан тазарту да физикалық тәсілдер қатарына жатады.


Жеміс ағаштарының бұтақтарын кесіп, шырпу, егінді ауру өсімдіктерден арылту, астық дақылдарының тат ауруының аралық қожайын өсімдіктері болып табылатын барбарис, крушина т.б. жою механикалық тәсіл болып табылады.


Өсімдіктер карантині

Басқа елдердің территориясынан өсімдіктердің карантин ауру қоздырғыштарының енуінің алдын алуға (сыртқы карантин) және аурудың таралуын шектеуге (ішкі карантин) бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесі – өсімдіктер карантині деп аталады. Ел ішінде таралмаған немесе таралуы шектеулі, алайда айтарлықтай зиян келтіретін ауру қоздырғыштары карантин объектілері болып табылады. Карантин обектілер тізімі мезгіл-мезгіл қаралып, жаңартылып, бекітіліп отырады.




Өсмідіктерді интегривті қорғау

Нақты экологиялық географиялық аймақта белгілі бір дақылдың ауруларына (зиянды организмдеріне) қарсы қолданылатын биологиялық, агротехникалық, химиялық, физикалық және басқа да тәсілдер кешені интегривті қорғау деп аталады. Оның мақсаты – пайдалы организмдердің тіршілігін сақтай отырып зиянды организмдер түрлерінің санын шектеу.


Интегривті қорғау бірқатар өзара тығыз байланысқан мынадай элементтерге негізделеді:

  1. Өсімдіктердің жақсы жетіліп, ауруларға төзімділігінің артуын, және жекелеген зиянды организмдердің таралуының алдын алынуын қамтамасыз ететін жоғарғы агротехника.

  2. Ауруларға төземді өсімдік сорттарын өсіру.

  3. Өсімдік ауруларының тарлуын болжау негізінде құрылған зиянды организмдер санын шектеуге бағытталған тиімді тәсілдерін (билогиялық, химиялық, физикалық және басқалары) қолдану.

Өсімдіктерді қорғауда белсенді құралдарды қолдануды зиянкестердің зияндылық шегін есекере отырып, яғни зиянды организм түрінің таралу тығыздығына байланысты, қолданылуы тиіс.зиянды организмдердің экономикалық тиімді таралу шегі аймақтың экологиялық-географиялық және дақылдың ерекшеліктеріне байланысты болады.
Жекелеген қорғау шараларына қарағанда интегривті қорғаудың экономикалық көрсеткіштері жоғары болады, және қоршаған ортаға да салмағы төмендеу болады.
Өсімдік ауруларын есепке алу әдістері

Өсімдік ауруларын есепке алу үшін негізінен 2 әдісі қолданылады: тұрақты (стационарлық) учаскелердегі бақылау және бағытты (маршрутты) байқау.


Стационарлық учаскелер белгілі бір аймаққа тән аурулар тараған 2-3 танапта белгіленіп алынады. Бақылау бүкіл вегетация бойына әр 10 күн сайын жүргізіледі. Аурумен залалдану біркелкі болса бақылау өсімдіктері танаптың бір немесе екі диагоналы бойынан, ал біркелкі болмаса өзара параллель бағытпен алынады; ал залалдану бір жерде шоғырланған болса оның аумағы өлшенеді. Егер белгілі бір территорияда бір аурудан жекелеген өсімдіктер өлсе өзара қосылады.
Бағытты (маршрутты) байқаулар тұтас ауданда дақылдардың аурулармен зақымдану туралы мәлімет береді. Оларды жыл сайын 2-3 шаруашылық территориясында жүргізеді. Бақылауларға зерттелетін дақылдың аумағының 10 %-нан кем болмауы тиіс. Барлық мәліметтер арнайы журналдарға жазылады.
Астық дақылдарының вегетация кезеңінің бойына 3 бақылау жүргізілуі тиіс: толық көктеу кезінде, масақтану-гүлдеу кезінде және ору алдында. Міндетті түрде алғашқы белгілерінің пайда болу күнін белгілейді. Ол аурудың шамамен максималды таралу мерзімін анықтау үшін қажет.
Танаптың диагоналы, екі жарты диагоналы немесе оның конфигурациясына сәйкес тұтас учаскеде бір қалыпты өсімдіктердің күйін бағалау үшін бақылау өсімдіктерін алып, мұқият өсіп тұрған жерінде зертеуден бастайды. Қажет болғанда бақылау өсімдіктерінен бау жасайды.
Фитопатологиялық байқаулар кезінде аурудың туу себебі, оның таралуы, дамуы және зияны анықталады. Аурудың таралуы алынған баудағы сау және ауру өсімдіктерді (немесе олардың мүшелерін) есептеу P=(a100): N, мұндағы P ауру өсімдіктер саны, %; a – ауру өсімдіктер саны, дана; N жалпы өсімдіктер саны, дана. Шаруашылықта, ауданда аурудың таралуы (Рс, %) орташа көрсеткіш болып табылады және Рс = ∑Sp : So арқылы анықталады. Мұндағы ∑Sp – танптың гектармен өлшегендегі ауданының көбейтіндісі мен аурудың таралуының тиісінше пайыз көрсеткішінің сомасы; So – байқаудан өткен танаптар ауданы, га.
Аурудың дамуы, немесе өсімдіктердің немесе олардың мүшелерінің) аурумен залалдану дәрежесі зақымданған өсімдік мүшесіндегі дақтардың, өңездердің, пустулалардың санымен және зақымдану аумағымен сипатталады. Зақымдану дәрежесі арнайы шкаламен бағалайды да баллмен немесе пайызбен көрсетеді. К.М.Степанов пен А.М.Чумаковтың (1972) ұсынысы бойынша әр балға толық сипаттама берілген 3-4 балдық шкала қолданылады. Мысалы, 0 – зақымдану жоқ; 1 балл – өсімдік мүшесі бетінің 10 % аумағы зақымданған; 2 балл – өсімдік мүшесі бетінің 11-25 % аумағы зақымданған; 3 – өсімдік мүшесі бетінің 26-50 % аумағы зақымданған; 4 – өсімдік мүшесі бетінің 50 %-дан астам аумағы зақымданған.
Дамудың даму дәрежесі бір немесе бірнеше өсімдіктің белгілі бір аумақта орташа зақымдану дәрежесін сипаттайды. Ол үшін өсімдіктердің жеке мүшелерінің зақымдану дәрежесінің біркелкі көрсеткіштерінің орташа арифметикалық көрсеткіші есептеледі: R = ∑ав  100 : (N ∙ K), мұндағы R – өсімдіктердің дамуы, %; ∑ав – зақымдаған өсімдіктер санының (а) тиісті зақымдану балына (в) көбейтіндісінің қосындысы; N – есептелген өсімдіктер (сау және ауру) саны; K – есептеу шкаласының ең жоғарғы балы.
Шаруашылықта (ауданда) аурудың дамуы орташа өлшенген пайызды сипаттайды; Rc = ∑R ∙ Sn : So, мұндағы Rc –аурудың дамуының орташа пайыз көрсеткіші; ∑R ∙ Sn – аурудың дамуы мен тиісті ауданының көбейтіндісінің қосындысы; So – есеп жүргізілген аудандар қосындысы, га.
Аурудың таралуы мен дамуының мәліметтерін пайдаланып ауру келтірген шығынды – аурудың зияндылық дәрежесі анықталады. Аурудың зияндылығы өнім мөлшерінің азаюы немесе оның сапасының нашарлауымен сипатталады. Ол өсіру жағдайларына, ауру қоздырғышыны патогендік дәрежесіне, өсімдіктің басқа зиянды организмдермен зақымдануына байланысты болады. Зияндылық коэффициенті әр зақымдану келетін өнім шығынының мөлшерімен бағаланады (балл немесе пайыз); В = (Уз – Уб) 100 : Уз, мұндағы В – зияндылық, немесе шығын, %; Уз – сау өсімдіктер өнімі, ц/га; Уб – ауру өсімдіктер өнімі, ц/га. Зияндылық коэффициент көмегімен жүргізілген шараларға шаруашылық және экономикалық тұрғыдан баға беруге болады.
Қандайда болмасын қорғаныш шаралары қолданылған аумақта аурудың дамуының бақылаумен салыстырғанда төмендеуі биологиялық тиімділік деп аталады.
Б = (Рк – Ро) / Рк * 100,
Мұндағы Б – биологиялық тиімділік, %; Рк – бақылау учаскесіндегі аурудың даму көрсеткіші; Ро - өңделген учаскедегі аурудың даму көрсеткіші.



    1. ПРАКТИКАЛЫҚ, ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР




  1. Астық тұқымдастырының саңырауқұлақ аурулары. Дәнді дақылдардың қаракүйе саңырауқұлағы: қатты, карлик, үнді. Дәнді дақылдардың тат саңырауқұлағы.

  2. Хитридиомицеттер және Оомицеттер класының морфологиялық белгілерімен танысу, а/ш дақылдарға тигізетін зияннына тоқталу. Картоптың рак ауруы, орамжапырақтың фитофторозы, қызылша, орамжапырақ және пияздың жалған шығы.

  3. Хитридиомицеттер және Оомицеттер класының морфологиялық белгілерімен танысу, а/ш дақылдарға тигізетін зияннына тоқталу. Картоптың рак ауруы, орамжапырақтың фитофторозы, қызылша, орамжапырақ және пияздың жалған шығы.

  4. Жеміс қалталы саңырауқұлақтардың морфологиялық ерекшеліктерімен танысу. Бидайдық шығы, қастауышы, сұр дағы, бидайдың офиоболезі, алма және алмұрттың паршасы.

  5. Телиобазидиомицеттер класс астына жататын базидиальды саңырауқұлақтардың морфологиялық ерекшеліктері. Бидайдың қатты және шаңды қастауышы, арпаның шаңды қастауышы, сұлының қастуышы, қара бидайдың сабағының тат саңырауқұлағы, Ерекше белгілері, оларды алдын алу шаралары.

  6. Дейтеромицеттердың (жалған саңырауқұлақтар) а/ш дақылдарына тигізетін зияны. Гифомицеттер және меланкония қатарының морфологиялық ерекшеліктері. Гельминтоспориоздар, бидайдың қара-қоңыр дағы. Фузариоздар. Шиенің коккомикоз, зығырдың антракноз, қиярдың антракнозы.

  7. Бактерия, вирус, актиномицетер және микоплазмалардың морфологиялық ерекшеліктері және олардан пайда болатын ауру түрлері. А/ш өсімдіктерінде байқалатын басты бактериалық аурулардың негізгі белгілері: картоптың кәдімгі паршасы, картоптың сақиналы шірігі.

  8. Тұқымның саңырауқұлақпен және бактериямен зақымдануын анықтау әдістері: сыртқы пішіні бойынша анықтау әдісі (визуальді), центрифугалық әдіс, биологиялық әдіс, анатомиялық әдіс, іріткі әдісі, люминисценция.

  9. Тұқымның вируспен зақымдануын анықтау әдістері. Ішкі контаминация инфекциясы. Тамышылық орташа диагностика. индикаторлық өсімдіктің инокуляциясы, имунду-ферменттік талдау, электронды микроскопия.



8. ТИПТІК ЕСЕПТЕР, ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ, ЕСЕПТІК-ГРАФИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР, КУРСТЫҚ ЖОБАЛАРДЫҢ ОРЫНДАЛУЫ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   96



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет