Лекция тақырыбы: Сынып жетекшісінің қиын балалармен жұмыстарының жүйесі Лекция жоспары

№ 8 Лекция тақырыбы: Сынып жетекшісінің қиын балалармен 
жұмыстарының жүйесі 
 
Лекция жоспары:
«Қиын» жеткіншектер классификациясы. Қиын балалармен 
тәрбиелік жұмыстың кезеңдері. Тұлғаны ұжымда тәрбиелеу. 
Оқушылардың өзін-өзі 
басқаруы 
 
 
Лекцияның мақсаты мен міндеттері: 
Студенттерді оқушыларға құқықтық тәрбие 
беру, күнделікті мінез құлықтарын өздігінен басқару, әлеуметтік белсенділіктерін арттыру 
және қорғау іс әрекеттерін ұйымдастыру әдістерімен, «қиын» балалармен жұмыс жасау
ерекшеліктерімен таныстыру.
Лекцияның мазмұны:
Қиын жасөспірімнің жеке басының ерекшеліктерін тереңірек зерттеу, сондай-ақ 
девиантты тұлғаны түзету процесінің саралануын жақсарту үшін мінез-құлықта 
проблемалары бар жасөспірімдердің көптеген типологиялары мен классификациялары 
жасалған. Осыған байланысты девиантты мінез-құлықтың теориялық негіздерін 
дамытудың бай отандық тәжірибесін көрсететін классификация материалдары өте айқын. 
ХХ ғасырдың басында қиын балалардың алғашқы жіктеулерін П.Ф.Лесгафт ұсынған. 
Автор темперамент түрін, отбасылық тәрбие мен баланың мінез-құлқын жіктеудің негізін 
қалады. Ғалым қиын балаларды келесі түрлерге бөлді: екіжүзді, жабырқаңқы, қажыған, 
атаққұмар. 
Орыс психологиясындағы қиын балалардың ең маңызды алғашқы жіктеулеріне 
П.П. Блонский, Л.С. Выготский, В.П. Кащенко (1920-1930 жж.) ұсынған жіктеулер 
жатады. Мысалы, Блонский баланың дамуы, оның оқу іс-әрекетіне қатынасы, денсаулық 
жағдайы және мінез-құлық ерекшеліктері оның жіктелуіне негіз болды. Классификацияға 
балалардың келесі түрлері кірді: сәтсіз; ақыл-есі дамымаған; тәртіп бұзушылар; жалқау 
(отбасындағы жалғыз); ақыл-есі дамымаған. 
Сол жылдары Выготский былай деп жазды: "мінез-құлқы мен дамуы нормадан 
ауытқып, сондықтан жалпы балалар массасынан тәрбие алуға байланысты ерекшеленетін 
балалар тобында, яғни сөздің кең мағынасында қиын балалар тобында екі негізгі түрді 
ажырату керек: 1) кез-келген органикалық ақауларға байланысты мінез-құлықтан 
нормадан ауытқып кететін баланың түрі (физикалық кемістігі бар балалар-соқыр, 
саңырау, мылқау, мүгедек және т. б.; органикалық жетіспеушілікке байланысты ақыл-
есінен адасқан немесе ақыл-есі кем); 2) функционалдық бұзылу салдарынан мінез — 
құлықтан жалтарған баланың жасы (сөздің тар және өз мағынасында қиын балалар-құқық 
бұзушылар, мінезінің кемістігі бар балалар, психопаттар). Ерекше баланың үшінші түрі-
нормадан жоғары дарынды (дарынды) балалар, олардың жалпы балалар массасынан 
оқшаулануы соңғы, бірақ маңызды мәселе болып табылады. Қалыпты (жаппай, орта) деп 
аталатын және қиын тәрбиеленетін баланың барлық түрлерінің арасында өтпелі формалар 
бар; аралас, қиын тәрбиеленетін формалар бар. 
Қазіргі ғылым мен практика үшін маңыздылығын жоғалтпаған қиын балалардың 
бірқатар классификациялары мен типологияларын жасаған Кащенконың зерттеулеріне 
ерекше назар аудару керек. 
Бірінші жіктеуде Кащенко анықталған ақаулар негізінде ауытқулары бар 
балалардағы мінездің кемшіліктерін мұқият сипаттай алды: 
- мінездің кемшіліктері, негізінен эмоционалды түрде анықталады (психикалық 
тұрақсыздық, сәйкессіздік; әсерленгіштік жоғарылауы; адамдарға деген жанашырлық пен 
ұнатпаудың күшті өткірлігі; іс-әрекеттердің импульсивтілігі; ашушаңдық; ұялшақтық 
және ауыр қорқыныш (фобия); пессимизм және шамадан тыс көңілділік; немқұрайдылық 
және енжарлық; арамдық және педантизм; құмарлықпен оқу);
- негізінен белсенді жігерлі сәттерге байланысты мінез-құлықтың кемшіліктері 
(жоғары белсенділік; қарқынды сөйлеу қабілеті; ләззат алуға үнемі ұмтылу; белгілі бір 

мақсаттың болмауы; ұстамсыздық; алаңдаушылық; мақсатсыз өтірік; мағынасыз ұрлық; 
жануарларға қатыгездік; айналасындағы адамдарды қорлау және мазақ ету; негативизм; 
деспотизм; шамадан тыс немқұрайлылық; оқшаулау; құмарлық). 
Қиын балалардың екінші типологиясы келесі түрлерден тұрады: 1) ақыл-есі кем 
(субнормальды) балалар; 2) психикалық тұрақсыз, теңгерімсіз балалар; 3) жүйке аурулары 
бар эпилептиктер; 4) психикалық ауру балалар. Кащенконың ұстанымына сәйкес, екінші 
типке тәрбие тұрғысынан қиын балалар, иммораликтер, яғни балалар моральдық 
дамымаған, моральдық тұрғыдан артта қалған, моральдық ауытқулары бар, жаман 
инстинкттері бар, ақырында қылмыстық инстинкттері бар балалар жатады. 
Қазіргі таңда тәрбие нормасынан алшақ, бұзақылық қасиеттерімен ерекшеленетін 
балаларды қиын бала, девианттық мінез-құлықты бала, ауытқушылығы бар бала және 
тағы басқа топтапға жатқызамыз. Белгілі ғалым И.А.Невский еңбектерінде ауытқушылық 
(девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нормаларға сәйкес емес мінез-
құлықты-деп анықтама берген.
Ал, белгілі әлеуметтанушы И.С.Кон девиантты мінез-құлықты психикалық 
денсаулық, құқық мәдениет немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданған 
қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-
құлықтың концепциясына сәйкес кез-келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып 
келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік психологиялық, қоғамдық). Девианттық мінез-
құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншіден: ол анық немесе жасырын 
психопотолгиялық барлығын білдіретін психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған 
мінез-құлық. Екіншіден: бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық қалыптарды 
бұзатын ассиоциалды мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық бұзушылық, ал 
салмақты болса, әрі жазаланса-қылмыс деп аталады. Бұл жерде делинквенттік (құқыққа 
қарсы) және қылмыстық іс-әрекеттер туралы айтылып отыр.
С.А.Беличева девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша жіктейді:
1. Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық, дүние-
мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты (ұрлау, тонау, алып сату, алаяқтық, және 
т.б) жасаған теріс әрекеттері.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер (балағаттау, 
бұзақылық, ұрып-соғу, өлтіру, зорлау)
3. Әлеуметтік-енжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға, азаматтық борыштарын 
өтеуден қашуға, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі кемеуге ұмтылу жұмыстан, 
оқудан бас тарту, кезбелік, маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания, өзіне-өзі қол 
жұмсау).
Қазіргі таңда мектеп қабырғаларында жүргізіліп жатқан өнегелік тәлім-тәрбие 
деңгейі төмен деуге болмайды. Бірақ қадағалаудың аздығы тәрбиенің тиісті деңгейде 
болмауы оқушылардың тәртіпсіздікке, жат қылық жасауына, тіпті қылмыстық жолға 
түсуіне себепші болады.
Сондықтан, бұл тұста, оқушылар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу үшін 
халыққа білім беру бөлімдері мен мектеп ұжымдары біріге отырып, мынадай шараларды 
жүзеге асыру қажет: