Лекция: 30 Лаборатория: 15 обсөЖ: 45 СӨЖ: 45 Барлық сағат саны: 135 Қорытынды бақылау: емтихан (40 балл)

2.Бедер және климат

Климаттыњ функциясы болып табылатын µсімдік жамылѓысыныњ µзі бедер ќ±ратын процестерге ыќпал етеді, мєселен, жер бетінде µсімдік жамылѓысы т±тас болып кеткен жаѓдайда су торларыныњ аѓуы бірден азайып, м‰лде тоќтап ќалуы ыќтимал. Ал µсімдіктер сирек болѓан жаѓдайда, немесе т‰гел жалањаштанып ќалѓан аймаќтарда ќарќынды физикалыќ жєне механикалыќ ‰гілуге жєне эрозиялыќ процестердіњ дамуына єкеп соѓады. Пайда болѓан борпылдаќ т‰йірлер мен шањ тозањ шµлді жерлерде желдіњ єрекетіне ілесіп єр т‰рлі эолдыќ пішіндерді ќалыптастырады.

Климат пен бедер арасындаѓы тура жєне жанама т‰рдегі байланыс экзогендік бедердіњ белгілі дєрежеде климаттыќ зоналыќќа тєуелділігініњ салдары. Наќ осы т±рѓыдан экзогендік бедер климаттыќ зоналыѓына байланысты. Ол м±нымен байланыссыз ќалыптасќан эндогендік бедер пішіндерінен ерекшеленеді. Сондыќтан эндогендік бедерді єдетте “белдемсіз”, яки “азоналды” бедер т‰рлеріне жатќызады.

ХХ ѓасырдыњ бас кезінде неміс ѓалымы А.Пенк климатты оныњ бедер ќ±ратын роліне байланысты жіктелуге єрекет жасады. Ол климатты негізгі ‰ш т‰рге бµлді: инвалдыќ (лат. nivalis – ќарлы), гумидтыќ (лат. humidis – ылѓалды) жєне аридтыќ (лат. aridus – ќ±рѓаќ). Кейіннен б±л жіктеме толыќтырылды.

Тµменде климаттыњ бедер ќ±рылуындаѓы роліне сєйкес олардыњ жіктемесін келтіреміз.

Нивалдыќ климат. Жылдыњ барлыќ мезгілдерінде жауын – шашын кµп мµлшерде ќар, б±ршаќ т‰рінде т‰сіп, жылдыњ жылы мезгілінде ќары еріп, суы буланып ‰лгермейтін климат. Жауатын ќар еритін ќармен оныњ буланатын мµлшерінен басым болады. М±ндай аймаќтардыњ ќары жинала келе мєњгі ќарѓа айналады да, м±здыќтарѓа бастама береді. Нивальдыќ климат жаѓдайларында негізгі бедер ќ±ратын фактор – жылжымалы м±здыќтар.

Ќар мен м±з жамылѓысы болмаѓан ашыќ жерлерде физикалыќ ‰гілу процесі (негізінен аязды процесс) ќарќынды т‰рде дамиды. Ал, аязды процесс немесе нивация (ќардыњ тау жыныстарын б±зу процесі) – температураныњ ауытќып, ќардыњ ќатуы мен еруініњ алма – кезек ауысуы нєтижесінде, онымен беттескен тау жыныстарыныњ аяздыќ ‰гілуге ±шырап б±зылуы. Бедер ќ±рылуѓа мєњгі тоњ процесі де елеулі єсер етеді. Нивалдыќ климатќа биік енді (Антарктида, Гренландия, Солт‰стік м±хит аралдары) жєне ќар шекарасынан жоѓары кµтерілген зањѓар таулардыњ биік бµліктері тєн.

Полярлыќ немесе кµп жылдыќ тоњ топыраќтыњ таралу аймаќтарыныњ климаты.

Ќысы ќатал, єрі ±заќ поляр аймаѓыныњ климаты. К‰н радиациясы аз жазы ќысќа, єрі суыќ. Жаздыњ ењ жылы айдаѓы орташа температура 0⁰-тан тµмен болады. Ќыста ауа райы ашыќ, жазда – т±манды, єрі б±лтты. Жауын – шашыны аз жылына 200-300 мм-ден аспайды.

Осындай климат б±рын ќалыптасќан мєњгі тоњ топыраќтыњ ерімей саќталуына жєне солифлюкциялыќ процестердіњ дамуына ќолайлы жаѓдай туѓызады. Б±л суѓа єбден ќаныќќан топыраќтыњ жєне ж±ќа дисперсиялыќ тау жыныстардыњ аяздан ќатќан беттіњ ‰стімен тµмен ќарай баяу сырѓып аѓуы. Полярлыќ климат Еуразия жєне Солт‰стік Американыњ тундра белдеуіне жєне Шыѓыс Сібірдіњ кµп бµлігіне тєн.

Жер шарында гумидтік климат ‰ш белдемге бµлінеді: оныњ екеуі ќоњыржай белдеулердіњ Солт‰стік жєне Оњт‰стік жартышар бµлігінде дамыса, ‰шіншісі экваторлыќ белдеуге бейімделген. Климаттыњ б±л т‰ріне, яѓни оныњ бедер т‰зетін ролініњ сипатына сєйкес субтропиктердіњ жєне ќоњыржай белдеулердіњ муссондыќ аймаќтары (Еуразия жєне Солт‰стік Американыњ шыѓыс жєне оњт‰стік – шыѓыс аймаќтары) жатады.

Аридтыќ климат жаѓдайларда эрозиялыќ єрекеттер єлсірейді, негізгі бедер ќ±ратын агент – жел єрекеті.

‡гілген заттардыњ ќ±рѓаќтыѓынан тек ќана ашыќ беттерден ѓана емес, сондай-аќ тау жыныстарыныњ жарыќшаќтарынан ±саќ т‰йірлердіњ желмен тез ±шып кетуіне м‰мкіндік туѓызады.Ќорыта келгенде, ќатты берік тау жыныстар ќашалынады, соныњ нєтижесінде аридтыќ климатта геологиялыќ ќ±рылымдар жер бетінде аныќ байќалады.

Аридтыќ климат аймаќтарыныњ басым бµлігі оњт‰стік жєне солт‰стік ќоњыр салќын ендіктердіњ 20⁰ жєне 30⁰ аралыѓындаѓы материктерде дамыѓан. Аридтыќ климат осы айтылѓан ендіктерден тыс басќа жерлерде де байќалады, м±ндай жаѓдайда олардыњ ќ±рылу материктердіњ кµлеміне жєне орографиялыќ ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, Солт‰стік жарты шардаѓы Шыѓыс Азияныњ аридтыќ белдемі солт‰стік ендіктіњ 50⁰-на дейін тарап жатыр.

Осында айта кететін бір мєселе, климаттыњ бір морфологиялыќ типінен екіншісіне баяу ауысып отыруы.

Сол себептен экзогендік бедер т‰зуші процестер де климаттыњ ауысуына сєйкес біртіндеп µзгеріп т±рады. Бірќатар аймаќтарда экзогендік процестерден ќалыптасќан бедер пішіндерініњ ќазіргі климаттыќ жаѓдайларѓа сєйкес еместігін байќауѓа болады.

1.Маржандық кедертастардың орналасуы

2.Мұхит түбіндегі экзогендік процестер
Лекцияның мақсаты:

Әлемдік мұхитқа тән бедер типтерін, маржандық кедертастардың орналасуын, мұхит түбіндегі экзогендік процестерді қарастыру.

1.Маржандыќ кедертастар (коралловые рифы) – тропиктік жылы тењіздердіњ тайыз жерлерінде ‰ймелерді ќ±рып тіршілік ететін маржандардыњ ќањќалары-нан т‰зілген аралдар жєне су бетіндегі жєне су астындаѓы тараѓан ќырќалар. Негізінен алѓанда, маржан ‰ймелерді ќ±рып тіршілік етуі ‰шін мынадай жаѓдайлар керек: еріген кальций карбонатына ќаныќќан, терењдігі 50-60м-ден аспайтын, т±здылыѓы біркелкі, температурасы 18-20⁰-тан тµмендейтін, оттегі мол, мµлдір тењіздіњ таза суларыныњ болуы. М±ндай ќолайлы жаѓдайларда маржан жабыспалары тењіз астынан бастап тењіз бетіне дейін бір-бірініњ ‰стіне жалѓаса µрмелеп, µрбіп µсіп, єк тасты ќањќаларынан т±ратын жарлар ќ±райды. Оларды ќ±райтын маржандар мен балдырлар, сонымен ќатар арасында басќа да єктасты ќањќалы м‰к тєрізділердіњ, моллюскалардыњ, фороминиферлердіњ бентондыќ жєндіктердіњ ќалдыќтары кездеседі. Осы ќ±рылыстардыњ кµлемі м±хит т‰бініњ едєуір бµлігін ќамтиды. Мысалы, Австралияныњ шыѓыс жаѓалауыныњ ‡лкен тосќауыл кедертасыныњ ±зындыѓы 2000км, ені 200км, ќалыњдыѓы 400 метрден артыќ.

Маржан ќ±рылымы ќалыптасќан орнына жєне сыртќы морфологиясына байланысты ‰ш т‰рге бµлінеді: 1) материк пен аралдардыњ жаѓаларына тіреліп ќ±рылатын кедертастар; 2) жаѓадан бірнеше, кейде ондаѓан км ќашыќтыќта бой тіккен жєне одан б±ѓаз арќылы бµлінген тосќауыл кедертастар. Мысалы, Австралияныњ ‡лкен тосќауыл кедертасы жаѓадан ені 10-40км, терењдігі 20-50м. б±ѓазбен бµлінген. Осы табиѓи ќ±рылыстыњ мањында тењізге ж‰зіп ж‰рген талай кемерлер ќауіпке ±шыраѓан; 3) атолл (малайша – т±йыќ) – м±хиттыњ ортасындаѓы білезік немесе ішкі µњірі табаќшаѓа ±ќсас ойпањ т‰рінде ќалыптасќан маржан аралы.

М±ндай табиѓи білезіктіњ ені 100-200м., ал атоллдыњ диаметрі 200 м-ден 50-60км-ге дейін жетеді. Ќырќаланѓан аралдыњ ортасын терењдігі 100м-ден аспайтын лагуна алып жатады. Лагуна єдетте м±хитпен бірнеше б±ѓаздар арќылы жалѓасады, кейде тіпті т±йыќ та болуы ыќтимал. Атоллдардыњ сыртќы беткейі ќия, м±хит т‰біне ќарай к‰рт бірнеше ж‰з, кейде мыњ метрден артыќ терењге кетеді. Лагунаѓа ќараѓан ішкі беткейі т‰йетайлы келеді де, онда т‰рлі организмдер ќоныстанады. Атоллды ќ±райтын жартастар су бетінен бірнеше м-ге кµтеріліп т±рады.

Жоѓарыда айтылѓандай, маржан ‰ймелерініњ тек 50-60 м. терењдіктен аспайтын судыњ т‰бінде ѓана тіршілік ететін ескерек, сонда ќалыњдыѓы 1000м-ден астам маржан ќањќаларыныњ ќалыптасќанын ќалай т‰сінуге болады?

Осыны µткен ѓасырда белігі аѓылшын ѓалымы Ч.Дарвин т‰сіндірді. Егер кедертас астындаѓы м±хит т‰бі ‰немі бірыњѓай жєне баяу тµмен иілсе, сол мµлшерге маржандар колониясы µрмелеп µссе, сонда ѓана ќалыњ маржандыќ кедертастар ќалыптасады.

Алѓашында сµнген су асты жанартау конусыныњ айналасында маржандар жиналып кедертастарды т‰зе бастайды. М±хит т‰бі тµмен иіліген сайын кедертас ‰ймелері бір-біріне жалѓасып жоѓары µсіп, нєтижесінде судыњ бетінде жіњішке, ортасында лагунасы бар аралдар тізбегін ќ±райды.

Кедертастар кµне геологиялыќ дєуірлерде де ќалыптасќан. М±ндай кедертас массивтері ќабатталѓан кµне шµгінділер арасында тµбешік т‰рінде кµрініс береді. Мысалы, Балхаш кµлініњ жаѓасынан Бетпаќдалаѓа дейін созылып жатќан силур кезењіндегі аќ т‰сті кедертастар ќырќасы. Кµне кедертастар ќ±рылысыныњ халыќ шаруашылыѓында зор мањызы бар. Демек, олар жаралѓан кезде кедертастыњ єктастары ќуыс-кеуекті болѓандыќтан м±най мен газды бойына сіњіреді. Башќ±ртстанда жоѓарѓы таскµмір ќабаттарыныњ арасында кедертастар ќазіргі заманда жер бетінде ерекше тµбешіктерді ќ±рады. Солардыњ кµбінде м±най кендері бар. Соњѓы кезде геологтар осы кедертас тµбешіктерді іздестіру жолында талай рет м±най кен орындарын б±рѓылап тапќан.

М±най мен газ кен орындарынан басќа тењіз жаѓалауларында металл шашылымдар мен асыл тас шашылымдары кењ тараѓан. Тењіз жаѓалауларыныњ шашылымдары судыњ толысуы мен ќайтуынан тењіз аѓыстарыныњ жєне соќпа толќынныњ єрекетінен ќалыптасады. Осы шашылымдардыњ ерекшеліктерініњ бірі – материалдыњ µте жаќсы іріктелуі жєне металл бµлшектерініњ шµгінділері арасында мол шоѓырлануы. Тіпті аллювий шашылымдармен салыстырѓанда олардыњ металдыќ ќ±рамы µте жоѓары, єдетте олар ќ±мныњ салмаѓыныњ 10-30%-ын кейде 80%-на дейін жетеді.

Жаѓалау шашылымдарына рутил, ильменит, циркон, кейде алмас, сирек кездесетіні алтын мен платина жатады. Б±л шашылымдардыњ ќоректену кµзі µзен аѓындысымен келген, абразиялыќ жаѓалардаѓы т‰пкі немесе делювийлік кентас орындары, кµне тењіз жєне аллювийлік шашылымдар болып табылады.

Ќазіргі жаѓалау шашылымдардыњ ќалыптасуына жаѓалаудыњ геологиялыќ ќ±рылысы, жел, су аѓысы, климат, жањатектоника ќозѓалыстарыныњ ырѓаќтылыѓы, толќындар єрекетін белгілейтін су айдыныныњ кµлемі жєне терењдігі, жаѓалаулардыњ морфологиясы мен динамикасы єсер етеді. Тењіз шашылымдарыныњ негізгі ерекшеліктері – жаѓалау бойымен ±зыннан-±заќќа (ж‰здеген километрге дейін) созылуы, ені шамалы ондаѓан километрден аспауы, ќалыњдыѓы 1 м-діњ шамасында, єбден ж±мырланып µњделген ±саќ т‰йірлерден ќ±ралѓан, єдетте жаѓалау т‰зілімдердіњ ‰стіњгі ќабатында орналасуы жєне кезекті к‰шті тењіз дауылынан кейін м‰лде сарќылмайтын, ќайта жањарып т±ратын шашылымдар.

Ќазіргі кезде тењіз жаѓалыќ шашылымдары Австралия, Индонезия, ‡нді, Африка, Солт‰стік жєне Оњт‰стік Америка ќ±рлыќтарын жаѓалай дамыѓан.

Оњт‰стік Батыс Африкада, жаѓалыќ алмас шашылымдары Оранжевая µзенініњ тењізге ќ±ятын жерінен бастап Атлант м±хитыныњ жаѓалыќ бойымен 300км-ге созылып жатыр.

ТМД елдерінде кµне жаѓалыќ шашылымдар Сібірдіњ солт‰стік-шыѓыс жаѓында, Батыс Сібір жазыѓында, Ќазаќстанда жєне Украинада белгілі.

2.М±хит т‰біндегі экзогендік процестер жєне бедер пішіндері

М±хит т‰біндегі экзогендік процестер айтарлыќтай к‰рделі жєне олар келесі т‰рлерге бµлінеді олар: гравитациялыќ, гидрогендік жєне биогендік процестер.

Гравитациялыќ процестердіњ пайда болуына салмаќ к‰ші негізгі рµл атќарады. Жалпы айтќанда б±л ќ±рлыќ беткейлерінде µтіп жатќан гравитациялыќ процестерге тєн. Сонымен ќатар сумен толыќ ќаныќќан м±хит т‰біндегі шµгінділер созылмалы ќасиетіне ие болып, су т‰біндегі заттардыњ ќарќынды т‰рде ауысуын ќамтамасыз етеді. Гравитациялыќ процестерге су т‰бінде жиі болып жатќан жылжымалар жєне лайлыќ аѓымдары (мутьевые потоки) жатады. Лайлыќ аѓымдар ќ±рлыќтан ќ±йѓан ірі µзен арналарыныњ (мысалы, Ганг, Гудзон, Конго) апатты аѓысынан кµтерілген аѓынсу єсерінен немесе су т‰біндегі тµмен ауысќан жылжыма массаларынан пайда болады. Сµйтіп, су асты жылжымалары материк беткейлерімен тµмен жылжыѓанда лайлыќ аѓындарѓа ауысады. Лайлыќ аѓымдар тењіз суынан ауыр болѓандыќтан м±хит т‰бінде едєуір эрозия єрекетінен ж‰ргізеді де, єр т‰рлі су астындаѓы кењ каньондар мен ањѓарларды ќ±райды. Лайлыќ аѓымдардыњ жылдамдыѓы саѓатына 120 км-ге дейін жетеді. Ені бірнеше ж‰здеген километр, ±зындыѓы 900-1880 км-ге дейін созылады. Сонымен ќатар лайлыќ аѓымдардыњ ысырынды конустары материк етегінде бірігіп ќалыњ шµгінді ‰йіндісімен жабылѓан кењ аумаќты б±йратталѓан жазыќтарды ќ±рады жєне м±хит т‰бініњ терењ абиссальдыќ µњірлерінде біршама тегіс келген абиссальдыќ жазыќтар мен абиссальдыќ ањѓарлардыњ ќалыптасуына себепкер болады.

Гидрогендік процестерге м±хит т‰біндегі жєне м±хит бетіндегі су аѓыстары жатады. Жылдамдыѓы 5-30 см/с т‰пкі аѓыстар ж‰йесі шµгінділерді орнынан кµшіріп, алуан геологиялыќ ж±мыс атќарады. Арктика мен Антарктикадаѓы салќын судыњ тыѓыздыѓы жоѓары болѓандыќтан м±хиттыњ т‰біне ќарай ыѓысады да, кењ жолмен экваторѓа ќарай жайылады. Б±дан басќа м±хит µњірінде тік баѓытта конвекциялыќ су алмасуы да болып т±рады. Осылардыњ єрекетінен м±хит т‰бінде кењ аумаќты ерекше бедер пішіндері ќ±рылады.

Єлем м±хитыныњ биогендік бедер т‰зушілердіњ кµрнекті ‰лгісі – жоѓарыда айтылѓан кедертас ќ±рылысшыларыныњ єрекеті. Б±лардыњ ќањќалары ізбестен т±ратын су алаптары т‰біне жабыса µсуі нєтижесінде ‰ймеленген к‰йде тіршілік ететін, ќазба к‰йінде тірі кезіндегі ќалпын саќтайтын организмдер жиынтыѓы. Органогендік шµгінділері µте тез жинаќтала отырып, дербес кедертастар жасаќтауына жаѓдай жасайды; м±ндай организмдер ќатарына жататындар – маржандар, строматопорлар, мшанкалар, кµкжасыл жєне ќанќызыл балдырлар. Б±л организмдер тек ќана кедертастарды ќалыптастырып ќоймай, ќат-ќабатты ізбестастар мен доломиттердіњ жеке – дара ќабаттары мен таќташаларын т‰зуі да ыќтимал.
Лекция №23

Тақырыбы: Құрлықтардың және әлемдік мұхит түбінің геоморфологиялық карталары

Жоспары:

1.Геоморфологиялық карталардың басты ерекшеліктері

2.Қазіргі геоморфологиялық процестер

3.Қазіргі геоморфологиялық процестердің генетикалық жіктелуі

Құрлықтардың және әлемдік мұхит түбінің геоморфологиялық карталары, геоморфологиялық карталардың басты ерекшеліктерін, қазіргі геоморфологиялық процестерді, қазіргі геоморфо-логиялық процестердің генетикалық жіктелуін қарастыру.

1.Далалыќ геоморфологиялыќ зерттеу материалын толыѓымен аныќ, ќорытып, географиялыќ тєсілмен кµрсететін ќ±рал – геоморфологиялыќ карта болып саналады. Ол бедердіњ уаќыт пен кењістікте даму зањдылыќтарын жєне бедер мен геологиялыќ ќ±рылысын, бедер мен тектоникалыќ жаѓдайын, бедер мен басќа да географиялыќ ландшафт компоненттерініњ арасындаѓы байланысын белгілейді. Геоморфологиялыќ карталардыњ басты ерекшеліктерініњ бірі – бедер элементтерініњ морфологиясын, жасын жєне ќалыптасу тарихын бейнелеу. Сайып келгенде, геоморфологиялыќ карта – геоморфологиялыќ зерттеулердіњ ќажетті жєне мањызды нєтижесі, бедер туралы географиялыќ т‰рде жиналып алынѓан толыќ мєліметтер мен практикалыќ ќолданылуыныњ негізгісі.

Геоморфологиялыќ карталар µздерініњ масштабына, мазм±нына жєне ќойылѓан маќсатына ќарай єр т‰рлі болып келеді.

Геоморфологиялыќ карталардыњ дєлдік дєрежесі олардыњ масштабына байланысты. Масштаб ірі болѓан сайын, картадаѓы мєліметтер де толыѓыраќ кµрсетіледі. Єдетте геоморфологиялыќ карталар геологиялыќ жєне топографиялыќ карталар сияќты стандарттары масштабта жасалады. Карталардыњ масштабы бойынша: ‰лкен аумаќтардыњ (мысалы, б‰кіл Ќазаќстан аумаѓын) геоморфологиялыќ ќ±рылысын жалпы кµрсетуге арналѓан ±саќ масштабты (1:1000 000-нан ±саќ), жеке облыстардыњ геоморфологиялыќ ќ±рылысын кµрсететін орта масштабты (1:1000 000-нан 1:200 000 дейін) аймаќтыќ карта жєне шаруашылыќ маќсатында игерілетін жеке аудандардыњ геоморфологиялыќ жєне геологиялыќ жаѓдайларын кµрсететін ірі масштабы (1:200 000 жєне одан да ірі) болып ажыратылады. Шолу жєне ±саќ масштабты карталар єдетте тыњѓылыќты µњдеу тєсілімен, орта жєне ірі масштабты карталар дала геоморфологиялыќ зерттеу жолымен жасалады.

Мазм±ны бойынша геоморфологиялыќ карталар жеке жєне жалпы геоморфологиялыќ карталарѓа бµлінеді. Жеке геоморфологиялыќ карталар тек бедердіњ морфография, морфометрия, ќалыптасу тегі немесе жасы жайлы жєне таѓы сондайларѓа байланысты жеке кµрсеткіштер негізінде ќ±растырылады. М±ндай карталарѓа бедердіњ жазыќ баѓыттаѓы тілімдену жиілігініњ картасы (карта густоты горизантального расчленения рельфа), жер беті ењістігініњ картасы (карта крутизны земной поверхности) жєне таѓы басќа мысалдар бола алады.

Жалпы геоморфологиялыќ карталар жеке кµрсеткіштердіњ жиынтыѓы ретінде бедердіњ жалпы сипаттамасын, оныњ ішінде мањыздылары болып табылатын – морфографиясын, морфометриясын, ќалыптасу тегін жєне бедердіњ жасын бейнелеп береді.

Карталардыњ мазм±ны олардыњ алдына ќойылѓан маќсатын аныќтайды. Жеке геоморфологиялыќ карталар жеке мєселелерді: практикалыќ, ѓылыми-зерттеу жєне таѓы басќаларды шешу ‰шін жасалады. Осылайша, мысалы, бедердіњ тілімдену жиілігініњ картасы (карта густоты расчленения рельфа) мен тілімдену терењділігініњ картасы (карта глубины расчленения рельфа) жол салу ќажеттігінде кењ ќолдану табады. Б±л екі карта да жер бетініњ ењістік картасымен ќоса, аумаќты территорияны ауылшаруашылыќ жаѓынан ±йымдастырудыњ ќажеттілігі ‰шін жєне т.б. ќолданылуы м‰мкін.

Жалпы геоморфологиялыќ карталар халыќ шаруашылыѓы ѓылымныњ єр салаларыныњ єр жаќтарынан туындаѓан ќажеттілігін ќанаѓаттандырады. Олардыњ негізінде кез келген арнаулы геоморфологиялыќ карталар жасалуы м‰мкін.

Жалпы геоморфологиялыќ карталардыњ мањыздылыѓын ескере отырып, біз м±ндай карталардыњ мазм±ны мен шартты белгілерін (легендалардыњ) ќ±рылуына басты назар аудара отырып тоќталамыз. Єйтсе де осы уаќытќа дейін б‰кіл єлемде ѓана, мысалы, кµпшілік маќ±лдаѓан геологиялыќ карта сияќты геоморфологиялыќ картаныњ бірыњѓай шартты белгілері єлі к‰нге дейін жоќ екендігін атап µту ќажет. Геоморфологиялыќ карта т‰сіру жµнінен едєуір дењгейге жетіп дамыѓан ТМД елдерінде де т‰сірім масштабты геоморфологиялыќ карталардыњ бірыњѓай ќ±растырылѓан шартты белгілері жоќ.

Сонда да, єр т‰рлі ѓылыми зерттеу, µндірістік, геологиялыќ жєне географиялыќ мекемелер ж±мыстарыныњ тєжірибесіне негіздей отырып, жалпы геоморфологиялыќ карталардыњ шартты белгілерін жасау туралы ±станымдар жµнінде белгілі пікірлер айтуѓа тура келеді.

Жалпы геоморфологиялыќ картада бедердіњ мынадай негізгі сипаттамалапы: оныњ морфографиясы мен морфометриясы, жаралу тегі (генезисі) мен жасы болуы тиіс.

Б±л сипаттамаларды бейнелеу ‰шін сапалы немесе т‰рлі т‰сті фоныныњ єдістері (методы качественного или цветного фона), изосызыќтар (изолиний), сызаттар (штриховки), т‰рлі белгілер (значки), индекстер ќолданылуы м‰мкін.

Аса наќтылы жєне кµрнекті картографиялыќ тєсілі фонды бояу (фоновая закраска). Осы фонды бояумен бедердіњ ењ мањызды сипаттамасыныњ бірі – генезисін бояйды. Осылайша ќаѓаз бетінде єр генезистік бедер пішіндері єр т‰рлі т‰спен боялады, мысалы, тењіз тектік бедер пішіндерін картада кµк т‰спен, эолдыќ – сары, аллювийлік – жасыл, делювийлік – ќызѓылт – сары, кµлдік – кµгілдір т‰спен.

2.Ќазіргі геоморфологиялыќ процестер жєне оларды картаѓа т‰сіру.

Жалпы геоморфологиялыќ карта єдетте ежелгі геоморфологиялыќ процестер арќылы ќалыптасќан бедер пішіндерін ќаѓаз бетіне бейнелейді. Ал, ќазіргі геоморфологиялыќ процестер жоѓарыда айтылѓандай ќазіргі кезде тікелей кµзбен шолып байќалатын процестер. Оларды картаѓа т‰сіру алдында ењ алдымен бір ж‰йеге келтіріп жіктеу ќажет.

Єр т‰рлі ±станымдарѓа негізделген ќазіргі физикалыќ – географиялыќ процестердіњ топтастырылуын кµптеген зерттеушілер ±сынѓан еді.

Н.И.Николаев барлыќ экзогендік физикалыќ-географиялыќ процестерді белдемдікті (зональный) жєне бейбелдемдік немесе интразоналдыќ процестер деп белгілі бір зонаѓа тєн емес кездесетін процестерді атайды. Белдемдік процестерге – ‰гілу, топыраќ т‰зу, мєњгілік тоњ, эолдыќ процестер жєне аѓын сулардыњ єрекеті, ал бейбелдемдік (интразоналдыќ) процестерге – ауырлыќ к‰штерініњ (гравитация), жер беті т±йыќ сулары мен жер асты суларыныњ єрекеті жєне адам єрекеті жатады.

Т.В.Звонкова физикалыќ – географиялыќ процестердіњ жіктеуін олардыњ ќозѓалмалы, динамикалыќ даму ±станымдарына негіздеген. Сонымен бірге осы процестердіњ єр т‰рлі ќ±былыстарѓа жасаѓан єсерлерін жєне олардан ќорѓау шараларыныњ сипаттамасын ±сынѓан.

Инженерлік геологияда эндогендік жєне экзогендік процестермен ќатар эндолитогендік процестер де есепке алынады. Ол тау жыныстарыныњ, адамныњ тікелей ќатысуымен µзгеретін ішкі физикалыќ, химиялыќ ќасиеттерімен ќатар, молекулярлыќ энергияныњ µзгеруіне байланысты. Осы топтастырылудыњ ішінде іс ж‰зінде ењ кµп таралѓаны геоморфологиялыќ процестердіњ генетикалыќ жіктелуі. Б±л жіктелудіњ ерекшеліктерініњ бірі – геоморфологиялыќ процестердіњ пайда болу себептерін, яѓни генезисін тікелей кµрсетеді жєне осы зиянды процестерге ќарсы к‰рес ж‰ргізу ‰шін тура баѓаларын беріп, тиісті шаралар ќолдануѓа м‰мкіншілік туѓызады.

3.Ќазіргі геоморфологиялыќ процестердіњ генетикалыќ жіктелуі.

‡гілу (элювий жєне топыраќ т‰зілу)

Делювийлік (алањдыќ шаю жєне ‰йілу)

Гравитациялыќ (опырылу, жылжу, солифлюкация)

Флювийлік (т±раќты жєне уаќытша аѓын суларыныњ эрозиялыќ жєне аккумуляциялыќ єрекеттері);

Жер саты сулары мен атмосфералыќ жауын-шашынныњ єрекетіне байланысты (карст, батпаќтану, саздану, суффозиялыќ, шымтезек жиналуы)

Тењіздер мен кµлдердіњ жаѓалыќ процестері (абразия жєне аккумуляция).

Эолдыќ процестер (дефляция, корразия, аккумуляция)

Криогендік (аяздыќ ‰гілу, топыраќтыњ бµртіп ±лѓаюы жєне шµгуі).

Гляциалдыќ (м±здыќтыњ экзарация мен лимногляциалдыќ аккумуляциялыќ єрекеті)

Флювиогляциалдыќ (м±здыќ суларыныњ эрозиялыќ жєне аккумуляциялыќ єрекеті).

Лимногляциалдыќ (м±здыќтыќ – кµлдер суларыныњ єрекеті).

Биогендік процестер.

Эндогендік процестер:

Ќазіргі ќозѓалыстар єсерінен жер ќыртысыныњ тік баѓыттаѓы жєне жазыќ баѓыттаѓы ыѓысуы.

Жер сілкіну ыќпалынан тау жыныстарыныњ опырыла ќ±лауы, жылжымалар ќ±былыстарыныњ ќалыптасуы, айырылымды жєне ‰зілмелі деформацияларыныњ пайда болуы.

Жанартау єрекеті (жанартаулардыњ атќылап ќопарылуы жєне аккумуляциялыќ єрекеті).

Пайдалы ќазбаларды µндіру барысында єр т‰рлі аккумуляциялыќ, яѓни ‰йінділердіњ (террикондардыњ) пайда болуы немесе ашыќ тєсілмен µндіргенде біршама ауќымды ќазынды – ашыќ кеніштердіњ ќалыптасуы.

Инженерлік – ќ±рылыстарды, сонымен ќатар елді – мекендерді салу барысында аумаќты тегістеу жєне топыраќ ‰йінділерініњ т‰зілуі, ќоќысты жерлердіњ пайда болуы, урбанландшафттардыњ дамуы.

М±най мен газ ќ±бырларын бойлай топыраќ жамылѓысыныњ б±зылуы. Темір мен тас жолдарын жаѓалай жыра-жырмалардыњ пайда болуы.

Агрогендік процестер – жыртылѓан жерлерде эрозиялыќ єрекетініњ артуы, алањдыќ шаю жєне ‰йілу, топыраќ деградациясы, шањѓыту, шµл ќ±былыстарыныњ байќалуы.

Генетикалыќ ±станымына жіктелген ќазіргі геоморфологиялыќ процестер мынадай тєсілмен картаѓа т‰сіріледі. Алдымен бедер элементтері мен пішіндері категориясын белгілеп, олардыњ ќазіргі кездегі ќарќындылыѓын айыру ќажет. Мысалы, делювийлік беткейлердегі єр ќарќынды делювийлік шайылу мен ‰йілу процестері, тењіз жаѓалауындаѓы абразия процестері, суффозиялыќ процестер. Содан кейін осы процестердіњ ќарќындылыѓын т‰рлі – т‰сті µњмен (фонымен) немесе сызат белгілермен карта бетінде бейнелеу. М±нда бейнелеу тєсілі де єр т‰рлі болуы ыќтимал. Бірінші вариантта т‰рлі т‰сті µњмен ќазіргі геоморфологиялыќ процестердіњ генетикалыќ т‰рін, ал т‰стердіњ ќоюлыѓымен – олардыњ ќарќындылыѓы. Екінші вариантта ќазіргі процестердіњ ќарќындылыѓы єр т‰спен, сызатты белгілермен олардыњ генетикалыќ т‰рін, мысалы, ењ ќауіпті процестерін ќызыл т‰спен, ал бояу ж‰рып жатќан процестерді – жасыл т‰спен бояйды.

Геоморфология жердіњ немесе оныњ жекелеген аймаќтарыныњ бедер ерекшеліктерін, сол пішіндердіњ ќалыптасу тегін, сырт бейнесін, даму жєне таралу зањдылыќтарын зерттейтін геологиялыќ – географиялыќ ѓылым.

Геоморфология біздіњ планетамызды зерттейтін ѓылымдарыныњ бірі болѓандыќтан, жер бетініњ пайда болуын, оныњ дамуын жєне ќ±рылымын танып білу барысында µзініњ едєуір ‰лесін ќосуда, сондыќтан теориялыќ мєселелерді шешу жолында, ол геология, физикалыќ география жєне палеогеография ѓылымдарымен тыѓыз байланысты. Осы теориялыќ мєселелердіњ бірі, жоѓарыда айтылѓандай, жер ж‰зін ќалыптастыратын эндогендік жєне экзогендік процестердіњ µзара єрекеттерін зерттеу.

Жер бетін зерттейтін ѓылым ретінде геоморфологияныњ белгілі бір ќадаѓалайтын обьектісі – бедер жєне б±л ѓылым дамымайынша жердіњ ќ±рылымы мен тарихы туралы теориялыќ талдау жасауѓа м‰мкіншілік жоќ, б±л геология, биология, физикалыќ география мєліметтерін есепке алмай талдау жасаѓандай болар еді. Сонымен бірге геоморфология зерттеулерініњ едєуір практикалыќ ќолданылуы бар, соныњ ішінде геологиялыќ іздестіру ж±мыстары, шашылымдарды іздестіру жолдары, м±най ќ±бырларын жєне гидротехникалыќ ќ±былыстарды салу жєне т.б.

Соњында айтарымыз, геоморфология басќа ѓылыми мєліметтерге с‰йене отырып, жер бетініњ дамуына жалпы баѓа береді. Ењ алдымен біз планетамыздыњ тектоникалыќ дамуыныњ ќарќынды кезењінде µмір с‰ріп отырмыз. Альпілік тау т‰зілу жєне оныњ жалѓасы жањатектоникалыќ кезењ єлі біткен жоќ. Тектоникалыќ ќозѓалыстармен байланысты бедердіњ едєуір тік баѓыттаѓы жєне жазыќ баѓыттаѓы єсерінен ќарќынды ‰гілу жєне денудациялыќ процестер ж‰зеге асты. Осымен байланысты литосфераныњ ‰стіњгі ќабатыныњ материалы жер бедерініњ гипсометриялыќ жоѓарѓы жерінен (тау µлкелерінен) тµмен ќарай тасымалданып, ойпањ жєне ойпат жерлерге келіп шµгеді.

Ќазіргі кездегі шµгінділердіњ ќ±рылу жылдамдыѓы б±рынѓы геологиялыќ дєуірлермен салыстырѓанда едєуір жоѓары екендігі дєлелденді. Сондыќтан ќазіргі кезењ тек биік тау т‰зілу немесе ‰гілу денудация процестерінен басќа сонымен ќатар аккумуляциялыќ тегістеу заманы да болып саналады. Жер бетініњ осы кезењдегі табиѓаттыњ даму жаѓдайлары мен ерекшеліктерін геоморфологияныњ алањда т±рѓан ѓылыми жєне ќолданбалы мєселелерін шешу жолында еске алу ќажет.

Жоѓарыда айтылып кеткен экзогендік бедер ќ±ру процестерініњ кµбі Ќазаќстан аумаѓында кењ дамыѓан. Соњѓы кездегі антропогендік процестерге байланысты табиѓаттыњ ќуањшылыќ ќ±былыстары (сортањдану, эолдыќ єрекет, ластану) жєне т.б. зиянды ќ±былыстар еліміздіњ кµп аймаќтарында кездеседі. Осы процестерді ѓылыми т±рѓыдан зерттеп, оларѓа ќарсы єрекет ж‰ргізу б‰гінгі к‰нде ењ басты мєселе болып табылады.

Соњѓы кездерде “антропогендік география” жєне “антропогендік ландшафтану” т‰сініктері пайда болады. Олар геоморфологиялыќ ортаѓа адам єрекетініњ єсер етуіне байланысты.

Б±л єрекет бедер ќ±рылысына, оныњ дамуына жєне т±раќтылыѓына єсер етеді. Антропогендік геоморфологияныњ зерттеу нысаны антропогендік (техногендік жєне агрогендік) бедер жєне процестер.

Антропогендік бедерді зерттеудіњ мањызы зор. ¤йткені ол адам єрекетіне байланысты жєне бедерді µзгеріске єкелген процестердіњ жиынтыѓын баѓалауѓа м‰мкіндік береді. Б±л процестердіњ єрекеті мен ізін барлыќ жерлерде байќауѓа болады. Адамныњ шаруашылыќ єрекетініњ нєтижесінде жања бедер пішіндері жєне антропогендік шµгінділер пайда болады, табиѓи процестердіњ сипаты µзгереді. Геоморфологиялыќ процестер дамуында адам єсерініњ пайдасы да зияны да бар. ¤кінішке орай адам єрекетініњ табиѓатќа зиянды жаѓы да аз емес.

Жер бетіндегі бедер пішіндерін µзгерте отырып, осы µзгерудіњ тиімділігін жєне табиѓат ќорѓау шараларын жете зерттеу ќажеттілігін ескертеміз. Ќорѓауды ќажет ететіндер µсімдік, жануар, топыраќ, су, ауа, жер ќойнауы, жер ресурстары, яѓни барлыќ ќоршаѓан орта екендігі баршаѓа мєлім. Оныњ ќатарына бедер де кіреді. Сондыќтан осы табиѓат байлыќтарын ќорѓау жєне кешенді т‰рде тиімді пайдаланудыњ д±рыс жолдарын ќарастырып жоспарлау ќажет.

Адам єрекетінен ќалыптасатын алуан т‰рлі антропогендік бедер пішіндері ќазіргі экзогендік процестердіњ дамуына µзгерістер єкеліп, оныњ баѓыттылыѓы мен ќарќындылыѓына єсер етеді. Сондыќтан да табиѓи процестердіњ жаѓымсыз кµрініс беруімен к‰ресуге жоспарланѓан шараларда міндетті т‰рде табиѓи ќ±былыстардыњ дамуындаѓы антропогендік бедер пішіндерініњ рµлі ескерілуі ќажет. Ќазіргі уаќытта инженерлік – шаруашылыќ кешендер мен табиѓи ж‰йеніњ µзара ќатар µмір с‰ру мєселесі шындыќќа айналып отырѓанда, адам мен табиѓи орта ќарым-ќатынастарын теория жаѓынан ±ќыпты зерттеу мен ѓылыми т±рѓыдан сараптау ерекше мањызды мєнге ие болып отыр.

Лекция №24

Тақырыбы: Географиялық қабықтағы тірі заттар

Жоспары:

1. 
   Атмосфера құрылысы, құрамы
   
2. 
   Биосфера және литосферамен байланысы
   

Географиялық қабықтағы тірі заттарды, атмосфера құрылысын, құрамын, иосфера және литосферамен байланысын қарастыру.

1.Атмосфера (грек.atmos-бу жєне sphaira-шар ) –Жер шарыныњ µзімен бірге айналатын жєне оныњ тєуліктік ,жылдыќ айналымына ќатысы бар газ ќоспаларынан т±ратын ауа ќабаты. Ол газдан, су тамшыларынан, шањнан, м±з кристалдарынан т±рады. Массасы 5,15*10¹⁵т. Жер бетінен жоѓарылаѓан сайын Атмосферарыныњ ќысымы мен тыѓыздыѓы тµмендей т‰седі де, біртіндеп планетааралыќ кењістікке ±ласып кетеді.

Жер шарын ќоршап т±рѓан б‰кіл ауа ќабатыныњ ќозѓалыс ж‰йесі, яѓни ауа массасыныњ кµлденењ жєне тік баѓытта ауысуына себепкер болатын негізгі ауа аѓындарыныњ жиынтыѓы Жердіњ тєуліктік айналуы, м±хиттар мен ќ±рлыќтардыњ µзара орналасуы, ќ±рлыќ бетініњ бедері, таѓы басќа Атмосфералыќ айналымдарды тудырады. Айналым жылы жєне салќын ауа масаларын араластырып, ылѓал тасмалдайды, нєтижесінде ауарайы µзгереді. Тропосфера ќабатында оѓан циклон жєне анти циклондар тыѓыз байланысты пассаттар мен муссондар ,тропосфераныњ жоѓарѓы ќабаты мен стратасфераныњ ауа аѓыны µте ќатты ж‰ретін тµменгі ќабаттары жатады. Атмосфералыќ айналым бірнеше ірі кµлемдегі ауа ќозѓалыстарын ќамтиды, соныњ ішінде ењ ірісі –ауа массасыныњ батыс тасмалы. Сонымен ќатар атмосферада кіші кµлемді жергілікті ауа айналымдары (бриз бора фен жєне тау ањѓарлыќ желдер ) мен к‰шті ќ±ындар (тромб тарнадо ќарадауыл ) да байќалады. Атмосфералыќ айналым синоптикалыќ , статистикалыќ жєне гидродинамикалыќ єдістермен зерттейді.

Атмосфераның құрамы.Жер бетіндегі құрғақ ауаның құрамында 78% азот 21% оттегі,1% инертті газдардан құралады. Әрбір географиялық қабықта өз орны зор.

1. Оттегі –Жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің тыныс алуына әсер етеді,жану процесіне әсер етеді.

2. Азот--өсімдіктердің минералдың қоректен, еуіне әсер етеді.

3. Көмір қышқыл газының диоксиді-Жердің жылытушы(0,03%),яғни күн радиациясындағы сәулеленуді Жер бетінде ұстап тұрушы-парникті эдирент пайда болады. Элементі ғалымдардың пікірінше атмосферадағы ххғ. Осы газдың көбеюі Жердегі температураның жоғарлауына әсер етті.

4.Озон. Атмосферада озонның қалыңдығы 3мм. Озон күннен түсетін ультрафиолеттік сәулесін қайта космосқа қайтарады

Тропосфера (грекше “tropos”-б±рылыс деген сµз) –Жерден экватормен –тропиктік ендіктерден 16-18 км .ден солт‰стік полюстерге дейінгі аймаќта 8-9 км.ге дейін созылѓан.Б±л ќабат атмосфераныњ ењ тµменгі ќабаты болып табылып, б±л ќабатта атмосфера ауасы 80% шоѓырланѓан жєне де су буыныњ 99 % осында орналасќан. Тропосфера ќабатында барлыќ Жер климатыныњ факторлары кездеседі. Тропосферада температура жер бетінен тропопаузаѓа дейін орта есеппен єрбір 100 м-ге 0,6 ° тµмендейді.Ѓалымдар Жер планетасындаѓы ењ бір ѓажайып ќ±былыс ол-“Атмосфера ќабаттарынан жоѓарылаѓан сайын температура тµмендесе, Жер ќ±рылыстарынан тµмендеген сайын темепература жоѓарылауы ењ ѓажайып ќ±былыс” деп атап кµрсеткен. Тропосферада ауа ‰немі араласып отырып ,онда б±лт пайда болады жєне де жауын-шашын жауады.

Стратосфера (латынша :“stratus”-ж±ќа дегенді білдіреді) -тропаузадан 50-55 км аймаќта шоѓырланѓан.Б±л ќабатта 20 % ауа шоѓырланып, Жер бетіндегі тіршілікті ультрак‰лгін К‰н сєулесінен саќтайтын “озон” ќабаты (сратосфераны кейде озоносфера деп те атайды) 25 км биіктікте шоѓырланѓан. Стратосферада су буыныњ мµлшері тым аз.22-25 км биіктікте с±йыќ- тамшы перламутты б±лттар кездеседі.Алѓашында атмосфера ќабаттарын зерттегенде стратосфераны “тыныш ќабат” деген атаќ берілсе, ќазір стратосферада горизонтальды циркуляция процесі болып жататындыѓы аныќталды.

Стратосфераныњ тµменгі шекарасындаѓы температура экватордыњ ‰стінде жыл бойы –74 ° С мањында ,полюстердіњ ‰стінде ,онан жоѓары.Солт‰стік жарты шарда ќањтарда –64° С -68 °, шілдеде 42 °С.Биіктеген сайын температура жоѓарылау береді де ,стратопаузаѓа барѓанда ° С, + 10 °С жетеді.

Мезосфера (латынша “mesos”- орта,аралыќ дегенді білдіреді.)-стратопаузадан 800 км биіктікте шоѓырланѓан.Б±л ќабатта температура -80-85 ° С жетеді.Б±л ќабатта к‰міс т‰стес м±зды б±лттар кµптеп шоѓырланѓан.Трапосфердан термосфераѓа дейінгі аралыќтаѓы аймаќта 99,5 % ауа массасы шоѓырланѓан.

Термосферада ионданѓан µте селдір газдыњ ќабыѓы болып, сондыќтан да оны кейде иносфера деп атайды.

Термосферады негізінен ионданѓан мынадай тµрт ќабат ажыратылады:

1.Д (биіктігі 80 км)

2.Е (биіктігі 110 км)

3.F¹(биіктігі 120 км)

4.F²(биіктігі 250-400 км)

Иондану ќабаттары кейде секундына 40-80 км жылдамдыќпен вертикаль баѓытта ќозѓалысќа т‰седі.Онда ќуатты электр тоќтары µтіп жатады.Термосферадаѓы бµлшектердіњ ќозѓалысына магнит µрісі єсер тигізеді.400 км-ден биіктікте б±л процестіњ єсері басым екендігін білуімізге болады.Магнит к‰ші сызыќтарын бойлап созылып жатќан зарядталѓанбµлшектердіњ б±лттары саѓатына ж‰здеген км жылдамдыќпен ауысып жатады.

Экзосфера-(грекше :экo –сыртќы деген маѓына береді )-800 км –ден жоѓары температурасы 2000° -ќа жетуі м‰мкін –атмосфераныњ ењ жоѓарѓы ќабаты ,сондай-аќ планетаралыќ ќабат. Тек шартты т‰рде шектелген сыртќы сфера -шашырау ќабаты ,одан газдар планетааралыќ кењістікке ±шып кете алады.Б±л ќабат ќазіргі к‰нге дейін аз зерттелегн. Б±л ќабатта ѓалымдардыњ болжамы бойынша бµлшектер бір-біріне соќтыѓыспайды деуге болады.

Атмосфераның ластануы және оларды қорғау жолдары

Атмосфера экологиясы.Атмосфера экологиясына :Озон ќабатыныњ б±зылуы, ќышќыл жауын-шашындардыњ жаууы ,таѓы басќалар болып табылады.Атмосфера экологиясын б±зушы факторларѓа : өндіріс жєне ќайта істеу µнеркєсіптеріндегі шыѓынды заттардыњ атмосфераѓа т‰тін, к‰йе ретінде кµтерілуі.т±здардыњ атмосфераѓа кµтерілуі

Атмосфераныњ 100 км биіктікке дейінгі ќабатында жер бетіне баяу ќонып жататын 28 млн. т. астам космостыќ шањ –тозањ бар. Аэрозолдардыњ жалпы салмаѓы 10⁸ т кем соќпайды. Атмосфераныњ электор µткізгіштігі иондардыњ коцентрация ќозѓалѓыштыѓына байланысты. Биіктеген сайын иондардыњ коцентрациясы к‰шейе т‰сетіндіктен электор µткізгіштік те арта береді де, 100-250 км биіктікке максималдыќ жаѓдайына жетеді.