Лекциялық материалдың мазмұны
жүктеу/скачать 2,53 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.Қырғыз мемлекетінің қалыптасу және нығаю кезендері
- 3)Қырғыз халқының мәдениеті
- Бақылау сұрақтар
- 22.Тақырыбы
- Бақылау сұрақтары
- 23. Тақырыбы
Пайдаланған әдебиет Бақылау сұрақтары: Әдебиеттер № 21. Тақырыбы: Қырғыздар мен ұйғырлар. Мақсаты: Жоспары: 1.Қырғыз ұлтының қалыптасуы. 2.Қырғыз мемлекетінің қалыптасу және нығаю кезендері. 3.Қырғыз халқының мәдениеті. 4.Ұйғыр қағандығы
Қырғыздардың ертедегі этникалық тариғы көне тайпалар одақтарымен (хундар, діліндер, сақтар мен үйсіндер) байланысты. Кейінірек – Түркі қағандықтары мен көшпелі тайпалар бірлестіктері дәуірінде (б.з.б. Хғ.) қырғыздардың құрамына енген тайпалар Саян-Алтай, Ертіс өңірі, Шығыс Тянь-Шань өңірлерін мекендеген түркі тектес халықтардың бір бөлігі қалыптасады. Б.з. ІІғ мыңжылдықтың бірінші жартысында моңғолдардың Орта Азияға жасаған шапқыншылығынан кейін ежелгі түркі тілдес халықтардың бір бөлігі Орталық және Батыс Тянь-Шаньға, одан әрі оңтүстікке қарай Памирге дейін ығысты. Бұлар Тянь-Шань өңірінде қалыптасқан қырғз халқының негізін қалады. Оның құрамына Жетісу мен Мауеренаһрды түркі тілдес жергілікті тайпалары, соның ішінде қарлұқтар мен ұйғұрлар, кейінірек XVI-XVII ғасырларда қазақ тектес тайпаларда кірді. XVIғасырдың бас кезінде қырғыздар Тянь-Шаньда дербес халық болып қалыптасты. Қырғыз халқының негізін 3 үлкен топ құрады: алғашқы 2 топ қосылып «Отыз ұл» аталды да, «оң және сол қанат» болып 2-ге бөлінді. Оң қанат Тағай, Адигине және Мунгуш деген үлкен үш топтан құралды. Тағай ұрпағы Тянь-Шань аймағының негізгі бөлігін, ал келесі екі топты құрайтын рулар Қырғызстанның оңтүстік өңірін мекендеген. Шежіре деректері бойынша қырғыздар 40 тайпадан тұрады. Сондықтан оларда «Қырық рулы» ел депте атайды. Сонымен, қырғыздар XV-XVI ғасырда ұлт болып қалыптасып, өзінің ұлттық мемлекетін құрды. 2.Қырғыз мемлекетінің қалыптасу және нығаю кезендері Қырғыз халқы –көне мәдениет пен ежелгі мемлекеттің мұрагері. Қырғыз жерін адам баласы б.з.б. ертедегі тас дәуірі (палеолит) кезінен мекендегендігін археологиялық ескерткіштер анықтайды. Ертедегі тас дәуірінің құралдары Орталық Тянь-Шань, Ыстықкөл, Ферғана маңынан, неолит дәуірінің ескерткіштері Бішкек, Тоқмақ қалалары мен Ыстықкөл аймағынан, Алай даласынан табылды. Сарыжаз өзені маңындағы 2үңгірде қызыл бояумен қабырғаға салынған хайуандар суреті сақталған. Неолит кезінде тайпалар тас өндеудің жетілген техникасын игерген, садақ пен жебені қолданған, балшықтан ыдыстар жасаған. Мал шаруашылығы тобына бөлінгеңдігін археологиялық материалдардан байқауға болады. Б.з.б. VII-VI ғасырда темірден соғылған құралдар мен қарулар пайда болды, көшпелі мал шаруашылығы шешуші шаруашылыққа айналды, мүлікиік жіктеу күшейді. Көшпелілер, арасында рулық одақ, ал егіншілік аудандарда құл иеленуші мемлекет пайда болды.Солтүстік Қырғызстанда Сақтар (б.з.б. VIII- VII ғ.), кейін үйсіндер(б.з.б.Iғ. мен Vғ.) өмір сүрді Оңтүстік аудандар (б.з.б. IІ-Іғ) Парфия мемлекетіне, кейін Құшан патшалығына қарады. Қырғызстанның оңтүстік аудандарында VII-V ғасырларда тоған таспа техникасы қолданылады,су диірмені пайда болды, канал жүйесі көбейді, ауыл шаруашылық дақылдарының жаңа түрлері (мақта) егілді. Экономикалық өмірдің жаңа қоғамдық қатынастарының өзгеруіне байланысты егіншілік аймағында құл иеленуші мемлекет феодалдық мемлекет бірлестіктеріне ауысты, көшпелі тайпаларда да ерте феодалдық мемлекет пайда болды. V ғасырда Солтүстік Қырғызстанда көшпенділер отырықшылана бастайды. VI-VIIғасырларда Қырғызстан Батыс Түркі қағандығының орталығына айналды. Астанасы-Суяб. Қалаларда қоғамдық еңбек бөлінісі пайда болды. VI-VIII ғасырларда Батыс Түркі қағандығына қараған тайпалармен бірге өзінің жазуы болды. Х ғасырдан бастап қырғыздардың Тянь-Шаньді мекендегені жайлы жазба деректерде баяндалады. Ол кезде Шу, Талас далаларында, Ыстықкөл жағалауында қалалармен отырықшылар көбейе бастады. Хғасырдың орта шенінен ХІІ ғасырдың соңына дейін қырғыз жеріне Қарахан мемлекетінің негізгі бөлігі қоныс тепті. Оның астанасы Шу бойындағы Баласағұн болды. Х-ХІІ ғасырларда өндіргіш күштер сол кездегі дамудың жоғарғы сатысына жетті. ХІІІ ғасырдын бірінші ширегінде монғолдар қырғыз жерін жаулап алып, оған көшпелі тайпаларды орналастырды. Түркістанның бір бөлігі және Шығыс Түркістан Шағатай Ұлысына кірді. XV ғасырдың екінші жартысында солтүстік қырғыз жерінде қырғыз тайпалары бірігіп, жеке хандық өз мемлекетін құрды. XVI ғасырдын бірінші жартысында қырғыздар мемлекеті қазақтармен одақтасып, Моғолстан мен Ойрат шапқыншылығына қарсы табаңды күрес жүргізді. Біріккен қазақ-қырғыз әскерлері Моғолстанда үлкен жеңіске жетті. Ол туралы «Тарихиш-Шах Махмуд бин мырза Фазыл Чорс»-шығармасында: «Қазақтар мен қырғыздар Моғолстанға аттап баса алмады. Ақырында Әбді-Латив сұлтан қазақ Хақназар ханды шауып, көп тұтқын мен олжа түсірді. Хақназар хан қазақтар мен қырғыздарды жинап , ізіне түсті. Сұлтан жауды білмей жатты. Ал Хақназар хан мен басқада алты төре оның ізінен қуып келді. Қазақтар мен қырғыздардың әскері түн ортасында сұлтанға шабуыл жасап, оның әскерін тас-талқан етті. Қатты жараланған сұлтан Хақназар ханға апарылды»,-дейді. Осы жеңістен кейін біраз жылдан со Моғолстан қазақтар мен қырғыздардан жеңіліп, Жетісу өңірі мен ТяньШаньда Қырғыз қазақ үстемдігі нығайды. Моғолстан негізгі жер аумағы Қырғыз-қазақ хандығына қосылды. Қырғыз-қазақ хандығы сыртқы жаумен күресте өздерінің жерің кеңейтіп, дербестігін сақтап қалды.
Қырғыз жеріндегі ежелгі өнер ескерткіштері неолит дәуіріне жатады. Геометриялық өрнекті керамикалық заттар мен жартастарға шегілген жер жырту көріністері қола дәуірінің мұрасы саналады. Қырғызстанның оңтүстігі (Шу-Рабашат, б.з.б.IVғ мен Іғ.) мен солтүстік батысынан (Шатқал өзенінің бойы) елді мекендердің орны ашылды. Оңтүстік және оңтүстік батыс Қырызстаннан б.з.б. І мыңжылдықтың өнер үлгілеріне жататын бояумен салынған суреттері бар ыдыстар, алтын мен қоладан жасалған әшекейлер табылды. Қырызстанның солтүстік аудандары мен Тянь-Шань тауын мекендеген Көшпелі Сақ(б.з.б.VI-IIIғ.),Үйсін (б.з.б II ғ.-б.з.V ғ) тайпалары қүрбандық тақталарын мүсіндерін (Ыстықкөл жағалауы) қоламен әсемдеген. Шыңғыс хан және оның мүрагерлері үстемдігіне дейін Қырызсеанда отырықшы және көшпелі тайпалар мәдениеті қатар дамыды (Үзген, Ош, Күлмесхант.б.), соғдалықтардың бағаналы қүрылыстары (Талас,Шу өзендері бойында)салынды .Ақбешім қаласынан V-X ғасырларда жасалған сәулеттік ескерткіштер, кескіндеме, сәңдік-қодданбалы өнер туындылары, Будда бейенелермен әсемделген қола мен алтыннан жасалған белдік тоғалары ұшырасты. Тянь-Шаньда Түркі қағандығы билік құрған кезде салынған қамал-қорғандардың, керуен сарайлардың қалдықтары сақталған.Краснореченск қаласынан IV-V ғасырлардағы Соғда қамалдары ашылды.Будданың түрлі түспен боялған үлкен (12 метрден астам )мүсіні табылды. Ою-өрнекпен көркемделген қыш ыдыстар аң және адам мүсіндері, мүсіндік бейнелер отырықшы тайпалар жасаған өнер үлгілеріне жатады. Көшпелі тайпаларда зергерлік бүйымдар (бүғы, барыс,таутеке пішіндері бейнеленген тоғалар т.б.)жасау қанат жайды. Қарахан әулеті кезеңіде(IX-XIIғ.)мешіттер,мүнаралар (Боран менҮзгендегі мүнаралар,XIIғ.)Мавзолейлер (Үзгендегі үш мавзолей,XI-XIIғ.)салынды. Монументті қүрылыстар –Манас мавзолейі (XIVғ.),Ташрабаттағы керуен-сарай(XIVғ.)түрғызылды. Мемлекттік қырғыз тілі мемлекеттік ұлттық тіл болды. 4.Ұйғыр қағандығы ҮІІ ғасырдың ортасында құрылған іргелі Ұйғыр қағандығы Орталық және Шығыс азияның оның ішінде Тань империясының тағдырына елеулі ықпал етті. Ежелгі Түрік империясының құлауынан соң байтақ далада саяси бытыраңқылық туындада. Түркі тайпаларына үстемдік ету үшін және қаған лауазымын алу үшін Ашина империясын талқандауды аяқтаған ұйғыр, қарлұқ секілді жеңімпаз тайпалар үстемдікке ұмтылды. Басмылдардан билікті тартып алған ұйғырлар ең күшті болып шықты. Ашина, Қырғыз, қимақтар секілді Ұйғырлар орталық Одақтың біріне жатады. 3 – 4 ғасырларда ұйғырлар қытай династиясының Гаогюй атанғанбірлестікте тұрды. 5 ғасырда Қытай деректері бойынша бұл одақтың жаңа аты Теле пайда болды. Теле тайпаларының басым бөлігі батысқа, Қазақсмтан мен шығыс Еуропаға қоныс аударды. Орталық Азия далаларында қалған бөлігі батыс түркілерге бағынып, солардың мемлекеттерінің құрамына кірді. Бірақ 605 жылы сатқындықпен соққыға жыққаннан кейін, ұйғырлардың басшысы тайпаларды Хангай тауына әкетті. Сөйтіп сол жерде «тоғыз тайпа» деген жеке топ құрады. Орхон жазбаларында бұл топтың тайпалары тоғыз – оғыздар деп аталады. 630 жылдан бастап, бірінші түркі қағандығының құлауынан бастап, тоғыз – оғыздар яглохарлармен күресті. Және моңғол жерінде саяси күш ретінде танылған болатын. Тоғыз оғыздардың көсемі Елтеьер Тулшду 647 жылы Тола мен Орхон өзендерінің аңғарында өзінің мемлекетін құрған еді, мұны Қытай шежірелері баяндайды: «Тулшду өз бетімен өзін - өзі қаған деп жариялады, Түркі қызметкерлері мен шенеуніктердің қызметін тағайындады». Тань үкіметі қайта құрылған үкіметті мойындамады. Оның үстіне 630 – 663 жылдары тоғыз – оғыздармен Тань империясындағы соғыстарда қытай әскерлерінің қолы жеңіске жете алмаған. Алайда 680 жылдың басында тоғыз оғыздар Шығыс тҮркілермен шайқаста жеңіліске ұшырап, өздерінің мемлекеттілігн жолғалтты. Ұйғырлардың жаңа мемлекеті бұрынғы одақтастармен басмылмен, қарлұқтармен аяусыз күресте ғана пайда болды.Он ұйғыр тайпасы арасында жетекшілікте болған Яглохар династиясына тоғыз оғыздардың көптеген тайпалары жанкештілікпен қарсылық көрсетті. Ұйғырлар яглохарлар тайпасымен қағандыққа таласып, өздерінің құқығын қорғап алды. Қатай деректері бойынша 745 жылы Моңғолияда түркі оғыз мемлекетінің орнына ұйғыр тайпасы енді. Өз ара қырқыста жеңіске жеткен яглохарлар мемлекетке басшылық етті. Сонымен 745 жылы Моңғолияның басшылығы басқа түркі халқына ұйғырларға тиді. Қытайлардың хабарлауы бойынша ұйғырлар 758 жылы қырғыз мемлекетін жаулап алды. Осыдан кейін қырғыздардың қытайлармен тікелей байланысы үзілді. Ұйғырлардың түпкілікті билікке ие болуы олардың қытай әскерін жеңгеннен кейін ғана іске асты. Бұл 755 жылғы Қытайдың шекаралық әскерлерінің Тань үкіметіне қарсы көтерілісті басу және соған жалғасқан азамат соғысын талқандау еді. Ұйғырлардың Элтимиш Білге қағаны 757 – 759 және оның ұлы Бегю қаған 759- 779 Тань бүлікті басуға көмектесті. Сөйтіп өздерінің көмегі үшін материалдық тұрғыда көмек алды. Олжа мен шекарадағы пайдалы сауда династиясның беделі мен қағандықтың үстемдігін орнықтырып алуға мүмкіндік берді. Соғыстан түскен олжамен және император сыйлықтарымен бірге Орхондағы өзінің астанасы – Ордабалыққа манехей дінін уағыздаушы соғды миссонерлерін манехейлерді ала кетті.Олардлың дінін қаған өзі Лолянда таньдардың бүлікшілерден азат етілген астанасында қабылдады. Ұйғыр қағандығынығ орталы болған Ордабалыққа кейін монғолдар ие болған кезде Қарақорым деп аталды. 762 жылы ұйғыр қағанының ордасы Ордабалыққа соғдының және Шығыс қытайлық түркістанның саудагерлері мен миссонерлері келді. Ұйғырлардың манехей дінін қабылдаудың түркі тарихында маңызды орын болды. Ең алғашында түркілер шамандықтан «дінге» этникалық қағида бойынша көшті. Шамандықтардың айтуынша: « өлімнің өзі адамның болашағына пайда әкеледі» дейді, ал Ирактағы арабтар Вавилондықтар қабылдаған манехей дінінің айтуы бойыншы « адам түгілі жан – жануарлар өлімі, жануарлардың етін пісіпір жеуге тыйым салады» - дейді. Осы жаңа және ескі бағыьттың қарама – қайшылығы түркілерге белгілі болды – «бұрындары етті қорек еткен халық енді күрішпен қоректенеді, бұрындары өлімді жақтаған елде жақсылық орнайды.» - дейді жазбада. Манехейлер Вавилоннан б.з.б 14 ғасырда Арабия түбегіндегі пайда болған алфавитті ұйғырлар арасына таратты, кейіннен жаңа ғылымда ұйғыр алфавиті дамыды. Сонымен қатар ұйғырлар бұл алфавитті Моңғолияға таратты, моңғолдармен бірге ол Батысқа қайта келді , ал бірнеше жылдан соң бұл алфавит моңғолдың Маньчжурия жеріндеде қолданылы. Осындай әрекет арқасында семиттен шыққан бұл алфавит соғды, ұйғыр, монғол арасына тарап, «ұлы мхитқа» дейін жетті. Орхон алфавитінен ұйғыр жазуына көшу – түркілерді бір қадам артқа шегертті. Ұйғыр түркі – оғыздарға қатысты бірнеше тарихи жазбалар қалдырды. Ұйғыр қағандығы жазбаларының біреуі түркі тілінде орхон алфавиті бойынша 750 жылы жазылды. Бірінші жазбада 750 – 753 жылдардағы соғыс туралы айтылса, екіншісінде сол кезде болып жақан қырғыздармен арадағы ұрыс және олардың мемлекетінің түпкілікті жойылуы 80000 нан 400000 адамға дейін болғаны анықталды. Екіншісі қытай тілінде 808 жылдан 821 жылға дейінгі хан билігін баяндайды. Түркі – оғыздарға қатысты ұйғыр жазбаларының ең қызықтыда көлемдісі – қытай тілінде жазылған. Мұсылмандар аймағында тоғыз – оғыздарды тұтқын ретінде көрсететін дерек бар, осы тоғыз – оғыздардан тулондар пайда болады. Ол Ахмет Тулонның әкесі 869 жылы қайтыс болған, Египетте Тулунид әулетін құрған. Араб жазушысы Жахиздің айтуына қарағанда тоғыз оғыздар манехей дінін қабылдамай тұрып өте батыл және әскери халық болғвн. Олар көбіне қарлұқтармен болған соғыста саны аз болса да жеңіске жетіп отырған, ал манехейді қабылдаған соң жеңіліске ұшырай берген. Христиан, мұсылман миссонерлері және түркілер арасында манехей парсының «періште» сөзімен танылды. Буддизм сияқты манехей діні де қанатын кең жаюды мақсат етті. Ол аскетизм, сословие құрылысына қарсы бағытталды. Сондықтан манехей шығармалары қарапайым халыққа лайықты етіп жазылды. ғасырда қырғыздар ұйғыр мемлекетінің әлсіреуін пайдаланып тәуелсіздік алды да, 840 жылы 20 жылдық күрестен соң Монғолиядағы ұығыр үстемдігін жойды. Ұйғыр мемлекеті 745 – 840 жылдар арасында 100 жылға тарта өмір сүріп, 9 ғасырдың екінші жартысында Монғолияда қырғыздардан қысымшылық көрген олар Бешбалық қаласының маңындағы Шығыс Түркістанға келді. Бұл оқиға 860 жылы болды. Бұдан кейін қазіргі Ганчжауда ұйғыр князьдігі құрылды да, оның басшысы қытайдан сайланды. Бұған дейін Ганчжау жерінің билігі үшін қытайлықтар мен тибеттер арасында болып, тибеттер үстем түскен болатын. Ұйғыр князьдігі 13 ғасырдағы монғол үстемдігі дәуіріне дейін ғана өмір сүрді. Монғолиядан түркі – оғыздарды содан кенйін ұйғырларды ығыстыру, Шығыс Түркістанда түркі элементтерінің көбеюіне әкеліп соқты. Турфан және Гучэнь жерлерінің жанында қытайлықтар «шато» дала деп атаған тайпа қоныстанды, шатолар түркі тегінен яғни оғыздардан шыққан. Қытай деректері бойынша Монғолиядан Қытай Түркістанына көшкен түркілер отырықшылық пен қала өміріне үйрене бастады. Ғасырда Тибет еліне йғырлардан осы мекенді тартып алу мүмкіндігі туып, бұл жерде өздерінің мемлекетін құрды. Алт кейіннен бұл жақты монғолдар биледі. Осы аймақ содан бері Тангут деп аталады. Қытай деректерінен білетініміз Ганчжоудағы ұйғыр мемлекетін тангуттар 1023 – 1038 жылдары жойды. Шығыс Түркістандағы Ұйғыр мемлекеті 12 ғасырда болған монғолдар мен хандар арасындағы соғыста саяси құрбан болып кетті. Бақылау сұрақтар: 1)Қырғыз ұлтының қалыптасу кезені? 2)Қырғыз мәдениеті жөнінде не білесіз? 3)Қай кезенде Қырғыз мемлекеті ны Әдебиеттер № 22.Тақырыбы: Өзбек ұлтының қалыптасуы және Өзбек мемлекетінің құрылуы мен нығаюы (XV-XVIIIғ. бірінші жартысы). Мақсаты: Жоспар: 1.Өзбек атауы 2.Өзбек этнонимі 1) «Өзбек атауы Өзбектің ұлт болып қалыптасуы және мемлекет болып жазуға кіріспес бұрын «өзбек» атауы қайдан шыққан, «өзбек халқы» деген атау қашаннан бері қалыптасты, оыс сауалдарға тоқталайық. Өзбек деген сөз- ХҮ ғасырдың аяғы-ХҮІ ғасырдың бас кезінде Шығыс деректемелерінде Еділдің шығысы мен Арал теңізінің солтүстігіндегі далалық аймақтың атауы. Өзбек атауы Шығыс деректемелерінде – Низам ад-Дин Шами, Муин ад-дин Натанзи, т.б. еңбектерінде ХҮІғасырдың 50-60ж. бастап бұрын Шайбан және Орда Ежен ұлыстарының құрамына енген Шығыс Дешті Қыпшақтың түркі-монгол тайпаларының орталық жалпы атауына байланысты аталады. Бұдан гөрі ертеректе өзбек атауы кездеспейді. ХҮІ ғасырың 60ж. Низам ад-Дин Шами, Муин ад-Дн Натанзи Ақ орда жерлерін Өзбектер елі, ал Орыс ханды Өзбектер патшасы деп атай бастайды. Өзбектердің қалыптасуына негізінен 3топ едәуір ықпал жасады. Бірінші топ:Бүркіт, Қият, Қосшы, Бенай, Қоңырат, Қыпшақ, Найман т.б. тайпалар Екінші топ-Орта Азиялық Қос Өзен аралығындағы монғол дәуіріне дейінгі түркі тайпаларымен Шыңғыс хан заманындағы түркі моңғол тайпаларының ұрпақтары. Үшінші топ- Дешті Қыпшақтағы өзбек тайпаларының ұрпақтары. Қыпшақ, Найман, Жалайыр, Қаңлы, Қоңырат. Бұлар кейіннен бірқатар түркі тілдес халықтардың құрамына кірді. Өзбек тп\айпалары ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда отырықшылыққа көше бастап, бұл үрдіс ХІХғасырдың аяғында аяқталды. 2)Өзбек этнонимі Шежірелер бойынша өзбектер өз баулы деп аталған. Оларды бүгінде осы этнонимді басы бүтін иемденген өзбек ұлтымен шатастыруга болмайды. Белгілі Башқұрт тарихшысы Б.Е.Кузевтің «Происхождение башкирского народа» атты кітабындағы түркі-моңғол-парсы шежірелеріне негізделіп жасалған салыстырмалы кестеде қыпшақтар дәуіріндегі өзбектер құрамында қыпшақ, қаңлы, керейіт, найман, үйсін сияқты осы күнгі қазақтар құрамында кездесетін рулардың бар екендігін дәлелдейді. Өзбек тілі бірнеше диалектіге бөлінеді. Олардың негігілері: Қыпшақ диалектісі; Оғыз диалектісі; Қарлық диалектісі. Өзбек тілі басқа туыстас түрік тілдерімен сөз басында «й» дыбысын, сөз соны мен ортасында «ғ», «г» дыбыстарын қолдану секілді заңдылықтармен ерекшеленеді. Бұдан шығар қорытынды, түркі тілдес тайпалардың халық болвп қалыптасуының тек тілдік бірлігі ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрып, салт-сана, дін наным-сенімдері, экономиклық, жер аумағы, аумақтық бірлесиік сияқты халық болып қалыпасудың толық пісіліп жетілген уақыиын көрсетеді. Олай болса Өзбек халқының қалыптасуы өзінің «өзбек» деген атымен көрші жатқан елдерге әйгіленіп, олармен қарым қатынас жасай бастаған уақыты ХҮ ғ. соңы ХҮІ ғ. бастапқы кезіне сәйкес келеді. Бірақ өзбек халқының этникалық қалыптасу кезендері көне заманнан басталады. Өзбектер еуропа нәсілінің памир-ферғана типтеріне жатады.
1.Өзбек атауы қайдан шыққан? 2.Өзбек атауы қай ғасырда кездеседі? 3.Өзбектер шежіре бойынша қалай аталған? Әдебиеттер № 23. Тақырыбы: Түрікмен үлтының қальштасуы мен мәдениеті(XV—XVIII ғ, бірінші жартысы) Мақсаты: Жоспар Түрікмен үлтының қалыптасуы 2. Түрікмен халқының мәдениеті Қазіргі Түрікмен жерін адам баласы төменгі палеолит дәуірівде мекеңдей бастаған. Көне яеолит (б.з.б. VI мың жыдцықта)— джейтун мөдениеті түрікмен жерінде болған Копетдаг тау баурайындағы жазықтан Джейтун, Чопан-Тепе, Бамй, Чагылды, Монджуклы т.б., ежелгі қоныстардың қшідықтары табылған. Ол дәуірдегі рулық қоғамда түрікмен халқы егін егу, мал өсіру, аң аулаумен шұғылданған. Энолит дәуірінде Түрікменияда ану мәдениеті болды. Ондағы елді мекен қалдықтары Копетдагтың солтүстік тармақтары мен Теджсн өзені сағасынан табылған. Бүл түста Түркменияда диканшылық пен мал шаруашьшығы кең оріс алды, бүрынгыдай тек арпа, бидай ғана емес, жүзім, кара бидай, сүлы т.б., дақылдар өсіретін болды. Қала типтес қоныстар салына бастады. Түрікмен хадқының тарихы ерте кездегі Орта Азияны мекендеген халықтар тарихымен тығыз байланысты. Б.з.б. I мьщ жылдықтың орта шенінде Түрікмен жерінде экономикасы жақсы өркендеген облыстар Маргиана мен Парфия болды. Каспий теңізінің оңтүетік-шығыс жағалауында Гиркания облысы болды да, Солтүстік жағыңдағы далалы аймақтарды Массагет және Дах көшпелі тайпалары мекендеді, Б.з.б. VII— VI ғасырларда Маргаана Бактрияньщ, ал Парфия мен Гиркания Индия мемлекетінің қүрамына кірді. Б.з.б. VI—IV ғасырларда бүл облыстар Ахмен өулеті мемлекетінің қол астында бодды. Б.з.б. IV ғасырдьщ аяғында Турікмения жерін Алексаңдр Македонский жаулап алды, б.з.б. III ғасырдың орта кезінде тау бөктеріндегі аймақта Парфия патшалығы паңда болды, Парфия патшасьшыңрезиденциясы (түрағы) Ниса қапасы болды. Б.з.б. 224 жылы Сасани әуле-тінен шыққан варсы патшачары Парфия натшаяығъш талқан-дап, оңтүстік Түрікменияның жерін басып алды. Біздің заманымыздьщ I ғасырының орта шенінде Арші маңыңда Хуящ тайпасы пайда болғаннан кейін үзақ жыддар ішінде жергілікті тайпалар соларға сіңісіп кетті. Солтүстік Түрікмения жер аумағында халықаралық шығу тарихыңда Алан тайпасы маңызды орын адды, V ғасырдың ортасығща Түрікменияның кептеген жерін Эфтачит тайпасы жаулап алды. Диканшыдықпен айналысқан аймақтарда феодалдық қатынастар VI ғасырға дейін пайда болды да, кеп үзамай-ақ ол даладық аудандардағы зсөшпелі тайпалар арасына да тарадды. Түрікменияның оңтүсяікжөне шығыс аймақтарында мақта, астық дақылдары, көкөніс-жеміс. жүзім өсірілетін болды. Мерв, Ниса, Абивердте жібек шаруашыдығы еріс ала бастады. Ерте феодалдық дәуірдің өзінде-ақ Мерв хадықаралық сауда орталығына айнадды1. VI ғаеырдың орта кезіңде Эфталиттер мемлекетін Түркі кағандығы жаулап алды. Түрікмения жеріндегі жергілікті көшпелі халықтар түркі тіддес тайпаларға бағынышты болды. Қағандық ыдырағаннан кейін түркі тайпалары Каепий бойындағы далалық аймақта және Дахистанда өз алдына дербес ел болды да, оны жергілікті ақсүйектер басқарды. VII ғасырдың Орта шенінде Түрікмения жеріне арабтар басып кірді, 716 жылы Араб Хадифаты оның оңтүстік бөдігін Каспий теңізінен бастап Амудария жағалауына дейін басып алды. Түрікменияның жергілікті халқының басым көпшідігі ислам дініне кірді. ГХ—XI ғасырларда Сырдарияның төменгі және орта ағысын бойлай жөне Каспий теңізінің солтүстігі мен шығыс аймақтарына түркі тілдес Оғыз тайпасы келіп қоныстанды, олардың бірсыпырасы VIII ғасырда ислам дінін қабьгддаған. 1040 жылы Селжук әулетінеи шыққан көсемдердің басшылығымен оғыздар Түрікмения жеріне келіп орьш тепті. Сөйтіп оғыздар түрікмен халкының қалыптасу негізіне крсымша себеп болды. Олар жергілікті түрғындармен аралаеып түрікмен атанып кетті. Түрікмениялық Селжук мемлекеті қүрамына кіруі елдің экономикалық жағдайьш жақсартьш, феодалдық қатынастың одан әрі оркендеуіне себепкер бодды. Феодаддық қатьшастың дамуы арқасывда ірі феодал-әмірдер пайда болды да, олар Селжук әулетіне қарсы шыға бастады. Мелик шахтьщ балалары империяны бірнеше иеліктерге бөлген кезде Санжар сүлтан қазіргі Түрікмен республикасы жерінде дербес мемлекет қүрды, астанасы — Мерв (Мары) қачасы болды. Бүл мемдекет түрікмен халқының жерінде қүрылған түрікмендердің үлттық мемлекеті еді. Санжар 1118—1157 жыдцары оз мемлекетін нығайтып, феодалдық бытыраңқылыққа қарсы күрес жүргізді. Бірақ 1141 жылы Қарақытайлардан жеңіліс тауып, Орта Азиядағы билігшен айырылды. Л57 жылы Санжар олімінен' кейін Түрікмен мемлекеті өмір сүруін тоқтатты2, Сонымен бірғе 1158 жылы кедшеді оғыздар" мея Хорасан буқарасынъщ қөтеріліске шығуы Селжук-Түрікмен мешгекетін қудатып тындьт3. XII ғасырдың аяғы мен XIII ғасырдың басында Турікмения жер аумағы Хорезм шахтарыньщ қол астында болды, ал 1219— 1.221 жыддары оны ІЯынғыс ханньщ әскері басьш алды. Түрікмен тайпаларының негізгі көпшілігі Каспийдін Шығыс жағалауына және Узбой аңғарына барып паналады. Түрікмения жерін Алтын Орда, Шағатай ұлыстары жоне Хулагу мемлекеті бөлісіл алды. Түрікмсндер Адтын Орда хаңдарына т.б. монғол билеп-төетеушілеріне қарсы талай рет көтеріліс жасады. XIII—XIV ғасырларда турікмен халқының кальштасуы одан әрі өрістеді. Оның негізін қалағандар Солтүстік Турікменияны және Үстіртгі коныстанған түрікмен тайпа-лары (Сзлыр, Языр, Алил) бодды. Хулагу мемлекеті қулаған соң (ХГУғасырдың ортасы) жоне Алтын Орда әлсірегеннен кейін (ХІУғасырдың 60-жылдары) Түрікмения жеріңде жартыдай төуелсіз бірнеше феодаддық иедіктер пайда болды. Буларды XIV ғасырдың 70—80-жылдары Темір өз мемлекетіяе қосьш алды. XVI ғасырда Темір мемлекеті кулады. XVI—XVII ғасырларда Түрікмения жерінің біразы Хиуа жөне Бұхара хандыктарының, қалған бөдігі Иранның қол астында болды. XVI ғасырда Амударии суының Сарықамые ойпатына кұйылуы тоқтаи қадды, Осының салдарынан ол маңда егін щыкпай, жергіяікті тұрғыңдар онтүстікке қоныс аударды дз, астық егуге жарамды Ахал, Атек, Мерв, Атрек жөне Гюрген аймақтарын иелевді. Тайпадардың жиі қоныстанбай, бытырап жүруі салдарынан түрікмендер XV—XVII ғасырларда оз аддына жеке мемлекет қүра алмады. Санжар сүлтан мазары — Орта Лзия сәулет енерінің көне Мервтегі (Түрікмен республиісасы) тамаша сскерткііш (XII ғ.). Селжук султаны Санжардын қабіріне сәулетші Мүхаммед Атсызүлы туршзған ескерткіш текшеленіп келген астыңгы нензден (27x27) цилиндр пішінді арқаяы бар.-.бші мен кумбезден куралады. Жалпы биіктігі 30 м-деи астаМ онын сом түғырьш барабандағы арқалы галереялар жеңіддете тускен. Санжар султан мазиріз -қүрылыс Оолшектерінін гармониялық уйдесімдіяігімен және пропорциялық дэлдігімен ерекшеленеді. Бсдерлі кірпіш қадауы, кыш сылакка тусірілген геометряядык жөда когеріс орнекинтерьеріядегі накышты жазулар еекерткішке ерекше көрік береді. XVI ғасырдың 50жылдарында оні устік-багыс Түрікмения турғьщдары Аба Сердардың басшылышмен Иран оюмшілігіне қарсы котеріліске шығып, Хиуа әскерінің көмегімен шаһ әскерін 3 рет талқаңдады1. XVI—XVII ғасырларда Орта Азияда екі хаңдық: Хиуа және Бүхара хандығы болды. Біріншіеі Амударияньщ төменгі ашсы бойывда орналасып, Турікмеиияның біраз бөлігін қосьш аяды. Екіншісі. — Маураннаһр мен Ферғана аяқабы еді. Оның оңтүстік шекаралары Мерв алқабына дейін жетгі. Турікмеңдердің көпшілігі мал шаруашылығымен, сонымен бірге Копетдагтьщ тау бөкгерлеріңде, Каслий теңізі маңында жоне Хорезм оазисіңде егіншЫклен айналысты. XVI ғасырда Турікмен — Орыс байланысы дами бастады. Орые — Түрікмен сауда орталыш Астраханжөне Маңқыстау түбегівдегі жеке тубекгер болды. XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдьщ басында турікмендердің біразы Ресей жеріне көшті де, кейіннен олар солтүстік Кавказға барып қоныстанды (Ставрополь турікмендері). ХУІГ ғасырдың соңывда қазіргі турікмендер Түркмения-ньщбарлықаймақтарына қоныстегггі. Іргелі таішшіары; Тске. Жаумыт, Ерсары, Гоклан, Салыр, Сарық, Чаудар бодды. XV— XVII ғасырларда Түрікмёяняда феодаддық қурылыс устсмдік етті2, Турікмендердің тілі туркі тілінің огыз тобына жатады, Турікмендердің дінге сенушілері — мусылман-суииттер. Сонымен, Түрікмен халқының улт больш қалыптасуына оғыздардан басқа Сақ, Дай, Массагет, Сармат, Алаи хайпаларьшьщжоне ежелгі Мардазн, Парфия туршвдаръшьщ да ықпалы болды. 2) Түрікмен халқының мәдениеті. Б.з.б. мыңыншы жылы осы күнгі турікмен жерінде еішшшікпен шугылданған тургыңдар тау-кен ісі, мегаллургия, керамика өндірісі гидротехника саласындағы техникалъгқ білімге ие болған. Олардьщ аспан шырақтарының қозғалысы, уақытты санау жуйесі, біршама математикалық ережелер жайьщда тусініктері болған3. Б.з.б. I мыңыншы жылдың ортасынан бастап Мүргаб өзенівде ірі плотиналар мен бөгендер пайда бодды, жер суландырудың курделі жүйесі салынған. Соңғысы туралы IX—X ғасырда араб географтары жер суландырудьщ ең сенімді жүйесі ретінде жазды. Грек және Рим ғалымдарының еңбектерінде (Геродот, Страбон) Түрікменияның суланды-ратын жерлері аса қүнарлы аймақ ретінде сипатталады. Түрікмения жер аумашн Птоломей картаға түеірген. IX—XI ғасырда Орта Азия Шыгастың ғылыми орталықтарының бірі бодды. Осы уақытта Түрікменияның Орта ғасырлық қалача-рыңца (Мерв, Гурганджа, Ниса т.б.) астрономиялық обсер-ваторші, «Данаяық үй кітапханалар болды'. Орта Азия ғалымдары басқа халықтардың мәдениетіне (соның ішінде Араб мәдениетіне) өз үлесін қосты. Орта ғасырлық шығыстың ірі ғалымдары Мүхаммед ибн Мүса әл-Хорезми (IX ғ.), Әбу әл-Марвази, Әл-Хабаш, Әл-Хасиб (VIII—IX ғ.), Әбу Райхан Мүхаммед Бируии (X—XI ғ.), Ан-Насауи (XI г.), Әл-Хазани (XII ғ.) болды. йбн Сина (X—XI ғ.), Омар Хаиям (XI—XII ғ.), Ас-Самани (XII ғ.), Яқут (XII—XIII ғ.), Әл-Джурджа (XII г.), Мүхаммед әл-Джагмини (XIII ғ.). Кази-Заде ар-Ру-мидің аттары Түрікменияның орта ғасырлық қалаларымен байланысты. Солтүстік Хорасан қаяаларының (Мерв, Дан-данхан, Ниса) атты жоғары сортты жібек, зығыр мен мақта маталарын және кілем тоқумен даңққа бөленді2. XVI—XVII ғасырлар аралығында Түрікмен тарихына арнадған еңбектер араб, парсы тшдерінде жазыяған (Сама-ни, Нөсеви, йбн өл-Аеир, Рашид-ад-Дин, Абдуразақ Самаркавди, Мирхонд т. б.). XVII ғасырдағы Хиуа ханы Әбшғазының «Түрікмендер шежіресі» т. б. болды. Түрікменияда архитектура мен бейнелеу онері дамыды, түрікмен хатқы — коне мәдениеттің мүрагердері. Оңтүстік турікмен жер аумағывда бертінгі неолит дөуірі (б.з.б. VI—V мың жылдық) түрғындарының шағын баспаналары (Геоктөбе ауданыңдағы Песенжик төбе) ашьглды. Неолит дәуіріңде өрнекті керамикалық ыдыстар жасалына бастаған. Энолиттік қоныстар ішінара геометриялық ернектермен (Ясытөбе, Аму-І) безендірідді. Б.з.б. I мыңжылдықтың бірінші жартысында қалалар мен қамалдар (Мервтегі Әркқала) бой көтерді. Б.з.б. VI—IV ғасырларда қалалар қалың қабырғалы болды. Ал IV ғасырдың аяғынан бастап оңтүстік түрікмен аудаиында Шығыс- эллинистік мәдениеттщ жергілікхі түрлері дамыды, солтүстік аудандардың өнері ежелгі Хорезм көркем мәдениеті арнасында қанат жайды, V-—VII ғасырларда ерте феодаддык дәуір мөдениеті өрбіді. Көптеген бекіністер, екі қабатты қамалдар (Мервтегі Қызылқала) салынды. Діни құршыстардан Харобакашук мешітінің қаддығы еақталғаіҒ. Түрікмен халқының әдебиетіне келетін болсақ, ол эпосшқ шығармалар мен ертеплерге ете бай. XVI ғасырда бірнеше шығармадан (12 жыр) қүрадған «Китаб Дөдөм Коркуд» («Қорқыт ата кітабьшан») жарыққа шықты. Түркі хапықтарына ортақ бүл мүрада ертедегі сол ха-лықтардъщ әдет-ғүрпы мең: діни сенімдері (шаманизм мен қоса ислам діні) және Кавказ, Азия еддерінің эпостық дәс-түрлері бейнеленген. Оньщ сюжеттік элементтері «Кероғлы» («Көрүғды», XVI ғ.) эпосында да бой көреетеді. Хияали Чағатай (XVI ғ.), Мырза Бархудар Түркмен (XVII ғ.). Ақын Азади (1700—1760 ж.) шығармаларын шағатай тілівде жазды. Турікмен халқы музыка өнерінің ежелгі ескерткіштеріне бай, олар б.з.б. III—II ғасырларға жатады. Парфиян патша-лығынын астанасы — Ниса қатасының орнынан музыкалық аспапта ойнаушы бейнеленген риктан табьшды. Турікмен халық аспаптарының кейбір түрлері эллинистік дәуірлерден белгілі. Турікмен жерінде туркі тілдес тайпалардың келуімен түрікмен халқының қалыптасуына орай VI ғасырдан бастап түрікмен музыкасының негізі қаланды. XII—XIII ғасырдьщ басында өрістеген турікмен музыкасы XIV ғасырда Түрікмен фольклорыңла халык жөне халықтық-кәсіпқойлық шығармашылық ерекшеленді. Халық ән өнері бір дауысты болыи келеді. Оның қүрамына той (жар-жар), бесік жырлары, кыздардың лирикалық эндері және еңбек әндері енеді. Зікір жанры ерекше көзге түседі. Түрікмендер көнтеген музыка аспаптарын жасады. Олар: дуптар, гаджан (ішекті), дшіли-тюидук, гопуз (үрлемелі) т.б, Қорыта кедгенде, Түрікменияда оғыздардың келісімен кемеддеиген орта ғасырлар кезеңінде (әсіресе XI—XII ғ.) феодалдық мәдениет гүлдене түсті. Мықты бекіністі қала салу ісі дамыды. Қала қорғаны сьготынан керуен сарайлар, сауда орьщдары, түрғын үй (Мервтегі Сүлтан қала, Хорезмдегі Мешеди-Мисриаи, Шаһ-Сенем қалашықтары) бой көтерді. Дөңгелек жобада керуен сарай және сағана салу кең етек алды. Хорасандағы Орталық күмбезді (Санжар Сүлтан сағанасы), портат-күмбезді (Серахштағы Әбу-ая-Фазыл) жүктеу/скачать 2,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|