Лекциялық материалдың мазмұны
жүктеу/скачать 2,53 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бақылау сұрақтары: Әдебиеттер №10-11. Тақырыбы
- Жоспар .
- Бірақ бүл
- Бақылау сұрақтары: Әдебиеттер Пайдаланған әдебиет
- 12-13. Тақырыбы: ІХ-ХІ ғасырлардағы Русь және түркі халықтары Мақсаты: Жоспары
Бақылау сұрақтары: Әдебиеттер № 8-9. Тақырыбы: Шыңғыс хан империясы және түркі халықтары. Мақсаты: Дерек көздеріне шолу жасап, Темучинге тоқталу. Түркілердің Қытайды, Таяу Шығыс пен Иранды жаулап алуына тоқталу Жоспар Татарлар мен монғолдар туралы деректер Шыңғыс хан мұрагерлері кезіндегі түркілері. I-VIII ғ. ¥лы Қытай қорғанынан Байқалға дейінгі, монғол жерінің солтүстік жағындагы халықты қытайлар ақ татарлар деп атаған. Бқал көлінің айналасын мекендеген солтүстік монғолдарды қидандар немесе орман қара татарлары деп атаған. Татарлар халықтың аты, эр кезеңде эр түрлі мэнде қолданылған Оғыз татар жэне Тоғыз татар деген татарлардың бірлескен екі тайпасы б.з.УІП ғ. Орхон жазбаларында кездеседі. Сол кезде осы атпен түркілердің немесе монғолдардың бір бөлігін атаған. УІІ-УІП ғ. монғол шапқыншылығы жайындағы эңгімелерді Қытайда, мүсылман элемінде русте, батыс еуропада татарлар деп атаған. Арабтар Сирия мен Мысырда түркі халықтарын татарлар деп атаған. Монғол тілінде сөйлейтін монғол тегінен шыққан халықтар да өздерін татарлар дейтін. Шыңғыс ханнан кейін татар атауын монғол атуы ығыстырып шығарылды. Мүсылман жазбаларына монғол не болмаса моғул сөзі сақталса, Ауғанстанда өз тілдерін сақтап қалған монғол үрпақтары моғол деп атайды. Бірақ Корпини Рубрук сөзіне қарағанда бүл сөз ресми түрде енгізілген. Алтын Орда ыдырағанда Қырым хандығында, ондағы түркілер татарлар деп атала бастады. Қазан татарлары Сібір татарлары. Монголдар туралы алғашқы мэліметтер бізге Цзинь мемлекеті тарихынан белгілі. Шыңғыс хан кезіндегі татар-монғолдар, керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр туралы мәліметті 1240 ж. жазылған «асыл үрпақтары» ғана оқитын Қүпия шежіреден белгілі. (Монғолдың қүпия шежіресі. 1866 жылы орыс тілінде, 1941 жылы қайта шығарады. 1913 жылы французша, 1908 жылы қытай латын эрпінде шығарады). Қытай тарихында Шыңғысхан дэуірін Юань дэуірі дейді. Қытай тілінде осы дэуірдің 16 томдық тарихы бар. 2.1155 жылы ақпанда Онона өзенінің жағасында, Делигюн-Болдок шатқалында дүниеге келді. Әкесі Есукей батыр. Рашид ад-Диннің айтуы бойынша Бержіген жэне Нирун руының басшысы. Әкесі Бартон баһадүр, оның экесі Кабулхан болатын. Шыңғыстың он екінші атасы Бөрте-гопо (көк-қасқыр), оның эйелі Гоомарал (эдемі марал). Юань-ши жазбасында Есукей батыр татар тайпаларына қарсы жорықта жеңісіне жетіп, Темучинді қолға түсіреді. Осы кезде оның эйелі босанады. Оның қолында үйып қалған қан болыпты. Жеңістің қүрметіне татар батыры Тимучиннің есімін қояды. 1231 ж. Үгідей мен Толы басқаруымен Солт. Қытайға жорық жасайды. Чигученн34 астанасы Биянді қоршап, бір-бірлеп жойып, 1234 ж. Солт. Қытайды Чжужы мемлекетін жойды. 1241 ж. Үгідей қайтыс болып, таққа талас басталып, Толының баласы Мөнке отырды. Ағаларының біраз жерін иеленіп, хулагуды Иран, Хұбылайды Қытайдың қолған жерін иеленуге жіберді. 1258 ж. Сун империясының эскерін шегіндіре бастады. 1259 ж. Мөңке қайтыс болып, соғыс уақытша тоқталды. Билікке Хұбылай мен Мөңкенің інісі Арық Бұғы таласы. 1260 ж. Екеуі де хан сайланды, 4 жыл бір-бірімен соғысып, Хұбылай жеңеді. Қытайдың солтүстік шығысында одан оңтүстігіне жылжиды. 1276 ж. астана Хан-Чжоу қаласын басып алады. 1279 ж. Қытайды толық бағындырып, Хубулай Чжунду (қазіргі Пекин) астана етіп жариялады. 1260-1368 ж. Хұбылайдың құрған мемлекеті Юань империясы, оған түркі ұйғыр, найман, қыпшақ, керей, жалайыр, қаңлылар ат салысты. Бүкіл билік құралы осы тайпа, семуге берілді. Сонымен жүз жылдан астам уақыт ішінде (1260-1368) монғолдың басшылығымен, түркілердің күшімен үш мемлекет Цзинь, Сун, Тангут-Юань бір мемлекетіне біріктірді. Юань империясына Тайван аралын, Вьетнамның Солтүстігін қосып, қазіргі Жапонияға жеріне жорық жасады. Юань империясы кезінде түркілер 1 млн., Монғолдар 1 млн., қытай, солт. Қытайланған қидандар 70 млн. Болды. 1337 ж. көтеріліс жиілеп, 1368 жылы Пекин қаласынан Тогонтемірді қуып шығып Юань династиясын құлатты. 2.1258 ж. Хулагу Бағдат халифатын, Иранды толығымен өздеріне қаратты. 1259 ж. Мөңке өлімінен кейін Хулагу өз мемлекетін құрды. Оның мұрагерлері ильхан титулын қабылдады. Ауған, Әзірбайжан, Ирак, Бағдат, күрдістан, Жоғарғы Қосөзен, Рум сұлтанаты, Трапезундг- грек патшалығы, Армения, Кипр корольдігі салық төлеп тұрды. Бұл мемлекеттік саяси өмірінде Жалайыр, найман, керей, ұйгыр тайпалары маңызды рөл атқарды.
Ирандағы монғол мемлекетіне қызмет істеген түркілер қыпшақ Хорезмдік Сұлтанчук, басқақ Армен-н салық жинаған, жалайыр Бұқа-Әмір, арғын Қажы Қасым. Хулагудың ең ірі қолбасшыларының бірі Кербұқа Найман. Пошта қызметінде 1000 ұйғыр қызмет атқарды.
Қытайдағы түркілер. Үйғырлар- ең ірі топты құрайды, 60 % провинция, 20% астанада мемлекеттік қызметте болды.Наймандар- эскербасшылары болды.Юелимассу, Сун империясын талқ-а қатыс-н, Жапонияда соғыста мерт болды. Үлы Құдықас, Күшліктің немересі Шаос, баласы Беде дарубасы болатын. Үлыбұқа жүз басы. Бақылау сұрақтары: Әдебиеттер №10-11. Тақырыбы:Темір және Орта Азия түркілері. Мақсаты: Темірдің өмір жолымен жорықтарын қарастыру. Жоспар. І.ӘмірТемір және оның жорықтары. 2.Орта Азия түркілері. (1336-1405).
Хорезм шеберлері Шахрисаб қаласына Темірге арнап Ақсарай деп аталатын сарай соғып берді. Оның қабырғаларына парсы тілінде көптеген елеңцер жазылған. Темір 1387 жылы түркі мүддесіне, ислам дініне адалдыгын білдіріп, түркі мүсылмандарының әулиесі Ахмет Иасауи бейітінің басына 1387—1403 жылдары алып кесене түрғызып берді, Сол бір өсем ғимарат, қабырғадағы жазулар біздің дәуірімізге дейін сол күйінде жеткен. 5. Темір және оньщ мүрагерлері түсындағы Орта Азия түркілерінің экономикалық және мәдени дамуы Өрине, Темір өз империясын қүрарда негізінен түркілердің түп мақсатын кездеген жоқ. Темірдің мақсаты оз билігінің астына мүмкіндігінше дүние жүзінің көптеген елдерін бағындыру бодды. Оның тарихшылары Ирандағы Буһдтар династиясының шахы — X ғасырда емір сүрген Абуд әд-Дуланың: "Бүкіл өлем екі патша үстау үшін жаралмаган" деген сөзін Темірге де таңған. Темір өзінің басшылық саясатьшың аяқталуын Қытайды жаулап алумен бітеді деп түсінді. Өзіне дейінгі Хорезм шаһы Мухаммед және өзінен кейінгі Нәдір шаһ сияқты Темір өз мақсатын іске асыру үшін көп оскер топтайды. Бірақ бүл мақсаты орындалмады. Темір жене одан кейінгі тақ иелері түсында Самарқан өте үлкен сауда орталығы болды. Мүнда қытай затгары сатылды. Сонымен қатар Темірдің жаулап алушылық саясатының мақсаты Иранды үлкен мөдениет орталығына айналдыру еді. Тарихи себептермен түркі аймағы болған Хорезм өзінің мәдени дамуьшда Ираннан кем болған жоқ. Хорезмнен Самарқанға көптеген ғалымдар мен суретшілер өкеліп, ғылым мен мәдениетті дамытты. Шахрисабс қаласында Темірге арнап соққан Ақсарай атгы "ғимарат оның Самарқаңцағы сарайьшан да сәнді болып шықты. Темір жүргізген соғыстардан Хорезм басқа қалаларға қарағанда көп қирады. Хорезмді 1379 жылы шағатайлар жаулап алғаннан кейін онда бірнеше рет көтерілістер болды. Темір мен Алтын Орда ханы Тоқтамыс екеуінің арасындағы күресте Хорезм бірнеше рет Тоқтамыс жағына етті, онын есімі жазылған теңгелер шықты. Сондықтан Хорезм, өсіресе оның астанасы — Үргеніш ауыр шапқьшшылыққа үшырады. Темір Үргенішті жермен-жексен етіп, орнына арпа екті. Тек үш жылдан кейін қаланы бір коше аумагында ғана қалпына келтіруге рүқсат етті. Темір өзі бір кездегі шағатай сарбазынан шыққанын ес-керсек, оған ирандык тәжіктерге қарағанда түркі шағатай-лары жақын еді. Сондықтан да ол түркілердін, оскери қабілетін мойыңцады. Темір сауатсыз болса да, мәдениетке жақын болды, шахматты жақсы ойнаган. Белгілі галымдармен үнемі таласқа түсіп, бірнеше ғылым саласынан өз бетінше білім алған. Өзінің тарихты жақсы білуімен үлы араб тарихшысы Ибн Халдунды таң қалдырады. Далаларда қорган салып, қала өмірі мен жер игеруді қайта қалпына келтіруге қамқорлық жасады. Темір ез үлдары мен немерелерінің бақыт қызығын Шыңғыс хан сияқты еркін көре алмады. Темір өлген соң, оның мүрагерлері көп кешікпей Түркістан мен Иранның шығыс облыстарынан басқа барлық иеліктерінен айырылды. Империяның басты қаласы енді Самарқан емес, Герат болды. Гератта орналасқан оның үлы кеп қьфқысуларды бастан кешіріп барып Темір династиясына билік жүргізу мүмкіндігіне ие болды. Самарқан бүрынғы-сынша көркем қала болып қала берді. 1409—1449 жылдары қаланы басқарған Шахрухтың үлкен үлы Үлықбек қалаға атасьшьщ салдырған қүлпытастарынан асып тусетін уйлер мен сарайлар түрғызды. Қалада мешіттер мен медреселерден басқа жалпы халыққа кажетті керуен сарай, монша т.б. қурылыстар салынды. Бірақ оның ішінде Темір саддырған улттық маңызы бар Ахмет Иасауи мавзолейіне тең келетін қурылыс болған жоқ. Мавзолей ішіндегі үлкен қазан жергілікті халық пен келген қонақтарды тамақтандыру ушін пайдаланылды. Бүл түркі халықтарының түсінігі бойынша қудайдың адамдарын басшылардың міндетгі түрде тағаммен сыйлап, қамқорлық көрсету керектігінен туған қүбылыс. Темір династиясы түсында түркі әдебиеті кеңінен дамыды. Олардың ішінде Кабул шаһы Әмір-Сеиф Аудин, Секкакин Луптфи, Сиди Ахмет-Миран шаһ ерекше аталады. ХҮ ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басыңда Миран шаһтың ұрпағы Бабур өз еңбектерін туркі тілінде жазды. Басқа шағатай ақындарынан Әлішер Новаидың еңбектері көптеген елдерге белгілі болды. Ол өзінің бір еңбегінде оған дейін Орта Азиядағы түркі жазушыларының бірде-бір батып айта алмаған пікірді айта алды. Ол түркі тілінің парсы тілінен артықшылығы көп деп, оны дөлелдеуге үмтылды. Туркі ақындары ез жырларын негізінен түрғындардың көпшілігі төжіктер болған Самарқаңд пен Герат қаласыңда жазды. Темірге қарағаңда Үлықбек өз өкесі түсында Алдыңғы Азияғажорықтар жасай алмады. Оның өскери саясатындағы улкен жорық деп есептелетін 1425 жылғы жорығы да нетижесіз аяқталды. Үлықбектің иеліктері өз билігінің соңында біршама қысқарды. Монғолдар Сайрамнан шығысқа тартылған аймақты алса, езбектер Сырдарияның Түркістаннан теменгі жатқан белігін тартып алды. Өзбектердің қуаты Әбілхайыр ханның түсында күшейді. Оның балалары мен немерелері кейін Темірдің мемлекетін таратты. Әбілхайыр (1431—1451 ж.) Хорезмнің солтүстік жағын Үргеніш қаласымен қоса жаулап алды. 1447—1449 жылдары Үлықбек Самарқанда атасының есімімен ақша шығара бастады. Ақшаға туркі тіліндегі жазулар түсті. Үлықбек Темір сияқты ғалымдармен жай өңгімелесіл қойған жоқ, езі де ғылыммен, өсіресе астрономиямен айналысты. Үлықбектің астрономиялық еңбектерінің мусылман астрономия ғылымында шоқтығы өте биік. Темірге жақын ғалымдардың ішінде түркі екілдері де болды. Үлықбек өзі ғалым болып қана қойған жоқ, сонымен бірге түркілердің ішінен езіне шөкірттер тартты. Соның бірі — Әли-Кутші астрономиямен айналысып, Самарқандағы Үлықбек обсер-ваториясьшың қүрылысына әз улесін қосты. Әли-Кутш Үлықбек өлгеннен кейін де ғылымды тастамай, Констан-тинополь қаласында жалғастырып, 1474 жылы қайтыс бшщы. Әли-Күтші мен Үлыкбек өз еңбектерін парсы жөнө араб тілдерінде жазды. Тарихшы Ибн Араб шаһтың еңбектері бо-йынша Темірдің үлкен бақ, сарайлары Самарқанның барлық түрғындарына бірдей тиесілі бодды. Астанада хан отбасы жыл сайын тархан деп аталатын дәстүрлі мерекелер еткізіп түрды. Бүл мереке кезіңце халық салық пен күнәларынан арылды. Тархан дөстүрі: орыс Паштасы Александр П-нің уақытына дейін жалғасты. Осыңдай үстемдік астана халқын басқа қала түрғындарынан артықща жағдайда болуына алып келді. Барлық түркілерге Ахмет Иасауи үлттың мақтанышы болды. Ахмет Иасауи жерленген қала Түркістан деп атадды. Қаланың осылай аталуы түркілерге Ахмет Иасауидің маңызының зор екенін көрсетсе, қазақтар мен озбектерге түркі үлттық идеясының маңызы қандай екенін айқын керсетті. Ахмет Иасауи мавзолейінде қазақ-өзбек хандарының көпшілігінің бейіті жатыр. Түркістанның мәдени дамуында парсы тілі біршама рөл атқарды. XVI ғасырдың ортасыңда парсы тілінде Мүхамед Қайдардың тарихи еңбегі жазыдды. XVI ғасырдан бастап одеби тіл ретінде тек түркі тілі қалыптасты. Ал Шығыс Түркістан Қытай иелігінде қалды. Шығыс Түркістан интеллигенциясы өз халқын үйғырлар деп атады. Бірақ тарихта үйғырлардың иелігі еш уакытта Қашқарияның батыс жағына жеткен емес, керісінше, олардың аумағы шығысқа қарай — Қытай аумағының ішіңде болды. Оңда әлі күнге дейін будда дінін берік үстайтын үйғырлар да, мүсылман түркілері де, XV ғасырда үмытқан үйғыр жазуын қодданатын үйғырлар да түрады1. Қорыта келгенде, Монғол империясының қүрылуы дүние-жүзілік тарихтағы ең алғашқы оқиғалардың бірі болды. Ол Қытай және Орта Азия, Еуропа аумағының коп жерін жаулап алды. Монғол халқына өзгенің жерін жаулап алу мүлде керек емес болатын. Монғодцардың үлкен бөлігі Монғолияға қайтып орадцы, өйткені олар жаулап алған жерлерінде оздерінің үлттық сипатын тез жоғалтып адды. Монғол шапқыншылығы монғоддардың өзіне қарағанда түркілерге, орыстарға көп әсер етті. Монғолиядан батысқа қарай бет түзеген білімді монгоддардың мемлекеттік тілі бара-бара түркі тілі болып кетті. Шыңғыс хан мүрагерлерінің қол астында терт үлы мемлекет болды. Олар: Қытай, Орта Азия, Онтустік Ресей, Персия. Монғол аты басқа жерлерге қарағаңца Орта Азияда қатты сақталды, бүл Шыңғыс ханның екінші үлы Шағатайдың билік қүрған жері болатын. Өйткені түркі мемлекеті үстем болған Орта Азияда әдеби тіл түркі тілі болды. Қазақ жерін де өзбектердегі сияқты Шыңғыс хан әулетінен шыққан хандар биледі. Орта Азияда түркі элементтерінің жеңісі ислам мәдение-тінің жеңісімен бірге жүрді. XIV ғасырда ислам монғоддардың бүкілжаулап алған жерлеріңде (Оңтүстік Ресей, Монгол, Қытай шекаралары) мемлекетгік дін бодды. Туркілердің ішіңде ислам дінін чуваштар мен якутгар, Алтай халықтары мен Енисей бассейіні ғана кабылдамай қалды. Ислам монғолдардың арасына 1416 жылы дүние салған Мүхамед ханның түсында енді. Бүл хан езіне бағынышты адамдардың басына сәлдені зорлықпен кидірген, тьшдамағандардьщ басьша шеге қаққан. Сонымен, монғол жаулап алушылығы соншалықты кең ауқымды болғанымен, жабайы жауынгерлердің қатыгез жорығы болмағаны толық дәлелденіп отыр. Монғол әскерлері өз жолындағы коп санды мәдени халықтардың өскерлерін талқандай отырып, белгілі стратегиялық жоспармен алға жылжи берді. Әр түрлі элементтерден қүралған империя бірлігін сақтау қиынға түсті. Шындығында мүндай күрделі қүрам ешбір халықта бүрын-соңцы болмаған жөне монғолдар үшін тіпті сыйымсыз еді. Алайда империя бірлігі Шыңғыс хан түсында ғана емес, оньщ немересі түсында да сақталды. Империя қулағаннан кейін монғол мүрагерлерін иелену бірнеше үрпаққа созыдды. Мүндай ерекше жегістікті немен түсіндіруге болады? Ол Шыңғыс ханның аса дарынды әскери қолбасшы екеңдігінде жөне оның мәдени кеңесшілерінің салауатты кеңестеріне көп көңіл бөлуінде еді.Темір, Темірлан, Ақсақ Темір, Әмір Темір. Ол түркінің барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы 1336 жылы Мауренахрда дүниеге келді. 1361 жылдан бастап Мауренахрда қоңырат руынан шыққан эмір Хүсайынға, Моғолстан ханы Тоғылық Темірге, оның баласы Ілияс қожаға , Барлас Қожамен билік үшін күрес жүргізді. Хүсайынның аппасы ¥лжан Түрханға үйленіп, билік биігіне бірте-бірте көтеріле берді. 1370 жылы Мауренахрда өз қолына алды. Оның қолбасшылық дарыны ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне тарады.
1372-88 Хорезм мемлекетін, 1376 Шығыс Түркістан 1381 Герат, Хоросан -1383 Қандағар 1384 Оңт. Әзірбайжан, Тебриз, Иран мен Ауғанстан толық бағындырылды. 1370-90 ж.ж. Тоқтамыс хан мен Едіге эмірдің арасындағы алауыздығы пайдаланып, Алтын Орда мен Моғолстанға 10-нан астам жорық жасады. 90 ж. Әзірбайжан, Дағыстан, Грузия, Ирак жері қосылды. 1398 ж. Үндістан басып алынды. Сирия мен Палестина мэмлүктері бағындырылды. Қос өзен мемлекеті бағындырылды. 1402 ж. Осман империясының негізгі эскерін Анкарада талқандап, Түрік сүлтаны Ілдірім Баязитті түтқындайды. Өзінің айтуы бойынша 24 мемлекетіне патша болды. Оның империясының территориясы 14 млн. Км жетті. 1405 ж. Қытайға жорыққа шыққанда жолда Отырарда қайтыс болды. Сүйегі Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне жерленді.
1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. -2 кітап. (XIV ғасырдан XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). -А., Білім, 2005. 320 бет. 2. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін.- А., Қазақстан, 1996.- 256 б. 3. Тоқтабай А.У. Түркі халықтарының этнографиясы. А., 2002. 4. Қабышүлы Ислам түран элемі. Түркі-моңғол халықтарының тарихы.-А. Санат. 2007. Әмір № 12-13. Тақырыбы: ІХ-ХІ ғасырлардағы Русь және түркі халықтары Мақсаты: Жоспары: 1.Русьтің Хазариямен, Печенектермен және Қыпшақтармен қарым – қатынасы (Х – ХІІІ ғ.) 2. Алтын орданың құрылуы және нығаюы. 3.Алтын Орда хандарының ішкі және сыртқы саясаттағы жеңістері. (1227-1359 ж) Русь мемлекеті сауда жолдарының маңызды тораптары: Донның сағасы, Керчь бұғазы, Еділдің сағасын басып алу мақсатымен Хазвр қағанатымен соғысты. Бұл кезде (Х ғ.) Хазарлар мемлекеті шығыста Еділмен, оңтүстікте Кума – Маныч ойпатымен, солтүстік-батыста төменгі Донмен, батыста Қырыммен шектескен жер аумағын алып жатты. Өз географиялық жағдайының қолайлылығын пайдаланған Хазар билеушілері Тмуктараканьда, Донның сағасында, Еділ-Дон өткелінде және Еділдің сағасындағы Итильде өздерінің баж кедендерін қойды. Хазар қағаны мол баж салығын жинады. Кейде баж салығын місе тұтпай, Каспий теңізінен оралған орыс керуендерін тонады. ІХ – Х ғасырлар арасында орыс жасақтарының Хазарияғабағытталған жоспарлы абуылы басталған болатын. Олар Керчь аласын және Хазар аралын(Тмуктараканьды) басып алды. Шабуыл 965 жылы Святослав әскерлерінің Хазарияны толық талқандауымен аяқталды. Сөйтіп Шығысқа кедергісіз жол ашты. Содан соң Русьті қоршауға алуға және оны теңізден ығыстырып шығаруға тырысқан Византия империясымен күрес басталды. Орыстар оңтүстікте түркі тілдес печенектермен де соғысты. ІХ ғасырда Еділ мен Жайық жағалауынан келген печенектер Х ғасырда Дунайға дейін жетіп, Дон, Азов, Қара теңіз бойындағы жерлерге иелік еткен болатын. Византия печенектермен тіл табысып, оларды күшейіп келе жатқан орыс мемлекетіне қарсы айдап салып отырды. ХІ ғасырдың орта шенінде жаңа өзгрістер болып, Дон мен Еділдің оңтүстік – шығыс бетінен орыстар половецтер, ал византиялықтар кумандар деп атаған қыпшақтар батысқа қарай бет алды. Солармен бір мезгілде Византияның Азиядағы иемденіп отырған барлық жерін басып алған түріктер – селжұқтар Орта Азиядан кете бастады. Қыпшақтар өте күшті ел болып шықты. Олар печенектерді Дунайға ығыстырып тастап, Солтүстік Кавказды, оңтүстік орыс даласын түгелдей, Қырымның бір бөлігін басып алып, Русь пен Византияға жорықтар жасап тұрды. Қыпшақтар ХІ ғасырдың 90 жылдарында Русьті қатты тықсырды. Бұл тұста кейбір хандар «Киевтің Алтын қақпасын тоқылдатып» жүрге кездері де, Князь Владимир Всеволодич Мономах қыпшақ елінің түепкір – түпкіріне бірнеше жорық ұйымдастырған сәттері де болды. 1111 жылғы жорықтың үлкен маңызы болғаын көреміз. Онда орыс әскерлері Қыпшақ хандарының бірінің астанасы – Шарукань қаласын (қазіргі Харьковтың маңында ) басып алды. Бұл жорық аңызға айналып, Мономахтың қыпшақтарды жеңу даңқы Византияға, Венгрияға, Польшаға, Чехия мен Италияға дейін жетті. ХІІ ғасырдың екінші жартысында қыпшақтардың аса жауынгер екі мемлекеті құрылды. Бұлардың бірі Днепр мен Днестр бойындағы тайпаларды (хан Боняк ұрпақтарының әулеті) қамтыды. Бұдан анағұрлым қуатты екіншісі Солтүстік Донецтің, Азовтың, Донның бойындағы және Кубаньдағы тайпаларды біріктірді. Мұнда Шаруканның әулеті билік етті. Оның немересі Кончак жеке Ордалар мен тайпаларды біріктіруде үлкен ерлік көрсетті. Қыпшақ хандытары олардың азиялық ежелгі қоныстары – Батыс Қазақстанның далаларында да қалыптасты. Орыс князьдарының бірлескен күштері бұрынғысынша қыпшақтарға қарсы ойдағыдай күресті, бірақ жекелеген князьдардың жікшіл, нашар даярланған жорықтары (мәселен, Игорь Святославичтің 1185 жылғы Қыпшақ ханы Кончакқа қарсы жорыққа) сәтсіздікпен аяқталды. ХІІІ ғасырда Қырымда Қыпшақ – латын – парсы сөздігі құрастырылды, одан біз қыпшақтардың тіл сипатын (түркі тілі екенін), сондай – ақ олардың тұрмысы толығымен түркі дәстүрлі екенін білеміз. Кейіннен – Жошыдан кейін құрылған Орда заманында қыпшақтар осы мемлекеттің негізгі тірегі болды.
Каталог: files -> umo umo -> Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені umo -> «Тарихты оқыту әдістемесі» пәнінен оқу-әдістемелік кешені umo -> Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты Тарих және өнер факультеті Қазақстан тарихы кафедрасы umo -> Лекциялық материалдың мазмұны umo -> Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты Тарих және өнер факультеті Қазақстан тарихы кафедрасы umo -> Қазақстан орта ғасырлар тарихы пәннің жұмыс бағдарламасының жинағы жүктеу/скачать 2,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|