Лекция тақырыбы: Қазақтың тарихи прозасы
Сұрақтар: Қазақ драматургиясын зерттеуші Р.Нұрғалиев еңбектерін талдаңыз. Қазақ драматургиясының бүгіні? Негізгі әдебиет
жүктеу/скачать 72,09 Kb.
|
қазіргі қазақ әдебиеті (дәріс)
- Бұл бет үшін навигация:
- Қосымша әдебиет
- Лекция тақырыбы
| Сұрақтар: Қазақ драматургиясын зерттеуші Р.Нұрғалиев еңбектерін талдаңыз.
Қазақ драматургиясының бүгіні? Негізгі әдебиет: Трагедиялық тартыс және трагедиялық характер // Комедияның жанрлық ерекшеліктері // Драмадағы жағдай және қаһарман // Кітапта:Р.Нұрғалиев. Әдебиет теориясы. Астана. Фолиант, 2003. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 9т. 10т. А. ҚазАқпарат, 2005. Қосымша әдебиет: Ей, халайық, барым ең сен // Кітапта: Р.Нұрғали. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Астана. Күлтегін, 2002. Әдебиеттану терминдер сөздігі. А. Ана тілі,1998. Лекция тақырыбы: Қазіріг қазақ әңгімелері. Лекция мақсаты: Әңгіме жанрының табиғатын жанрлық түрлері, даму тарихы, тақырыптық, көлемдік және проблеманы қамту ерекшеліктері, өкілдерінің қазақ әдебиетіне әкелген негізгі жаңалықтары айтылады. Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделеді, жанрлық ерекшелігі алдымен оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі айқындалады. Әңгімеде әдетте бас – аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады. Бұнда да алдымен адам өмірі мен тағдыры, ең маңызды деген оқиға суреттелуі керек, ол көлемі шағын болғандықтан да нағыз шеберлік мектебі. Мұнда кейіпкер көп болмайды, сюжет желісі бір арналы, ширақ келіп, тақырыбы мен идеясы айқын болады. Мұнда бір айтылған жайларға қайта оралуға, тәптіштеп баяндауға, ұзақ – сонар суреттеме беруге орын жоқ. Бір оқиға, тартыс – қақтығысты бейнелеумен кейіпкерлердің мінез – тұлғасы толық, айқын көрініс тауып, маңызды ой – түйіндер жасалуы қажет. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айырықша көркемдік шеберлікті талап етеді. Әңгімеде кейде баяндаушының /авторлық «мен»/ бейнесі айқын көрінеді. Оның өзі оқиғаға тікелей қатысты болуы мүмкін. Бұл – әңгімеге ге тән сипат. Мысалы , әңгіменің өзгеше бір түрі саналатын новеллада оқиға көбіне – көп үшінші жақтан баяндалады. Негізгі айырмашылық әрине оқиғаны құру, баяндау тәсілінен көрінеді. Әңгімеде күнделікті өмірден алынған шынайы жағдайлар баяндалса, новеллада сирек кездесетін, таңғажайып тосын жайлар айтылады, әңгімеде оқиға желісі бірте – бірте дамып, тиянақты аяқталса, новелла күтпеген шешіммен бітуі мүмкін. Қазіргі реалистік әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатқандығы белгілі. Өйткені сонау көне заманнан – ақ халық өзінің тұрмыс – салты, күнделікті тіршілігі жайлы нетүрлі ауызша әңгімелер туғызып отырған. Одан берідегі қазақ әдебиетінде Ыбырайдан бастап, Майлин, Әуезов, Аймауытов, Мүсіреповтің әңгімелері белгілі. Әңгімені кейінгі жазушыларда толықтыра түсуде. 1959 жылы Жазушылар Одағында әңгіме жанрының бүгіні мен болашағы жөніндегі келелі мәселе күн тәртібіне қойылды. Онда Ғ.Мұстафин, Ә.Тәжібаев, Н.Ғабдуллин, С.Мұқановтар шағын жанрдың негізгі кемшіліктерін атаумен бірге одан шығар жолды да санамалап көрсетті. Осыдан кейңн Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сынды аға буын өкілдері бұл жанрға қайта бет бұрды. Ал Ғ.Орманов секілді ақындар әңгіме жаза бастады. Бұл шағын жанр болашағының кім – кімді болса да бей – жай қалдырмауының белгісі еді. Қазақ әдебиеті үшін 60 жылдар табысты болды. Бұл тұста бір топ жас буын өкілдері әдебиетке келді. Бұлар – М.Әуезов, Б.Майлин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов мектебінен шыққан жастар еді. Қазақ әдебиетіне Т.Әбдіков, М.Әбдіқалықов, О.Бөкеев, Д.Досжанов, С.Елубаев, Қ.Жұмаділов,О.Иманәлиев, С.Мұратбеков, Ш.Мұртазаев, Жайсаңбек Молдағалиев, Т.Тілеуханов, Ә.Сараев, С.Санбаев, М.Сүндетов, А.Сүлейменов, М.Сқақбаев, О.Сәрсенбаев, Р.Сейсенбаев, С.Ғаббсаов, М.Қабанбаев,Қ.Мұханбетқалиев, Қ.Ысқақовтар алғашқы қадамдарынан – ақ үлкен үміт күттірді. Сөйтіп олар жетпісінші жылдардың өзінде қазақ әдебиетінің негізгі күшіне айналды. Ал Т.Ахтанов, Т.Әлімқұлов, С.Шаймерденов сынды жазушылар екі буынның арасын жалғар көпір қызметін атқарды. 60-80 жылдары әңгіме жанры мазмұн, түр жағынан да үлкен табыстарға жетті. Түрі жағынан шартты түрде реалистік, романтикалық, символдық деп бөлсек реалистік әңгімелердің өзін тақырыбына қарай: «Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тыл өмірі», «Өнер және өнер адамдары», «Әйел – ана», «Атамекен, туған жер», «бүгінгі ауыл» және «Махаббат тақырыбы» деп топтауға болады. Алайда бұл жанр көтерген мәселелері жағынан аталған тақырып аясына сыймайтындығын көрсетті. Ғ.Мүсірепов осы тұста «Сөз жоқ, соның ізі» тб.шығармалары арқылы өзін әңгіме шебері ретінде тағы бір танытты. Тақырып ауқымы осынша өркендеген бұл жанрдың түр жаңалығы да аз емес. Т.Әбдіковтің «Бас сүйегі», Т.Әлімқұловтың «Текті қасқыры» – психологиялық талдауға құрылған әңгемелер. Оларда адам өміріндегі қақтығыс, дағдарысқа толы күрделі шындық, санасыздық ұғымы арқылы түсіндіріледі. Адам санасын билеп алған санасыздық түс көру, сандырақтау, аңғармай сөйлеу, еріксіз қозғалу секілді құбылыстарға жетелейді. Мұндай құбылыстарды зерттеу психо аналитиктердің негізгі міндеті. Адам өміріне қатты әсер еткен осындай санасыздықтың бір көрінісін мына әңгімелерден көруге болады. «Бас сүйекте» мүсінші – антрополог Хамит өміріндегі психологиялық қақтығыс пен күйзеліс суреттеледі. Мүсінші ХІХ ғасырдың бірінші жартысында кіші жүз руынан шыққан Жаубөрі батырдың бас сүйегін алып, оның мүсінін жасамақшы болады. Патша өкіметіне қарсы күресте ерлікпен қаза тапқан Жаубөрі батыр туралы тарихи деректерді толық білмегендіктен бес жыл уақытын бір мүсінге арнаса да ештеңе өндіре алмайды. автор бес жыл ішіндегі Хамит санасындағы санасыздық құбылыстарға үңіледі. әңгіменің өн бойындағы әрбір штрих, детальдар Хамит бейнесін аша түсу мақсатында қолданылған. Шашылған бөлме, түс көру, Мұқаш шалды іздеп келу, тарихқа үңілу т.б. мүсінші бейнесін аша түседі. Ал «Текті қасқырда» Бұғыбай бойындағы осындай санасыздық әрекеттерге психологиялық талдау жасалған. Бұл әңгімеде Бұғыбай психологиясы, мінезі детальдармен тайға таңба басқандай бедерленгенін сыншылар баса айтқан. Оның ұйықтай алмауынан, Көкжал терісінің ойынан бір сәт кетпеуінен санасындағы күйзелісті көреміз. Әңгімедегі Бұғыбай мен қасқыр – бір – біріне қарсы бейнелер. «Бұғыбайдың інгені боталағанда, қасқардың қаншығы да күшіктеді» деп, жазушы оларды тегіннен – тегін қатар суреттеп отырған жоқ. Біреуі – түз тағысы, біреуі – үй жануары болғанмен, олардың төлдеу мерзімін, ұрпақ жалғастығын меңзегендей. Ботасы ауылда қалған аруананың артына қарайлап ботасын іздеуі, қасқырдың өз күшіктеріне деген мейірімі – шындық шеңберінде алынады. Ал Бұғыбай бойындағы қатыгездік оның ісінен жақсы көрінген. «Екі күшіктің көзін ойып тастады. Көзі ойылған күшіктер, сұмдық шыңғырып, қыңсылап апан аузында домалап қалды. Біреуінің тірсегін тіліп қапқа салғанда» ешқандай шімірікпеген бұғыбайдың қатыгездігіне, жауыздығына қайран қаласың. Өз баласына ермек іздеген Бұғыбайдың қасқардың күшігіне титтей де жаны ашымауы – оның жауыздығы. Оның қарсыласы да осал жау емес, ол да әккі қасқыр. Олар бірін – бірі аңдып кезек – кезек итжығыс түсіп жатады. Өз күшігінің босағада сүт ішіп тұрғанын көрген қасқар әлемтапырық күйге түседі. Бөлтірігінің тірілей қорланғанына шыдай алмай Бұғыбайдың баласын ала қашуы – түз тағысының екі аяқтыдан кек алуы. Ол қанша ашқарақ болса да баланы жемей, өз бөлтіріктерінің көзі ойылған жерге апарып көзін ойып тастайды. Қасқырдың бейнесін көреген шалдың: «Бұл, жігіттер, текті қасқыр. Баланың көзін оюында гәп бар. Ордалы жыландай өшін жібермейді» дегені толықтыра түскен. Керісінше баласы өлгенде Бұғыбай «Еруліге қарулы деген осы! Шейіт болған баламның қайғысын, қасқырдың бөлтірігі жуып – шайды» деп өзін жұбатады. Т.Әлімқұловтың «Текті қасқыр» оқиғасы Қарратау өңірінде өтеді. Автор шығарманы жазу үшін классикалық әдебиетке жүгінгенін мойындайды. «Әлбетте, әр жердің бөрісінің азды – көпті айырмашылығы болуы мүмкін. Классикаға жүгінсек, Джек Лондонның «Ақ азу » әңгімесі, «Аралдағы Жерри, ұяласы Маквеил» повесі өз жерінің шындығын паш етеді. М.Әуезовтің «көксерегі» Шыңғыстау бөктерінде жорытқаны сайрап тұрады.» дегені де сондықтан. Бұл әңгімелердің негізгі ерекшелігі – психологиялық талдауға құрылғандығы. Бұл жөнінде әдебиеттанушы ғалым Т.Сыдықовтың: «Психоанализ – көркем әдебиеттің зерттеу әдістемесі. Өйткені ол адамның жан – жүрегіне үңіледі. Адам жанының иірімдері, тылсым тұңғиығы, нәзік тебіреністері, томаға тұйық сырлары адамның ішкі әлемінде бүгулі, бүркеулі жатады. Сол басқаның көзінен қалтарыстағы сана мен сезім ағысын тек қуатты қалам иесі ғана көрмек, кестелемек» – дейді. Романтикалық, фантастикалық әңгіменің шебері ретінде О.Бөкеев пен Т.Әбдіковті атауға болады. Әңгіме жанрында символды ерекше дамытқан жазушының бірі – О.Бөкеев Т.Әбдіковтің «Оң қолы» осы жанрдағы ерекше туынды. Жазушы Т.Әбдіков адам қолымен жасалатын сан алуан жауыздықтың себебіне философиялық түйін жасайды. О.Бөкеев – публицистика, поэзия, прозаның әдемі жымдасуын көрсетуде жаңашылдығымен, ізденімпаздығымен танылды. Жазушының қазақ халқының трагедиялық тіршілігін символ арқылы берген «Терісаққан» мен «Бура» әңгімесі кезінде сыншылар тарапынан зоологиялық әңгіме деп білімсіз сынға ұшырады. «Бура Қазақбай ауылын талақ тастап қашып шықты», неге? Әңгіме авторлық ой, кейіпкер монологі арқылы өрбиді. Автор бураның өміріне шегініс жасау арқылы жас тайлақ образы арқылы – қазан төңкерісінен кейінгі жас қазақ елінің Сібір – Түркістан темір жолы салынғаннан бергі ел тарихы сөз болады. Халықтың ұлттығын, этностық сипатын жою жолында жүргізілген саясат негізінде «тың жерді игеру» ұранымен ең шұрайлы жерлерге басқа ұлт өкілдері қоныстандырылды. Ата – баба қаны тамған, кіндік кесіп, кір жуған туған ауылын «талақ етуге» мәжбүр еткен заманның жымысқы саясаты осындай еді. Ғасыр басында қазақты намысқа шақырған М.Дулатов «Оян, қазақ!» деп ұрандап, А.Байтұрсынов «Маса» болып ызыңдаса, сол ғасырдың екінші жартысында О.Бөкеев аға буын дәстүрін бураның зарлы боздауымен жалғастырды. Ол зымиян саясаттың шырмауынан шығуды астарлап бура болып боздап, зарлап жеткізді. Кешкі ауаны шымырлата боздаған сол бір үн – болашақ ұрпақ алдындағы өз зары еді. Жазушы адам жан дүниесіндегі күйзелісті кейіпкер сезімімен аша білді. «Терісаққан» – кеңес дәуіріндегі қазақ халқының «трагедиялық хал – күйін» көрсететін әңгіме. Мұндай ешқандай кеійпкер де, тартыс та жоқ. Тек авторлық ойдың шегінісі арқылы қазақтың өткен тарихына шолу жасалып, замана сыры ашылады. өзеннің теріс ағуы – тоқырау жылдардағы қазақ халқының ата – баба дәстүрінен айырылуы. Жаңа заманның жаңа заңы ескі әдет – ғұрып, салт – дәстүрден безуге үйретті. Автор халық өміріндегі осындай жайттарға бей – жай қарай алмады. Ол табиғат пен адамды біртұтас бірлікте суреттеп, өзенге жан, толқындарына тіл бітіреді. Оны алапат дүлейге, тасыған қуанышқа да теңейді. Смағұл Елубаевтың «Ойсыл қарасы» мен О.Бөкеевтің «Кербұғысы» символдық әңгімелер. Жазушылар бура, бұғы арқылы өмір үшін айқасты көрсетсе, Ата бура мен Кербұғы өмір заңы, табиғат заңы – өтіп бара жатқан дәуренді бейнелейді. Оралхан әңгімесінде бұғылар арасындағы жекпе–жек ашық жүрсе, адамдар арасында жасырын жүретіні туралы философиялық түйін жасай келіп: «Қиянат! Не нәрсе сұлу болса, отап тастауға, не нәрсе биік болса, құлатып тастауға, не нәрсе аппақ болса, қаралап тастауға, не нәрсе сау – саламат болса жаралап тастауға, не нәрсе адал болса, арамдап тастауға әуес жұмыр басты пенденің өз оңбағандықтарынан ақталар «ақиқаты» арқашанда дайын». Осы әңгімедегі авторлық ұстаным ол: «Мен бұғылар секілді ашық айқасты жақсы көремін. Адамның ту сыртынан өсек сөз айтып, ту сыртынан ұрғаннан оңбағандық не бар». Жазушының сөз саптауы сарабдал, ерекше. Ол прозада поэзия жанрының қалыптасқан өрнек кестесін еркін қолданады. Сондықтан да шығармалары шымырлығымен, сыршылдығымен тартымды келеді. Поэзияға тән анафора, лексикалық анафора, эпифора тәрізді айшықтау тәсілдерін үйлесімділікпен, әуезділікпен пайдалану Оралханға тән ерекшелік. Жазушы айтар ойына «не нәрсе» деп сұрақ қоя назар аудартуының өзі стильдік құбылыс, ерекшелік. Ал «Апамның астауы» әңгімесінде әйел баласын қазақ елінің қасиеті ретінде көрсете білген. Ол қазақтың этникалы, этнографиялық, тіпіт археологиялық байлығының негізін әйел бейнесімен байланыстырады. Әрбір абзац басталып тұрған «Апам менің...» тіркесі арқылы автор анасына деген сағынышын ғана емес, өмір салтынан ығыстырылып бара жатқан ұлттық салт – дәстүріміздің, қолөнеріміздің келмес сапарға аттануына деген күрсінісін білідіреді. Жастар санасына ескі әдет – ғұрыпқа шошына қарауды сіңірген зымиян саясат алдындағы автордың жан айқайы. Әңгіме идеясында автор, «Хан көтеріп, пір тұтудың орнына, шікірейіп жүріп, өлтіріп алдық; егер ол ортамызда жүрген шағында ардақтап, әр сөз, әр ісін жоқ дегенде үйреніп үлгерсек – өлмегені ғой, өлтірмегеніміз ғой, ал біз тірі кезінде – ақ өлтіріп аламыз» – деген жолдарымен ашық береді. Бұл жанрдың бір саласы – әзіл–сықақ әңгімелер. Бұл кезеңде бірқатар ғылыми –фантастикалық әңгімелер дүниеге келді. А.Машановтың, М.Сәрсекеевтің, С.Қышқашевтің, Т.Сұлтанбековтың, Ғ.Жұмабаевтың, Ш.Әбдірахмановтың, Т.Сүлейменовтың шығармалары бұл жанрдағы қазақ әдебиетінің ізденісін таныта алады. 80 – 90 жылдары әңгіме жанрында М.Асылғазин, С.Асылбеков, С.Балғабаев, А.Алтай, Д.Әшімханов, М.Рахманбердиев, Т.Мәмесейітов, Н.Оразов, Ж.Шағатай, Р.Отарбаев, Р.Мұқанова, Г.Шойбекова, Л.Егембердиева т.б. авторлар есімдері жиі көріне бсатады. Қорыта айтқанда, 60-80 жылдардағы әңгіме жанры мазмұн, түр жағынан да байыды. Көтеретін проблемалары батыл да өткір, ашық та нақты қойылуымен ерекшеленеді. Жалаң өндірістік мәселелер ысырылып, дамның өмірдегі орны, ісі мен табиғатына үңілуге бетбұрыс жасалды. Осының нәтижесінде лиризм мен психологизм күшейе бастады. Нақтылыққа, аз сөзділікке, дәлдікке бет бұруда көркем деталь мен штрихқа көп көңіл бөлінді. Бұл жылдардағы әңгіме жанрындағы негізгі ерекшеліктер символдық, лирикалық, проблемалық, әлеуметтік талдаумен көрінді. Жазушылар әлеуметтік талдаудың негізінде ұлттық характерді ашуға, адам табиғатын психологиялық тұрғыда танытуға ұмтылды. Қазақ халқының тарихынан орын алған өмір шындығы шағын жанрда шынайы да шымыр бейнеленді. жүктеу/скачать 72,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|