Лезги эдебиятдин тарих
жүктеу/скачать 6,27 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЯРАГЪ МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ (1770-1840
- АХЦЕГЬ МИРЗЕ АЛИ (1771-1858)
ЛЕЗГИ АГЬМЕД (1762-1840) Бажарагълу шаир ва ашукь Лезги Агьмед (адан тIвар Бекер тир) виликан Самур округдин Къурушрин хуьряй я. Адан жегьил вахтар Къуба уезддин Вурварин хуьре кьиле фенай. Л. Агьмеда медресайра кIелна, гьа вахтарин адет тирвал, араб, фарс, туьрк чIалар ва жуьреба-жуьре илимар чирна. Лезги Агьмедан алакьунрикай, шаирвилин бажарагъдикай, ватанда хьиз, Азербайжанда, Эрменистанда малум тир. Азербайжанрин эдебиятдин тарихдай чир жезвайвал, Лезги Агьмед гьа девирдин азербайжанрин машгьур шаир ва ашукь Хесте Кьасумахъ галаз шиирралди гьуьжетриз экъечIнай. Х. Кьасум а вахтара Дагъустандани Эрменистанда машгьур тир. Адаз эрменийрин ашукьрин «дэдэ», яни «истеклуди», «устадрин устад» Кьасум лугьудай. Ихьтин гьуьрмет къазанмишун патал ашукьдихъ кьетIен алакьунар хьун лазим тир. Лезги Агьмедани, абурун арада хьайи гьуьжетра, Кьасумаз еке гьуьрметдивди «дэдэ» Кьасум лугьузва. Дугъридани абур сад-садахъ галаз гуьруьшмиш хьана ва Хесте Кьасумахъ галаз «дейишме» («гьуьжет») Лезги Агьмеда ихьтин гафаралди башламишна: Вун хвашкалди, уста Кьасум, шад я чун, Ша майдандиз, элдин гьуьрмет авайди. Машгьур хьанвай ашукьрикай сад я вун, Лезги Агьмед я вахъ галаз рахайди.
Лезги Агьмед, ви тIварни чаз машгьур я, Ваз жаваб гуз зун майданда гьазур я. Заз чидайди фагьум, фикир, сабур я, Аквазва заз вун дамах гваз атайди. Лезги Агьмеданни Хесте Кьасуман арада акъажунар хьайиди чаз ХIХ лагьай асирдиз чапдай акъатай къанни цIукьуд бейтиникай ибарат гьуьжетдини субутзава.1 Абурун гьуьжетрин чIалар советрин азербайжандин печатдани акъатнай. ИкI, «Ашукьар» ( - Баку. 1937. Т-1, 124-129-чинар) ктабда стха халкьарин ашукьрин кьуд дейшме акъуднава. Лезги Агьмедан ирс кIватI хъувуник М. Къуруша ва Кь. Фаталиева чпин пай кутунва. Абуру жагъурай Лезги Агьмедан эсеррикай вад шиир «Дуствал» (- Махачкала. 1965. №2) альманахдиз акъатнава. Чаз малум эсеррай аквазвайвал, Лезги Агьмедахъ вичин хатI, шаирвилин жигъир авайди ашкара я. Адан яратмишунар мана-метлебдиз каилигна са шумуд жуьредин пай жезва. Сифтени-сифте гьуьжетрин чIалариз килигин. Шииралди акъажунар дуьньядин вири халкьарин литературайра гьалтзавай лап гегьенш са жуьре я. Гьужетар неинки са фольклорда, гьакI эдебиятдани гьалтзава. ИкI, чи халкьдин сивин яратмишунра дуьшуьш жезвай гададини руша шиирралди ийизвай суьгьбетар дайишмедин къайдада туькIуьр хьанва. Эдебиятда Ялцугъ Эминанни Дербент Гуьлбаран, Мирзе Гьасананни Гьажи Абдурагьманан, СтIал Сулеймананни Хпедж Къурбанан ва маса шаиррин арада хьайи акъажунар чи шиират ахтармишзавайбуруз хъсандиз малум я. Амма гьуьжетрин къайдада яратмишнавай чIаларикай гзафни-гзаф ашукьри менфят къачунай. Гьуьжетриз чпизни кьве жуьре ава: сад лагьайди, кьве ашукьди, я кьве шаирди са темадай (месэладай) шиир туькIуьрда ва жемятдин вилик лугьуда. Абурукай ни дерин фикир гуьрчегдиз ачухарайтIа ва ам хуш гьавадалди, ачух сесиналди лагьайтIа, гьада гъалибвал къазанмишдай. Кьвед лагьайди, кьве ашукьди сада-садаз мискIалралди, шиирдин жуьреда, нубат-нубатда суалар гудай. Жаваб гуз тахьайда вич кIаник акатайди хиве кьадай ва вичин сазни муькуь ашукьдиз багъишдай. Шаирри ва ашукьри акъажунар авуниз са себеб мадни ава. Куьгьне вахтара хуьруьз къерехдай ашукь атайла, ада жемятдин вилик ихьтин месэла эцигдай: эгер хуьре адахъ галаз гьуьжетдиз экъечIдай ашукь тахьайтIа, чкадин агьалийри мугьманди тIалабай кьадардин харж кьватIун лазим тир. Иниз килигна гьар са хуьре вичин ашукь хьун чарасуз яз гьисабдай. Гьуьжетар, адет яз, гзаф жемят алай чкадал кьиле фидай. Гьикьван гзаф халкь кIватI хьайитIа, ашукьар гьакьван гьевеслу жедай ва «театридиз элкъвезвай» тамашади жемятдиз кьдарсуз таъсирни ийидай. Идалай гъейри, ашукьри туькIуьрзавай манийрин рифма, везин ва аваз са жуьреда кьиле фин лазим тир. Ашукьриз гегьенш чирвилер, шаирвилин ва музыкадин рекьяй еке устадвал хьун чарасуз тир. Лезги Агьмеданни Хесте Кьасуман малум гьуьжетар мискIалрин жуьреда кьиле физва. Лезги Агьмеда икI башламишна: Лепе тежез рагъул жерди вуч гьуьл я? Гьи багъманчи цIикьвед багъдин векил я? Виридалай яргъалди гьи мензил я? Вуч я югъ – йиф вич ахвара авайди?
Лепе тежез рагъул жерди гуьгьуьл я. Багъманчи рагъ цIикьвед багъдин векил я. Лап яргъалди гъетерал фир мензил я. Къван я югъ – йиф вич ахвара авайди.
Уста Кьасум, жаваб це зи суалриз: Вуч я вири рангар хасди жамалдиз? Квекай я цав, гъваш кьван жуван хиялдиз, Хрун тавур гам чидани авайди? Хесте Кьасумни кисзавач: Лезги Агьмед, жаваб я ви суалдиз: Хас я гьар са ранг гатфарин жамалдиз. Нурдикай я цав – гъизва за хиялдиз, Гуьлчимен я гамунин ранг алайди.1 И винидихъ къалурай жуьреда абурун гьуьжетар яргъалди кьиле финай. Амма гьи бейт къачуртIани, Лезги Агьмед дугъриданни дуьньядин гьаларикай уях кас тирди малум жезва. Азербайжан ашукьди Агьмедан вири мискIилралди вугай суалриз дилаварвилелди жавабар гана. Эхирни Хесте Кьасумални лезги ашукьдиз суалар гудай нубат къвезва: Куь кхьида чарни къелем авачиз? Вуч къав я ам даях-дирек, цал квачир? Вуч рангар я ягъай рангар алачир? Вуч я гъилер, кIвачер квачиз хадайди?
РикI я герек тежедайди къелем, чар . Даях-дирек квачирбур я генг цавар. Яргъи рушан ирид ранг я а рангар. Къиб я, гъилер, кIвачер квачиз хадайди.1
Вуч я даим чи уьмуьрдиз уртахди? Вуж я гьахъвал, дуьзвал чIурдай алчахди? Лагь вуч ятIа гьар гьамиша уяхди, Дуьньядикай вичиз хабар авайди?
ЧIал я даим уьмуьрдиз уртахди. Буьгьтанчи я дуьзвал чIурдай алчахди. РикI я, гьелбет, гьар гьамиша уяхди, Дуьньядикай вичиз хабар авайди.
Мад рахунар ийидач за яргъалди. Аквада чун, мажал гурай ажалди, Дуствилелди зун я ви гъил кьадайди. Муьгьуьббатдин шииррайни Лезги Агьмед вичихъ алакьунар авай шаир яз аквазва. Эгер гьа девирдин шаир Ихрек Режеба ярдин тарифдайла художественный образар гзафни-гзаф РагъэкъечIдай патан халкьарин шииратдай къачузватIа, Лезги Агьмеда художественный алатар дагъвийрин гьакъикъатдай къачузва. ИкI, шаирди «Шекер хьтин» эсерда ярдин милайим «хъвер дуьдгъвер хьиз хуш я» лугьузва. Сад-садал ашукьбур ада, адет тирвал, «билбилдивни цуькведив» ваъ, «чIижеривни цуькведив», «чайдивни шекердив» гекъигзава. Шаирди чIугунвай шикилни вилериз аквадайвал ва рикIи гьиссдайвал ганва: Ви гуьгъуьнай экъечIдач зун Къизил акур заргар хьтин, Заз вун кIан я, бес за гьикIин, ЧIижрез кIандай цуьквер хьтин. Ваъ лугьумир, яр яхъ жуваз, Лезги Агьмед, Бекер хьтин, Ам ширин я виртIедилай, Чайдихъ хъвадай шекер хьтин.1 Лезги Агьмеда «Хабар туш» шиирда (ам халкьдин манийрин къайдада туькIуьр хьанва) лезги гьакъикъатдай къачунвай шикилар ишлемишзава: Кьве сят я, кьве дишегьли рекьеллаз, Суьгьбетзава ацIай кварар къуьнеллаз…
… Хвер алахьиз кварциз ухшар сивяй… …Са кесибдиз кавхадин руш кIан хьана, Акъвазнава цлан цунув къван хьана… Лезги Агьмедан муьгьуьббатдин шиирайни, виликан ашукьрин эсеррай хьиз, бедбахт уьмуьр аквазва. Ада «Хъел хьана хьи» шиирда кIанибур сад садавай кесибвал себеб яз къакъатзавайди къейдзава: Аман вахар, я чан дустар, Зи адахди хъел хьана хьи… …Чидай ахьтин себеб авач, За чIурай са эдеб авач, Я кин ва я гъезеб авач, Яр такваз энгел хьана хьи… …Заз чиз, адаз ава илчи, Зи жибин буш, гъил я ичIи, Лугьузва Агьмеда вичи: - Хер даим рикIел хьана хьи.1 Лезги Агьмед, вичин девирдин шаир Кьуьчхуьр Саид хьиз, зегьметчи халкьдин терефдар ва «къуллугъчи» хьана. Зулумкар Сурхая вичин жалатIрив инсафсузвилелди Кь. Саидан вилер акъудиз турла, хандиз аксибурун кьадар мадни артух хьана, ада Кь. Саидаз вагьшивиледи авур гужуни гзафбурун рикIер ажугъдив ацIурна. Абурун арадай Лезги Агьмедан къати ванци хандин мурдарвал иллаки таъсирлудаказ дуьздал акъудзава: Агь, мазарат, гьикI гъана и хабар на, Келледиз къан, мецез яна къабар на, Я залум хан, къалур ийиз зарбар на. Ашукьди вуч къан авуна къала ваз.2 Хандин инсанфсузвал гьатта тIебиатдизни агъур хьана: Ван хьайила, дагъдин свалар лал хьана, Алван цуьквед винел чIулав хал хьана, Къацу векьер кьурана кьал-кьал хьана, Агьмедаз пис кьуьд атана гад амаз. Хандиз Кьучхуьр Саидан гъиляй акъудиз кIан хьайи «азадвилин чуьнгуьр» Лезги Агьмеда уьткемдиз хкажайди шиирдай ашкара я: Ашукь фида, чуьнгуьр тада аманат, Лагьай гафар мецери гуз риваят, Саидан кар кьамир дуьшуьш, аламат, Чилин винел я хан, я бег-сад амаз. Хайи халкьдин гьалдикай ийизвай фикирар Лезги Агьмедан филофиядин хиялрив ацIанвай шииррайни малум жезва. ИкI, ада ярдихъ элкъвена, цава авай булутар хьиз, вилерикай квахьдайдахъ инанмишвал ийизва: Ханвал ахьтин рекьин тийир къуллугъ туш, Талагьрай хьи, вичин карни шулугъ туш, Кьасасдин къан мугьман жеда, азизди. Лезги Агьмеда халкьдин сивин яратмишунрин ва виликан шиирин тежрибадикай вичин вахтунин тIалабунрив кьадайвал менфят къачуна. Адани, Кьуьчхуьр Саида хьиз, чи литературадиз дерин фикирар, идеяяр гъана ва гележегдин шаирриз зурба таъсирна. ХIХ лагьай асирда мана-метлебдин ва художественный жигьетдай ашукьрин шииратдин тежриба Рухун Алиди, Ахцегь Мирзе Алиди ва масабуру вилик тухузва. ЯРАГЪ МЕГЬАМЕД-ЭФЕНДИ (1770-1840) Машгьур алим, шаир, общественный деятель, Дагъустандин халкьар азадвилин женгиниз къарагъарай регьбер Ярагъ Мегьамед, Кьуре Магьалдин Вини Ярагъа, Гьажи Исмаил-эфендидин хизанда 1770-йисуз дидедиз хьана. Ада сифтедай бубадин гъилик, гуьгъуьнай Ахцегьрин, Вини СтIалрин, ЦIахуррин, Согърат хуьруьн медресайра Шаркь патан чIалар чирна, жуьреба-жуьре илимрикай дерин чирвилер къачуна. Адан рикI алай муаллим Ахцегь Магьарам-эфенди тир. Алимвилин дережадив агакьайла, Ярагъ Мегьамеда хайи хуьруьн медресада кIвалахзава. Адан медреса чирвилерин зурба макандиз элкъвезва. Вини Ярагърин медресадиз Дагъустандин ва Ширвандин хуьрерай кIелиз гзаф жегьилар къвез хьанай. Ана машгьур устаздин гъилик Аваристандай, гележегда чпикай Дагъустандин сифте имамар хьайи, Къазимегьамеда, Шамила, Куьре дередай Алкьвадарви Гьажи Абдуллагь-эфендиди, Къуба патай Хас Мегьамеда, ТIагьиржал Эмиралиди ва мсб. кIелна, жуьреба-жуьре илимрай, тIарикьатдай (азадвилин цIийи илим – Гь.Г.) гегьенш чирвилер къачуна. Са куьруь вахтунда КъетIен бажарагъ авай Ярагъ Мегьамеда, алимди ва азадвилин женгинин регьберди хьиз, Дагъустандин вири пипIера гьуьрмет къазанмишна, ам эфенди, мударис, муршид, имам ва шейх – чIехи тIвариз лайихлу хьана. Ярагъ Мегьамеда неинки са азадвилин «цIийи илим» арадал гъана, ада гьакI вичин рухваяр галаз урус пачагьдин колонизаторвилин сиясатдиз акси женгерани иштиракна. Гьавиляй шейх вич, адан руьгьдин ирс, гьа вич яшамиш хьайи девирда хьиз, алай аямдани Дагъустандин халкьариз багьа ва итеклу я. Дагъустандин сад лагьай имам хьайи Къазимегьамеда вичин муаллимдикай икI лагьанай: «Зи вилик чинай аламатдин нур авахьзавай муршид акъвазнава. Заз адан рехи хьанвай, лацу жив хьтин чуру, руьгь ва рикI, цIу хьиз куз, цIай акъатзавай аламатдин вилер аквазва; ада са гъиле Къуран кьунва, муькуь гъил зав вугузва». ЧIехи устаздин Исмаилни Исакь рухваярикайни Лезгистанда машгьур арифдар алимар хьанай. Абуруни тарихдин цIийи шартIара бубадин баркаллу рехъ давамаруналди хайи халкьдиз къуллугъна. Дагъустандин тарихда дерин, квахь тийидай гел тур, зурба алим ва арифдар Ярагъ Мегьамед-эфенди 1840-йисуз Согърат хуьре кечмиш хьана. Зияратдиз элкъвенвай адан сурни гьа хуьре ава. Ярагъ Мегьамед мукьувай чидай Къазикумухви алим Жамалдина рагьметдиз фейи устаздикай икI лагьанай: «Иман вири тарифриз лайихлу дагъ, жанаби, чи шейх я». Шамилан катиб хьайи Мегьамед Тагьир аль-Карахиди и перишан хабардикай «Ам (Ярагъ Мегьамед – Гь.Г.) чун къутармишай кас я, ам кьиникь чун патал еке бедбахтвал я». Ярагъ Мегьамедан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ дериндай ахтармишай писатель ва машгьур философ Агьед Агъаева1 чи тарих кьве патал пайзава: Ярагъ Мегьамед къведалди ва ам хъфидалалай кьулухъ. Дугъриданни и гафар бушбур туш. ЧIехи устаз рагьметдиз фейилай кьулухъ дагъви халкьарин уьмуьрда, медениятда, майишатда хъсан патахъ зурба дегишвилер хьана. ЧIехи алимди яратмишунрин ирс гьелелиг тамамдиз кIватI хъувунвач. М. Мавраеван чапханада «Шейх Ярагъдин эсерар» тIвар алаз (Темир-Хан-Шура. 1910) классический араб чIалал ктаб акъатнай. Ана Мегьамед пайгъамбардикай кхьенвай поэмани руьгьдикай теснифнавай философиядин трактат ганва. Гьайиф хьи, абур гилалди я урус, я лезги чIалариз таржума авунвач. Чаз малум кьве шаир бажарагълу чIалан магьир устад Арбен Кардаша лезги чIалаз таржума авуна, чапдиз акъатнай.2 Сифте шиир – «Ахцегь Мирзе Алидиз» - вичин дуст, машгьур шаир, чIехи алим, зурба жерягь ва Ахты – пара магьалдин къазидиз бахшнава. Ана вичин ватанэгьлидин алакъунрикай шаирвилин бажарагъдикай, адан камаллувиликай шикиллу чIалалди раханва:
Пехилдайди, гьейрандайди я гьар са цIар. Гьар гьарфуна куьтягь тежер жем хьанва камал, КIелзавайдаз къалуриз ракъинин жамал. Кьвед лагьай – «Стхадиз» - шиирда чIехи арифдарди, стхадихъ элкъвена, дагъвийриз савадлувал хкажуниз, илимар чируниз, дуьньядикай хабардар хьуниз эверзава: КIела, стха, гьар макъамда абурлу жервал, Синагъарани азабра вун сабурлу жервал. Гьакьван на къазанмишиз хьайитIа чирвал,. Гьакьван сабур бахшда ваз гъакъикъат тирвал… И важиблу фикир шаирди мадни деринзава:
Пайгъамбардин гьадисаяр чира на иер. Сабурлу хьухь, рикIевай кар тефейла кьилиз, Зун къулавай къакъатайла, за эхайди хьиз. Ярагъ Мегьамедакай Европадин, Шаркь патан,Россиядин ХIХ лагьай асирдин алимри Кавказдин ва Дагъустандин тарихдикай кхьенвай ктабрай жуьреба-жуьре делилар жагъида. Алимдикай къиметлу малуматар Алкьвадар Гасанан «Асари Дагъустан» (Махачкала.1929) ктабдани ганва. ЧIехи устазди гележгдин несилриз дерин метлебдин весиярни тунва. Са кьве чешне гъан: «Иманди инсан къуватлу ийизва, имансузвилин алчахар», «Къаних нефс инсандиз душман я, ада инсандин кьилел тегъидай бала авач»; «Алатсузвилихъ галаз женг чIугу, амма жувни адатлу хьухь!»; «Женг чIугу, куьнни азад жеда?»; «Женг чIугвадай вахт атайла, жуван эркеквал къалура!» «Иман азадвилин тарцел экъечIзава, азадвал – душмандин ивидал» ва мсб. Абуруз баянар гун лазим къведач, чIехи алимдин фикирар ашкара я. Советрин девирда хъендик акатай Ярагъ Мегьамедакай алатай асирдин эхиримжи йисара алим ва публицист А. Агъаева, пуд вишелай артух архивра «къатканавай» документрикай менфят къачуна, лезги халкьдин кьегьал хцикай къиметлу ва дерин манадин ктаб кхьена, Дагъустандин машгьур ватанпересдал «чан хкана». Ярагъ Мегьамед-эфенди дагъви халкьарин рикIера гьамишагъ дамахни даях яз амукьда.
АХЦЕГЬ МИРЗЕ АЛИ (1771-1858) Шаир, чIехи алим, зурба жерягъ ва общественный деятель Мирзе Али Ахцегьа арифдар Мегьамед-Шерифан хизанжа 1771-йисуз дидедиз хьана. Бубади адав кIелиз тазва. Сифте тарсар ада Мегьарам-эфендидивай хъачузва. Адалай гуьгъуьниз Араканви Саид-эфендидин, Шиназ Саид-эфендидин, Хачмас Саид-эфендидин гъилик кIелна, жуьреба-жуьре илимрай чирвилер къачуна, араб, фарс, туьрк чIалар чирна. Илимрал ва шиирар яратмишунал рикI алай жегьил, Алкьвадар Гьасан-эфендиди лагьайвал «халис алим ва зурба шаир яз» хьайи хуьруьз хтанай. Мирзе Алидикай Ахтыпара магьалдин къази жезва. Петербургдай вичин буба Самур округдиин начальник хьайи Николай Ротан патав каникулриз хтай Нина Рота (адан 19 йис тир – Гь.Г.) рикIел хкунрин жуьреда кхьенвай «Дева гор» (Махачкала,1995-йис) къвечIи ктабда Мирзе Алидикай икI кхьизва: «Ам жерягьни тир катибни, шаирни тир округдин кьилин судьяни. Ширин мецел фасагьатдиз рахадай Мирза Алидиз акьулувилелни чирвилерал барабар кас авач» («Дева гор» ктабдай). Жегьил рушан рик1ел хкунра алимдин акунар, адал алай пек-партал, ам яшамиш жезвай кIвалин къене падни кваз ганва: «Кьилел бухар бармак, черкес чухвай алукьнавай Мирзе Али мугьманперес дагъви тир… Адан мугьманхана кIвалин шкафра цIудралди гъилин кхьинрин ва гзаф кьадар чапдай акъуднавай виликан девиррин шаиррин ктабар рикI алаз хуьзвай ва абур виридалай зурба девлет яз гьисабзавай… Ам чIехи гьуьрметдивди урусрин тарихдикай ва эдабиятдикай рахадай, Пушкинанни Лермонтован яратмишунар чидай ва абур вахтсуз кечмиш хьуникди гьайиф чIугунай» (Н. Ротан «Дева гор ктабдай»). ЯхцIур йисуз кьван Ахтыпара магьалдин къази хьайи Мирзе Алиди, вич къунши ханлухрихъ галаз рафтарвал ийиз алакьдай кас язни къалурнай. Тарихди жуьреба-жуьре вакъиайралди тафатлу, феодальный къарищугъвилерин дявеяр физвай девирда М. Али вичи къазивал ийизвай магьалдин аслу туширвал хуьз алахънай. М. Али дерин чирвилер авай, гьахъвал гвай ва хадкьдин арада гьуьрмет авай къази хьуниз килигна, къунши магьалрин, хуьрерин арада къал-макъал, гьуьжетар хьайи чIавуз адан патав меслятар ийиз къведай. Алимвилин ва шаирвилин кIвалахдал хьиз, М. Али уьмуьрдин эхирдалди муаллимвилин кардални машгъул хьанвай. Адан медреса Дагъустандин секретарилай къерехда авай чкайрани машгьур тир. Алимдивай грекрин философия, география, физика, астрономия ва маса илимар чирай Алкьвадар Гьасана М. Алидин медресадиз «чирвилерин макан» лагьанвай. Дугъриданни анаг чирвилерин хазинахана хьайиди а медресада кIелай Алквадар Гьасанакай, Ахцегь Гьажи Абдурагьманакай ва масабурукай чIехи алимар хьунини тестикьардай мумкинвал гузва. Шаирдин уьмуьрдин рекьикай рахадайла, аданни Сурхай хандин, Аслан хандин ва имам Шамилан рафтарвилерикай лагьана кIанда. А. Гьасана кхьизвайвал, «Мирзе Алиди 1813-йисуз Сурхай хандиз тарифдин чIал багъишнай. Гуьгъуьнай Сурхай хандин чкадал хьайи Аслан ханди гьа чIал себеб яз Мирзе Али дустагъна, хъуьтIуьн мекъи вахтунда пек-партални алаз мурк кьунвай вире туна, адаз зулумарна».1 И вагьшивал авунин себеб ачухардай делилар гьелелиг малум туш, амма Къазикъумухда ва Куьреда агъавал авур Аслан хан Мирзе Алидиз душмандиз хьиз килигзавайди ашкара я. А. Гьасана къейдзавайвал, имам Шамил 1848-йисуз Ахцегьиз атай чIавуз, ада Мирзе Али дустагъна ва Кефер патан Дагъустандин Ириб хуьруьз ракъурна. Ана яшлу алим залан шартIара зинданда хьана. Шаирди вичиз «регьимсуз залумри» авур къастарикай тагьсирлу чIалар тунай. Инал Д. Агьмедован «Светлая звезда Мирза Али аль-Ахты» (-Махачкала. 2002 г. С.30) ктабдай са чешне гъин: Зун виликдай азад ва вирида гьуьрметзавай инсан тир, Абуру (Шамилан гъилибанри – Гь.Г.) завай азадвал къакъудна, Зун абуру фуруз гадарна. Абуру заз датIана эх тежедай зулумарзава, Абуру заз кичIерар ва къурхуяр гузва… Абуру завай дуьньядин эквни йикъан ишигъ къакъуднава… Ахцегь шаирди ийизва шикаят: Я Аллагь! Шумуд сеферда абуру завай вири затIар къакъудна! цIарба-цIар таржума ктабдин автординди я
А. Гьасана М. Али «гъавурдик квай, дуьнья акур, вичин кьилел жуьреба-жуьре дуьшуьшар атай кас хьайиди» къейдзава. Гьелбетда, дуьядин уькIуь-цурудан гъавурдик квай, тарихдин гьар жуьредин вакъиайрин шагьид хьайи алим халкьдиз дуьз рехъ къалуриз алахънай. Ахьтин рехъ, М. Алидин фикирдалди, дагъви халкьар Урусатдихъ галаз сад хьун, абур дуствилелди яшамиш хьун, савадлувилихъ ялун тир. «Вичиз барабар кас авачир тербиячи, гьахъвилин сагьиб, инсанвилин чешне» Мирзе Али 1858-йисуз кечмиш хьайила, А. Гьасана адаз бахшнавай пашман шиир-эллегия кхьенай. Таржума Г.Садыкьидинди я: МичIи хьанва кьве вил къе зи Накъвар селлер атана. Марифатдин хазина чи Гару яна чIкана. М. Алидихъ араб, фарс ва туьрк чIаларал кхьенвай ктабар, илимдин маса кIвалахар, дидед чIалалди теснифнавай шиирар, «ТIиб», «Хъурхъ» ва «Диван» ктабар гьелелиг жагъуриз хьанвач. Чаз малум шиирай аквазвайвал, М. Алидин яратмишунар ам вич яшамиш хьайи дпевирдихъ галаз алакъалу я. Шаир вич датIана гьерекатда авай. И месэладин гьакъиндай Ф. Садыкъидин фикир гьахълуди я: «Дагъустандин азадвилин женгинихъ М. Алидин рафтар гьамиша сигьалди ва ян тагайди хьанач. Адахъ ян гунар, шаклувилер хьана, я ам гьамишалугъ Урусатдин къизгъин терефдарни хьанач».1 Гуьгъуьнай дуьньядикай хабардар, тарихдин прогрессдин гъавурда гьатай М. Алиди Урусатдихъ галаз дяве тухвана кьиле тефидайди, гьакI метлебсуз иви экъичзавайди кьатIайла,ам дагъвияр Россиядик экечIунин фикирдал атанай. Гьа кар себеб хьана ам Шамила дустагъни авунай. Машгьур арабист М. Гьайдарбекова тестикьарзавайвал, дагъустанви алим Гьасан Гузунова кIватIай М. Алидин шииратдин жуьреба-жуьре жанрайрин (къасыда, элегия, сатира ва мсб.) классический араб чIалал яратмишнавай шииррин са агъзур цIар авай «Диван» (кIватIал) РАН-дин ДНЦ-дин Гъилин кхьинрин фондуна хуьзва. Гьайиф хьи,и руьгьдин къиметлу девлет къени кIелдайбурун гегьенш къатарив агакьнавач. М. Алидин малум яратмишунар кьве девирдиз пайиз жеда. Сад лагьайди - ХIХ лагьай асирдин сифте къанни цIуд йис ва кьвед лагьайди – адан уьмуьрдин эхиримжи къанни цIуд йис. Эгер сифте девирда ада суфийрин яни диндин, эхиратдин месэлайрикай кхьизвайтIа, кьвед лагьай девирда яратмишунрин чагъинда авай шаирди вичин вилериз аквазвай гьакъикъатдикай, халкьдин яшайишдин шартIарикай шиирар теснифзава. Шаирдин яратмишунрин сифте девирдик, шаксуз, Арбен Къардаша таржума авунвай «Я Ребби…», «Пайгъамбардин тариф» (А. Кардаш. Юкь. – Махачкала: ДКИ. 2010-йис, 474-475-чинар) чIалар акатзава. Мирзе Алиди и эсерра рикIин сидкьидай Аллагьдин тарифзава, ам вичин рикIяй «кьейилани акъатдач» лугьузва: Я Ребби, и дуьньяда зи куьмек, тедбир вун я, вун,.. Гьар са касдиз далу кIанда, зи даях тек са вун я, вун… Гьар са затI вавай тIалабзава – гудайди ам вун я, вун Виридалай вине авай акьул тамам вун я, вун. Аллагь тааладикай хьиз, шаир чIехи гьуьрметдив Мегьамед пайгъамбардикайни рахазва, вучиз лагьайтIа, адал Аллагьдин рикI ала ам «рагъни варз, алемрин нур, ирид цавар», виридаз «дава-дарман» я. Пайгъамбар я инсаниятдиз Аллагьдин гьахълу рехъ къалурзавайбур: Сад Аллагьди къалай рекьяй фидайди са вун я, Чаз рикI алай пайгъамбар яз чидайди са вун я, Гуьзелвилин дун дуьньядал гъидайди са вун я, Зунни амай гунагькарар хуьдайдини са вун я, Аллагьдин са нуькверни туш вун кьван пайгар, я расул.
Вичин рикI алай муаллим Ахцегь Магьарам-эфенди кечмиш хьайила туькIуьрай эллегияда М. Алиди гзафни-гзаф гьакъикъатдай къачунвай художественный такьатар, яни образар, ишлемишзава. Магьарам-эфендидин къамат ада «цава авай вацраз», «халкьдиз ишигь гайи ракъиниз», «чирвилерин ва акьулдин булахдиз» тешпигьзава. Ихьтин художественный алатар шаирдин насигьатдин ва муьгьуьббатдин чIалара мадни гегьеншдиз дуьшуьш жезва. Късыдадин кIалубда аваз яратмишнавай «ГьикIин» шиирда Мирзе Алиди инсандин винел патан акунриз ваъ, адан къилихдиз, акьулдиз килигна къимет гун лазим тирди къейдзава. Ада намердвал, инсансузвал, хаинвал русвагьуналди, гьар кьвед лагьай цIарцIе «гьикIин» лугьур суал эцигиз (идалди шаирди кIелдайбурун фикир эсердин манадал желбзава), гьакъвал, намуслувал тестикьарзава, халкьдиз къуллугъ авуниз эверзава:
Къавахдин тар ятIан гужлу, гудач бегьер, бес гьикIин?! Са инсандик итимвилин квачир бере са лишан, Гудач халкьдиз хийир, гъиляй къвез виш гьунар, бес гьикIин? …Ахцегь шаир,ви гафаркай тек вад касдиз жед такIан, Пис кас варз хьиз акуртIани, гуз туш эквер, бес гьикIин?! Гь. Садыкьидин таржума М. Алиди муьгьуьббатдин темадизни еке фикир гузва. Ада «Къеледай» шиирда гьакъикъи ва кьетIен рангаралди дишегьлидин буй-бухах ва къекъуьнин тегьер къалурзавай, рикIел акъваздай шикил гузва. М. Алиди и эсерда ахцегьрин къеледин начальник урус офицер Н.Н. Ротан руш Нина Ротан тарифзаватIани, ада РагъэкъечIдай патан халкьарин шииратда гьалтзавай ибараярни ишлемишзава. Месэла, ада яр «минарадай экъечIзавай ракъинив», «экуьн гарал наз гузвай гьар пад дуьзмиш багъдив», рушан чин «цIувад йикъан тамам вацран чагъдив» гекъигзава. Амма кьилинди ам я хьи, М. Алиди дишегьлидин къамат вичиз хас къайдада ганва: Гьейран ийиз вири алем, экуьн ярар къеледай, ЭкъечIна ам лацу чинал хъуьрез пIузар, къеледай, Вилер цIару, вич къизилгуьл, гузвай атир къеледай, Чилелай физ шабалатд ранг алай чIарар къеледай, ЭкъечIна зун лап Мажнун хьиз, Лейли аквар кьеледай. Гъ. Садыкьидин таржума Къекъведайла «вири къеледа лалидин нур твадай», «дуьньяда авай гуьзелрин шагь», «гьар жуьредин цуькверив дуьзмишнавай багъ хьтин» хашпара дишегьли вичиз женетдилайни багьа я лугьун М. Алидиз бязи динэгьли шаиирри багъишначир. ИкI, шаирдикай хъел атай мусурман ругьанийрин мецелай Рухун Алиди М. Алидиз акси чIал туькIуьрнай: Алим, яб це, яб це заз на, Менфят я ваз ихтилат зи. Диндин рекьел аламач вун, ГьикI кIвалахрай ивиди ви?1 Халкь вилик финин, савадлу хьунин терефдар хьайи М. Алиди жемят диндин мавгьуматдик хуьз алахъзавайбуруз викIегьдиз жавабар гузва: Темпел лукIраз меслятар ийиз кас, Дуьзбур туш ви фикирар гьич са кIусни. Илим чара, ви мефтIерал ала пас, Акурд туш вун марифатлу са касни. Вуна гьакIан къундармаяр туькIуьрмир, Лавгъа касдин эхир кIевез аватда, Марифатдин нурар вири туьхуьрмир, Гьахъ гьикI хьайитIани садра винел акьалтда. Гъ. Садыкьидан таржума
Есир хьана, лугьузва, вав Цезарарни, Кирар затI туш… …Ашукь я вал Ахцегь Назим+ чаз ван хьайи Керем хьтин, Эсли вуч я вав гекъигиз, ви патав Лейли затI туш.1 Гъ. Садыкьидин таржума Мирзе Алидин «Подпоручиквилин чин ва чергес-чухва гайила кхьей чIал» вичел фикил желбдайди хьанва. Шиир яшайишдикай ятIани, ана сатирани ава философияни. М. Алиди вичиз гайи парталдин кьадарсуз тарифзава. Шаирди чергес-чухва «Кябеда авай хьтин парчадив», «Пайгъамбардин шивцел алай харадив», «гьар хуьре нямет алай суфрадив», «гьар жуьре цуьквер алай хунчадив» ва эхирни «Киранни Цезаран абадив» гекъигзава. Гьакъикъатда, и эсер дуьньядикай ийизвай веревирдер я. Ана «тапан тарифун» приёмдин куьмекдалди шаирди вичин вил са куьнихъни галачирди (я къуллугърихъ, я чинарихъ, я багьа пек-парталдихъ), дуьнья са «фана багъ» тирди тестикьарзава: Галат тийиз, рикIин къеняй ийизва за даим алхиш, Ийизва хийир-дуьа касдиз, авур ам заз багъиш, А чIехи кас лайихлу я тарифдиз, гьич тежер пузмиш. И парталда тариф ийиз Ахцегь Назим жеда къизмиш, Ам Киранни, Цезаран абадив за гекъигзава. А. Къардашан таржума Шаирди, Омар Хаяма хьиз, дуьньядай вичин хиялар, фикирар ачухзавай чIаларни яратмишнай, амма абурни, сад-зур квачиз, чав агакьнавач. Инал цIийиз жагъай кьуд цIар гъин: И дуьньядик умуд кутун нефсинин я къативал, И дуьньядиз гьич яб тагун – рикI-жигердин михьивал, Дуьньядин мал далу яз хьун – чир тахьун я гьар са шей Терг жедайди, са Худадиз хас яз даин диривал. А. Къардашан таржума
Къалура чин, алемдин нур, чилин женнет авадан. Ви кьве а пIуз, седеф сарар вилив тахьуй чарада, Хатадай ви чин акурди, ваз икрамиз, рахада. Ваз икрализ, рагъни, варзни гъетер цава зурзада… Гуьзеливилин вилик а ви - вацран ишигъ туьхуьда. Ви ашкъидик планетрин низам-къайда чкIида…
И Лейлидиз ялвар ийиз, закай Межнун хьанва хьи, Генг къумлухра квахьна акьул, кефсузни зун хьанва хьи,.. Эй ханум, зи карни кеспи вахъ дерт чIугун хьанва хьи… Заз кIанда вун – пай къачудай зи дердерин вахт я им… А. Къардашан таржума Ярдин патай жаваб авач. Шиирдин вири цIарар чав агакь тавунвайвили, са кьадар месэлайрикай якъин делилар гун четин акъваззава. Амма кьилинди – и эсердин сагьиб шииратдин халисан устад тирди малум хьун я. М. Али вичин девирда машгьур шаиррихъ галаз гьуьжетризни экъечIнай. ИкI, Мирзе Алидинни Хаджи-Юсуфль-Мисредин арада хьайи гьуьжет къалуриз жеда. И акъажунрай аквазвайвал, М. Алиди устадвилелди халкьдин мецин яратмишунрай арабрин, иранлуйрин ва туьркерин лап машгьур шаиррин эсеррай цIарар гъидай. И карди Ахцегь Назим гегьенш чирвилер авай, дуьньядин медениятдикай хабардар кас хьайиди шагьидвалзава (Килиг: Ахмедов Д. Къалурай кIвалах. 27-28-чинар). Вичикай рахазвай девирда яшамиш хьайи машгьур алим, шаир, философ ва общественный деятель Ярагъ Мегьамед-эфендиди вичин рикI алай дуст М. Алидиз «Ахцегь Мирзе Алидиз» т1вар алай шиирда ихьтин къимет ганай:
Агакьнава зав-нурдикай хранвай цIарар. ЧIехи алим я и цIарар кхьейди цIалцIам. Хуш атиррин юкьва авай Ахцегьай я ам. А. Къардашан таржума
жүктеу/скачать 6,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|