Лекциялық материалдың мазмұны

.

Пайдаланған әдебиет

1. 
   Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. -2 кітап. (XIV гасырдан XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). —А., Білім, 2005. 320 бет.
   
2. 
   Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін.- А., Қазақстан, 1996.- 256 б.
   
3. 
   Токтабай А.У. Түркі халықтарының этнографиясы. А., 2002.
   
4. 
   Қабышүлы Ислам түран элемі. Түркі-моңғол халықтарының тарихы.-А. Санат. 2007.
   

Қостанай мемлекетік педагогикалық институты

Тарих және өнер факультеті

Қазақстан тарихы кафедрасы

«Түркі халықтарының тарихы» пәнінен
Студенттің оқу жетістігін бағалаудың бақылау сұрақтары

14-15 лекцияҚұмықтар – құмық

14-15 лекцияҚұмықтар – құмық Ресей құрамындағы халық. Дағыстанда тұрады. Жалпы саны ТМД шеңберінде 228,4 мың адам, оның ішінде Дағыстан Республикасында 202,3 мың адам. Бірқатары шешен-ингуш және солтүстік Осетин Республикасында тұрады. Еуропалық нәсілдің кавказдық байкал-кавказ тобы нәсіліне жатады. Алтайлық түріек тобының қыпшақ бөлігіндегі құмық тілінде сөйлейді. Диалектісі: бұйнақ, қатақ, хасавюрт. Әдеби тілі бірнеше және соңғы тіл базасында. Жазуы- орыс таңбасына негізделген. Орыс тілі кең тараған. Діні- мұсылмен сүннит. Құмықтардың қалыптасуы Х-ХІ ғасырлардың басынан басталады. Этникалық негізін Дағыстан халқымен бірге: түрік тайпалары қалаған. Құмықтар аймағында негізінен феодалдық дәстүрлер сақталған, әсіресе ең ірісі Тарковск шамхалоствосы. Дағыстанның Россияға қосылуц экономикасының дамуына әсер етті. Дәстүрлі кәсібі-егін өсіру. Мал шаруашылығы оның ішінде мал жаю, бау-бақша , жүзім, мал өсірумен айналысты. Үй тұрмысында және қолөнерде бөз өндіру, тоқыма, мата, кілем тоқу, тері, ағаш, тас, металл өңдеу т.б. Ауылдары қатар салынған, дәстүрлі тұрғын-үйі саманнан, тастан төбесі жалпақ 1-2 қатарлы үйлер.

Ерлердің ұлттық киімі-жейде, штан, бешпет, бурка,папах, тері аяқ киімі. Әйел киімі құрамына – көйлек, штан, бас киім-орамал, чутку. Аяқ киімі тері шөлки және арты ашық башмақ. Киімдерге сәнді зергерлік заттар тағылды. Тағамы – ұн,ет,сүт өнімдерінен тұрады. Патриархалды туыстық қатынас сақталған, туыстық қатынас араб үлгісінде. Тоталитарлық құрылыс құмықтардың тұрмысын түбірімен өзгертті. Жоғары механикаландырылған жер өңдеу, ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы дамыды. Жүзімдік, бау-бақша, көкөніс өсіру қалыптасты. Құмықтар ірі өнеркәсіп орындарында жұмыс істеп қалалар мен ірі аудан орталықтарында тұрақтады. Құмық аылдары жаңа жетілдірілген үлгідегі жаңа үйлермен толықты. Фольклоры, әдеби, өлең, ән, ертгеі, жыр, музыкалық шығармалары дамыды.

Негізгі дәстүрлі кәсібі – жайылымдыққа мал өсіру. Қой, ешкі, жылқы, ірі мүйізді қара мал. Жер суландыру (тары бидай, бақташылық ). Ұсталық қол өнері – бөз жасау, жүн қалпақ жасау, оюлы сырмақ пен төсеніш, тоқыма жүн заттарын шығару. Кеңес дәуірінен бастап көп салалы өнеркәсіп және механикаландырылған шаруашылық дамып жаңа мәдени, оның ішінде техникалық дақылдар өңдірілді.

Дәстүрлі ауылы таулық кварталдарға бөлінген, тұтасымен бірге туған – туыстас отбасылар тұрады. Мекен – жайы – тік бұрышты екі қабатты 1 – 2 бөлмелі шатырлы үй. Қазан төңкерісінен 1917 жылдан кейін тегіс және ауылды ортаға орналасты. Ұлттық киімдері көршілес солтүстік кавказ халықтарына ұқсас, ерлердің бас киімі – тұлып сақталған. Ұлттық киімдерді көбінесе кексе әйелдер қолданады.

Негізгі тағамы – қайнатылған немесе қуырылған ет, ашыған сүт, ұннан немесе жүгеріден жасалған таба нан. Бай фольклоры сақталған, тарихи, еңбек, сықақ, махаббат және бесік жыры, мақал, мәтел, ән, қожанасыр туралы әңгімелер, би, сандырақ, жұптасып лезгинге билеу т.б. дәстүрлі музыка аспаптары: сыбызғы, екі ішекті скрипка, үш ішекті, соқпалы аспап.

Тәжірибе көрсеткендей әдістемелік нұсқаулар арқылы студенттер өзіндік жұмысын ұйымдастыруды білмейді. Олардың көпшілігі оқу тәжірибесіз келеді, бірақ білім алу сапалы түрде қалыптасу керек.

Студенттің өзіндік жұмысын құрастырудағы жүйелік іс-әрекеті негізгі қағида болып табылады. ОСӨЖ орындауда студенттің жүйелі түрде жұмыс істеуі негіз болады. Шеберлік – студенттің түсініп, жақсы орындауына байланысты. Дағдылануы – тапсырмаларды жақсы орындау барысында оларды қайталай отырып, біз дағдыланамыз. Мысалы үшін (пайдаланған әдебиеттедің сілтнемелерін жазу).

Іс-әрекеті – адам өзін-өзі дамыту үшін ішінде жатқан қабілетті дамытуға түрткі болатын нәрсе іс-әрекет.

Біздің жағдайда бұл тек аталмыш заттарды жаттау ғана емес оларды талдау, баға беру сынай қарау, яғни материалды қарастырғанда оған терең ойлана қарау. Осыдан таным процесіндегі ерекше орын білімді қабылдай алады.

Білім алудың қандай түрі болмасын қабылдаудан басталады. Осыдан студент өзінің қабылдауының оптималды түрлерін білуі қажет. Ең алдымен іс-әрекеттің мақсатын анықтап алу керек. Сізді қызықтырған мәселе (түсінік, оқиға, заңдылық және т.б.). Қабылдаудың толық қанды болмауы қателікке әкеліп соқтырады. Қорытынды кезең алған білімді ескі білім беру жүйесіне еңгізу және осы білімді тәжірибеде қолдану. Біріншіден ойлау жұмысына психологиялық дайындық қажет. Деректі оқу алдында оның мазмұнын, құрылымын, ақпараттық жаңалығын ұғынуға кеңес беріледі. Осыдан кейін мәтінді оқыңыз.

Материалдың сипатына байланысты оқудың әр түрлі әдістері қолданылады: таныстыру, зертеуші, толықтай және тандамалы, жылдам немесе баяу оқу. Студенттер осы әдістердің барлығын білу тиіс. Таныстыра оқу – кітаппен жалпылама танысуға мүмкіндік береді. Сонымен қоса осы әдісте кітаптың мұқабалық парағындағы мазмұнда берілген маңызды мәліметтерді біліп, оқып алуы тиіс. Жұмысқа берілген аннотация мен кіріспені міндетті түрде оқу керек. Онда жұмыстың толықтай мазмұндамасы мен оның авторы туралы мәлімдемелер келтіріледі.

Кейіннен жұмыстың мазмұны қарастырылады. Онда кітаптың құрылымы мен мазмұны жайлы толықтай мәліметтер алуға болады. Өзіне маңызды сұрақтар айқындалады. Таныстырудың келесі кезеңі – мазмұнының мінездемесімен танысу, яғни кітаптың кейбір жерлері зейінділікпен оқытылады, ал қалған жерлеріне жай тоқталып өтеді, тіпті кейде кей жерлеіне көшірме жасалынады. Таныстыра оқытудың қорытындысында кітап жайлы жалпылама түсінік алуға болады. Әрине маңызды тақырыпты жұмыстар үшін мұндай оқыту жеткіліксіз. Енді зерттей оқытуға көшу керек. Оның мақсаты жұмыстың барлық мазмұнын бөлшектеп немесе оның қандай да бір бөлігін зерттеу.

Зерттей оқуда қандай да бір жазбалар немесе бір көшірмелер өте маңызды. Зерттей оқыту сипатына қарай толықтай немесе таңдамалы болып келуі мүмкін. Бұл тапсырмада материалдың сипатына, мақстаына да байланысты.

І-ші курс студенттерімен бірге жүргізілген жұмыс тәжірибесінде көрсетілгендей олар конспектілеу әдісіне нашар келеді, сондықтан да конспектіні құрастыруда бірқатар әдістемелік нұсқаулар қажет: қалай, қайдан, не жазу керек деген сияқты конспектілей білу ақыл-ой еңбегі мәдениетінің маңызды бір белгісі. Таңдап алынған жазбалар жеткілікті тақырыпқа сай келетін жерлер ғана көшіріліп алынады, алайда жазбаның соңында ол жұмыстың мазмұнымен құрылымын сондай-ақ текстің жеке бөлшектері мен бөлімдерін толықтырып тұру керек.

Мәтінмен өзіндік жұмыс жасауда оның міндеті мен мақсаты міндетті түрде болуы тиіс. Жазбалар арнайы жеке дәптерде жүргізіледі. Конспектілеуді таныстыра оқудан кейін жасаған дұрыс, жазабалар қолдануға ыңғайлы және дұрыс қатесіз жазылуы керек. Материалды толықтай конспектілеуге болмайды, арнайы жол қалдыру қажет, маңыздыларын белгілеп, сипатына байланысты оларды әр түрлі түстегі сиямен белгілеуге болады. Сөздерді қысқартудың қажеті жоқ. Тексті оқып, оны конспектілеу – материалды толықтай игеріп алу емес, оны сондай-ақ есте сақтап қалу болып табылады.

Материалды тез әрі берік сақтамайынша оны толық меңгеру мүмкін емес. Сондықтан адамның есте сақтау қабілетіне ерекше салмақ түседі. Білімді меңгеру, жаңа ойларды еңгізудің ойлау процесінде оларды жай қалыптастырып қана қоймай, сонымен қатар жадымызда сақталынып қалуы талап етіледі.

Адамның есте сақтау қабілетін психологтар зерттеген. Сондықтан рационалды ұйымдардың есте сақтаудың көптеген әдістері, ойлау қабілеті тәжірибеде белгіленіп, тексерілген. Алайда І курс студенттері психологияны зерттемегендіктен бірқатар әдістемелік нұсқаулар қажет.

Студент есте сақтаудың – күрделі танымдық процесс екенін және оның 4 бөліктен тұратынын білуі тиіс:

а) өзіндік есте сақтау; б) сақтау; в) тану; г) жаңғырту.

Әр адам әр түрлі деңгейде дамыған. Жақсы дамыған ес былай сипатталады: тез есте сақтау, жақсы есте сақтау, нақты еске түсіру, тез және нақты жаңғырту.

Есте сақтаудың нашар дамуы осылардың біреуін істен шыққанын білдіреді. Көптеген тәжірибелер естің ең жақсы жаттығатын танымдық процестерден байқаған. Естің жақсы дамуы ол адамның танымдық тәжірибелі процестерінің белсенді жүруіне байланысты. Біз әрқайсымыз естің бірнеше түрлері бар екенін білеміз. Олар: аралас, эмоционалды, дыбыстық, көрнекілік т.б.

Материалдардың сипатына қарай адамның есте сақтаудың белгілі бір бірнеше түрі іске қосылады. Әрқашан адамда белгілі есте сақтау түрі жақсы дамиды. Бұл түр даралық есте сақтау қабілеті деп аталады. Өзінің дара есте сақтау қабілетін білсең сен өз жұмысынды жақсы атқара аласын.

Есте сақтаудың жалпы түрлері бар. Олар:

1. 
   материалды есте сақтауға өзінді-өзін көндіру.
   

б) жауапкершілікті іске қосу

в) есте сақтауды міндеттенуі.

2. белгілі бір уақытқа дейін материалды автоматты түрде есте сақтау. Материалды тек мағынасын ғана түсініп керегі жоқ, оның тек керегін ғана есте сақтау керек.

3. ақылдың қорытындылау талдау процесін белсендендіру. Мәтіннің керекті жерлерін есте сақтауға олардың негізгі материалдары сараптау фактілерге сүйенуді ашып көрсету қажет.

4. сандық атауларды есте сақтауда мнемотехникалық әдіс өте көп таралған. Бұл әдіс ең қолайлы әдістердің бірі. Мысалы Суй әулетінің билік жүргізген кезі (581-618) тез жатталады.

5. өзіндік есте сақтауда ғана емес басқа түрлерін қолдану.

6. есте сақтау процесін танымдық және жаңғырту процестеріне жақындату керек.

7. өзінің есте сақтау жүйесін дұрыс орындау қажет. Мысалы психологтар ХХ ғ. өзінде адамның есте сақтау процесін зерттегенде адам жаттаған материалды бір сағаттың ішінде ұмытады деген. Білім алу дәріс арасында үзіліс жасау қажет және бірдей пәндерді қатар оқымау керек. Бұл зиян. Осы әдістерді қолдану өз жұмысыңды жеңілдету болып табылады. Осы ұсынылған әдістемелік кеңестерді білген студент өзіндік жұмысты жақсы жасай алады. өзіндік жұмыста берілген тақырыпты орындауда берілген әдебиетті қолдана алады.
Тапсырма:
«Түрік халықтарының тарихы» пәнінің технологиялық картасы

Пәні	Оқу құралдары	Саны
Түрік халықтарының тарихы
	01.04.2009  Бекмаханова, Н. Е.  Формирование многонационального населения Казахстана и Северной Киргизии М.,1980  Гумилев, Л.Н. Древние тюрки  М.  2005     Гумилев, Л.Н.  Древние тюрки  М.  1993	1