ХIХ ЛАГЬАЙ АСИРДИН ЭХИРИМЖИ ЙИСАРИН ШИИРАТ

И сиягъда ганвай шаирриз яратмишунрин рекьяй, гьелбетда, Аллагьди виридаз сад хьтин бажарагъ ганвач. Дуьз лугьун хьайитIа, абурун эсерарни тамамдиз чав агакьнавач. ЯтIани гьа малум сад-кьвед чIаларай аквазвайвал, абур чпихъ хсуси хатI авай чIалан устадар я. Гъилел кхьенвай абурун эсерар авай дафтарар халкьдин арада гегьеншдиз чкIанвай. Къени ахьтин дафтарар шииратдал рикI алай кьилдин ксарин архиврай, куьгьне мискIинрин къаварикай ва илимрин идарайдин гъилин кхьинрин фондарай кьериз-цIаруз жагъизва.

Винидихъ чпин тIварар кьур бязи чIалан устадрикай кьве гаф лугьун. Чеб виликан Куьре округдин (гилан Кьурагь район) Штулрин хуьре Исрафилан хизанда сад-садан гуьгъуьналлаз кьве хва: Мирзе Керим ва Мирзе Жабраил дидедиз хьана. Гьа вахтарин къайда тирвал, абуру Лезгистандин са шумуд медресада чIехи алимривай чирвилер къачуна, Шаркь патан халкьарин чIалар, меденият, эдебият чирна. КIел-кхьин куьтягь хьайидалай гуьгъуьниз стхайри чпини сифтедай Куьре дередин медресайра, гуьгъуьнай Дербентдин мектебра муалимвал авуна.

Муалимвилин ва илимдин кIвалахрихъ галаз санал арифдар стхайри араб ва дидед чIаларал шиирар, поэмаяр, тамашаяр яратмишзава. Абурун чIаларни гъилин кьинрин дафтарра аваз шииратдал рикI алай ксарин арада гъилерай-гъилериз физ, яшамиш жезвай. ИкI Мирзе Керима вичин гъилин кхьинрин ктабдиз «Кешкул» тIвар ганвай (С. Эфендиев «Шаирар яз машгьур хьайи Шуаи^* ва Сипейри^**. – «Лезги газет», 2011-йисан 18-август).

Суьргуьндай урус чIал ва меденият хъсандиз чирна хтай Мирзе Керим, хайи халкь дуьньядикай хабардар авун патал гзаф алахъна. Ада жуьреба-жуьре жанрайрин (къасыда – ода, марсия элегия, дастан – поэма, тамаша-пьеса эсерар яратмишзава. Мирзе Керимахъ 1880-йисуз Тебризда чандиз акъатай шииррин «Диванни» авай. Шаирдин я а ктаб ва маса эсерар гилалди жагъанвач. Чав М. Ярахмедован ва А. Мирзабегован алахъунар себеб хьана, са шумуд чIал агакьна. Абрукай садал «Зун вуж я?!» тIвар ала. И эсердай чаз ам дамах гвачир, «са куьнани вил авачир», Аллагьдихъ инанмиш, урус халкьдиз гьуьрметзавай мукьмин инсан яз аквазва:

я девлетлу,

Виридалай вине авай, руьгьдиз чIехи сердер я зун.

Я хан туш, я бег туш варлу, кесиб хьана ахьтин къуллухъ,

И дуьньядал са куьнани вил авачир лежбер я зун.

Шаир хва я жуван халкьдин, машгьур я тIвар

элдин мецел,

Жавагьир я, гевгьер я зун, атирлу мишк, анбер я зун…

Шуаи, вун мад рахамир, кверелди лагь жуван суьгьбет,

Дамахзава за и кардал: пачагьдин са аскер я зун!

А. Мирзабегован таржума.
Къейдун лазим я хьи, ихьтин жуьредин жува жувакай кхьенвай шиир чи шииратда сифтеди яз гьалтзава.

Мирзе Керим Шуайидихъ муьгьуьббатдин чIаларни авай. Са чешне гъин:

Ви пеле варз, вилерани рагъ ава,

Битмиш хьанвай къизилгуьл я, Суна вун.

Вахъ тарифлу назни дамах – чагъ ава,

Гьи бахчади гьикI бегьердиз гъана вун.

Мирзе Керима тарихдин илимдани вичин гел туна. Ада М. Казембегаз куьмекчи яз кватIай, адан ктабдик акат тавур фактарал, документрал бинеламиш хьана, «Дербент намэ» патал «алаваяр» тIвар алаз къиметлу кIвалах кхьена. Ктаб Бакуда Низамидин тIварунихъ галай институтдин гъилин кхьинрин фондуна хуьзва.

Мирзе Кериман стха Мирзе Жабраил Сипегьрини (1824-1902) алимни тир шаирни. Ам арифдар, дуьньядикай хабардар, хайи халкь мичIивиляй акъудиз алахъай ксарикай сад хьана. Гьайиф хьи, адан теснифатрин ирс гьелелиг жагъанвач. Малум «Зарафат» тIвар алай шиирда Мирзе Жабраила ягьанатдин жуьреда «садрани залум фелекдикай факъир-фукъарайриз куьмек тахьайдакай» кхьизва. Эсер юмор, яни хъуьруьн кваз туькIуьр хьанватIани, кIелзавайди шиирдин манадин гъавурда гьатзава:
Кесиб гишила таз, ада лугьузва:

Женнетда гьазур я рузи ваз герек…

ХьайитIани агъзур айиб варлудахъ

Аквада айибар са кесибдан тек…

Яргъи жедайди туш кесиб касдин кек.

Марф къвадайла тIили къведа къаварай,

КтIана, терг жеда кIвалин гъвар, дирек…

Гьар садахъ са жуьре зарафат ава.

ИкI я Синегьридин зарафат-герчег.

А. Мирзабегован таржума
Шиирдай Мирзе Жабраил халкьдин кесиб къатарин векил хьайиди ва вич абурукай хкуд тийизвайди хъсандиз аквазва.

Штулви Мирзе Жабраилан ва Мирзе Кериман девирда шаир ва алим Ахцегь Абдурахманни (1821-1813) яратмишунрал машгъул тир. Мухаммасдин кIалубда кхьенвай, чаз малум «Маргьаба» шиирдай аквазвазйвал, ам вичин муаллим Ахцегь Мирза Али хьиз, шаирвилин бажарагъ авай кас хьанай. Ада Ахтыпара магьалдин къазивилин везифа тамамарзавайтIани, вич мукьмин инсан тиртIани, чав агакьай шиирда таъсирлу художественный такьатар ишлемишуналди, гуьзел рушан тарифзава, адаз вичин рикIе авай ашкъидин гьиссерикай хабар гузва:

Гьасрет чIугваз, вилив хуьзвай за рекьер.

Агь, зи патав вун атунал и сефер,

Ажеб хуррам-шад хьана зи рикI жигер…

Иер вилер – саки чIулав гьакьикъар…

Эй невжаван, гуьзелрин хан, маргьаба!

Дуьньядин нур, сейли султан, маргьаба!

Яргъаз жемир завай, ша вун, кIани яр…

Вун зи вилин шигъ я, эй шем-чирагъ…

Гьижрандин дерт чIугваз тамир зав нагьакь.

Гьар-гьамиша жуван ярдиз хьухь панагь…

Ийфиз-юкъуз ийизва за дад-бедад,

ЦIигел тамир ви дидардихъ на зун мад.

Эй невжаван, гуьзелрин хан, маргьаба!

Дуьньядин нур, сейли султан, маргьаба!

А. Мирзабегован таржума

Шиирдин цIарарай аквазвайвал, Ахцегь Абдурахман, урус руш Нина Роттан тариф авур, вичин муаллим Мирзе Алидилайни вилик фенва.

Ахцегь Абдурахманан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай сифте малуматар М. Ярахмедовани Гъ. Садыкьиди ганай.

Чпикай рахазвай йисара лезгийрин шииратда бегьерлудаказ ЧIилихъ Абдулгьамидани (1873-1916) кIвалахзава. Ада еке гьевесдалди Кьеанрин, Алкьвадрин медресайра кIелна, вичин аямдин илимар, Шаркь патан халкьарин чIалар, шиират ва меденият хъсандиз чирнай. ЧIехи алимривай къачур тарсар гьавайдиз феначир. Са куьруь вахтунда адан къелемдикай халкьдин уьмуьрдиз, дуьньядин гьалариз, муьгьуьббатдиз ва маса месэлайриз талукь чранвай шиирар хкатзава.

Абдулгьамида яратмишай «Куьмек це», «Залум дуьнья», «Авайди са гъам я, дуст» ва маса чIалара ам уьмуьрда гьалтзавай гьахъсузвилерикай, зидвилерикай раханва, ада кесиб ва зегьметчи инсанрин тереф хуьзва, пачагьдин чиновникар, тапан фекьияр лянетламишзава.

«Амани?» тIвар алай шиирда Абдулгьамида инсанрин арада гьуьрмет амачирди, девлетдиз икрамзавайди, гьалалзда ксарин рикIер дуьньядикай ханвайди къалурзава:

Дертэгьли кас, дердер пайиз луькIуьнал

Ви дерт кьадай мукьмин – инсан аман?

ТIазвай рикI гваз вун гуьллера къекъуьнал

Ви тIалдихъ са жерягъ, дарман амани?
Инсанриз секинвал амач, пака вуч жедатIа садазни чизвач, гьавиляй шаирди жемятдин вилик ихьтин суал эцигзава:

…Мердимазар хьайила буьтуьн чил вири,

Тахьайла чир агьвалатар мад жери,

Куьмек гудай эгьли-жаван амани?...

Сарсер хьайила, кесиб, арха авачир,

Вичин чандик зерре къуват кумачир,

Къази-фахра кIватIна аслан амани?

Асмишдайла, хуьдай аслан амани?

Инал Абдулгьамида гьахъсуз суд-дуван ийидай къазийрихъ, инсаф авачир фекьийрихъ хъел кваз гелягьзава. Шиир икI куьтягь жезва:

Абдулгьамид, накъвар селлер хьуналди,

Геже-гуьнда халкь эзберуналди,

ЧIалар атIуз, икьван бейтер хьуналди,

Вахъ кIвал-югъ, я таза жейран амани?
Акунрай, и шиир снифрин алакъаяр къизгъин хьайи ХХ лагьай асирдин сифте кьилера туькIуьрайди я.

Абдулгьамида «Фимир вун», «ГьикIда, яр», «Къизилгуьл», «Яд Сунадихъ шехьзава вун» ва маса шиирра муьгьуьббатдикайни вичин гаф лагьанва. Ашкъидин чIалара ада кьетIен рангар, анжах са вичиз хас поэтикадин алатар ишлемишзава. ИкI «ГьикIда, яр» эсерда ада вичин кайи рикIикай ярдиз хабар гунихъ галаз санал, гуьзелдин акунар, адал алай пек-партални къалурзава:

…На зи рикIе туна, Суна, яман тIал,

Кьилихъ галай лацу къирдин масан шал,

Гуьрчег пелен кьула авай яран хал

Агакьдач хьи валди зи гъил, гьикIда, яр?

Зун рекьизва, гуьзел, вун акунихъди,

Садра ви ан лацу гардан хьунихъди,

Ич хьтин ви хъуькъвез са п1агь гунихъди,

Агакьдач хьи валди зи гъил, гьикIда, яр?

«Къизилгуьл» тIвар алай шиирни тарифуниз лайихлуди хьанва. Шаирди назперидин гуьзелвал къалурун патал кьетIен образар, тешпигьар, метафорар ва маса художественный такьатар ишлемишзава:

Дамах-чагъ гваз физ, виликай алатиз,

Чанда гьикьван цIай твада на, Къизилгуьл?

Шем-чирагъ хьиз, хквез, рикIив агатиз,…

Цуьк акъатай шумал беден чIагуриз,

Тер къекъведай къвед хьана, жув къалуриз,…
Рагъ кIевириз, дуьнья на заз дар ийиз,

Зар-зибаяр вавди кьаз, инкар ийиз,

Заз чигедин марфадикай хар ийиз,

Чанда гьикьван цIай твада на, Къизилгуьл?

Шаирди вичин эсер мадни къуватлу шикиллу гафаралди куьтягьарзава:

Магьидин тан, нехиш атIай чIурар гваз,

Некьид пIузар, нуьгвед ичер хурар гваз,

ЧIилихъвидин ивидин шагь дамар гваз,

Чанда гьикьван цIай твада на, Къизилгуьл?

Чеб арифдарар тирвили, абуру лезги эдебиятдиз цIийи фикирар, цIийи кIалубар, цIийи художественный такьатар гъизва. Абурун таъсирдин кваз ХХ лагьай асирдин сифте кьилера чи эдебиятдиз са жерге бажагълу шаирар, журналистар ва публицистар къвезва.

I905-I907-йисарин революция, I9I4-I9I8-йисарин империалист дяведин вакъиаяр, февралдин ва Октябрдин революцияр - ибур вири куьгьне дуьнья къарсурай, дагьвийрин классовый къанажагь хкажай ва абур уяхарай вакъиаяр хьана.

Дагъустандай промышленностдин чIехи центр тир Бакудиз кIвалахиз фейи гзафбурукай (Къазимегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдинбеков, Алимирзе Османов мсб.) пешекар революционерар хкатнай. Абуру тухузвай кIвалах себеб хьана, дагъви рабочийри Бакуда кьиле фейи стачкайра, забастовкайра активвилелди иштиракзава, Дагъустандин халкьарин арадани миллет азад ийидай гьерекат югъ- къандавай гегьенш жезва.

Бакуда кIвалахзавай дагъви рабочийрин арада революционный идеяяр мадни гегьеншдиз чукIурун патал Бакудин большевикрин комитетди «Фарукь» («Гьахълувилин женгчи») тIвар алай группа тешкилнай. Адан кьиле акъвазнавай, чпин чанар халкьдин рекье эцигай Къ. Агъасиевани (I882-I9I8) М. Айдинбекова(I884-I9I8) дагъвияр В. И. Ленинан идеяйрин гъавурда тун патал зурба кIвалах тухванай.

И кар Къ. Агъасиеван революционный публицистикадай иллаки хъсандиз аквазва. Ада вичин макъалайра ва митинграл, собранийрал авур рахунра большевикрин идеяяр датIана пропаганда ийизва. Ялавлу революционердин макъалайриз манадин деринвал, чIалан таъсирлувал хас я. «Чаз, большевикриз,- кхьизва Къ. Агъасиева,- хуьрера цIийи къайдаяр тваз кIанзава. Вич анжах хуьрерин кулакриз муьтIуьгь тир виликан старшинадин чкадал гила хуьруьн Совет жеда. И Советди анжах батракрин ва кесиб лежберрин къаст кьилиз акъудда.

Чна, большевикри, округдин девлетлуйрин ва кулакрин патахъай къайгъу чIугваз хьайи виликан начальникдин чкадал батракрин ва кесиб лежберрин патахъай къайгъу чIугвадай округдин Совет яратмишда». (Агъаев А. Къ. Агъасиеван революционный публицистикадин гьакъиндай, «Коммунист» газет, I967-йис, 2-ноябрь).

Ялавлу большевик-ленинчи Къ. Агъасиева хци гафуналди халкь Советрин властдин макьсаддин гъавурда твазвай: «Инсандивай иви квачиз яшамиш тежедайвал, чавай, юлдашар фялеяр, лежберар ва аскерар, Советрин власть галачиз яшамиш жедач»,- малумарна ада Жимикентда хьайи лежберрин съезддал. Къ. Агъасиева Бакуда ва Дербентда партийный газетриз акъатай макъалайра, халис публицистди хьиз, меньшевикрихъ, дашнакрихъ, эрчIи патан эсеррихъ галаз идеядин жигьетдай четин ва халисан женг тухвана, большевикрин принципар хвена.

Революциядин вакъиайрин ва большевикрин таъсирдикдн кIвенкIвечи рабочияр тир Идрис Шамхалова, Шамсудин Мусаханова, Гьасан КIисриева ва масабуру зегьметчи халкьдин классовый къанажагъ хкажунин мураддалди I906-йисуз Бакудин рабочий район тир Сураханада лезги чIалал тамашаяр къалурдай гьевескар театр тешкилнай.

Театрди лезги рабочийриз ва гатуз хуьрериз хъфей чIавуз гьанин агьалийриз урус ва азербайжан чIаларай таржума авур Л. Н. Толстоян «Сад лагьай чехирчи», У. Гьажибекован «Ашукь Къариб», чпи туькIуьрай пачагьдиз акси фикирар квай «Дагъустандин цуьквер», «Буржали», «Куьгьне Турция» ва маса тамашаяр къалурнай.

Революциядин вакъиайрин таъсирдикди Дагъустандин демократический печатдин кIвалахдикни гьерекат акатзава. ИкI, I9I2-I9I4-йисара Петербургда акъатзавай «Заря Дагестана» («Дагъустандин экуьн ярар») ва «Мусульманская газета» («Мусурманрин газет») хьтин печатдин органри Дагъустандин халкьарин яшайишдин залан шартIариз, абурун культурадиз, дагъвияр уяхарунин месэлайриз еке фикир гузва.

И газетрин редактор Саид Габиеван (I882-I963) лап мукьва куьмекчи лезгийрин арифдар ва инсанперес Ражаб Амирханов (I887-I9I4) хьана. ( Р. Амирхановакай тамам малуматар Д. Агьмедова «Хсуси корреспондент» макъалада ганва; альманах «Дуствал», I972, №. 3, 73-80-чинар).

Винидихъ тIварар кьур газетриз Р. Амирханован «Илим», «Чи ажузвал», «Шаирдин кьиникь», «Дагъустанвидин къейдер», «Дагьустандихъай экъечIай экв», «Мусурманри газетрай вуч кIелзава?» ва маса макъалаяр, «ШакIуртдин чар» гьикая акъатнай. Арифдардин бязи макъалаяр «Рей Алиф» лакIаб алазни чапнай.

Уьмуьрлух зегьметчи халкьдин къайгъу чIугур, адан кьадар-кьисметдикай фикир авур Р. Амирханован публицистикадин макъалайрин кьилин идея, метлеб Дагъустандин халкьар азад авун ва илимдинни чирвилерин куьмекдалди абурун къанажагълувал хкажун я. Д. Агьмедова кхьизвайвал, «Дагъустандин экуьн ярар» газетдиз акъудай макъалайриз, гьакIни Саид Габиеваз кхьей чарариз килигайла, лугьуз жеда хьи, Ражаб Амирханов вичин вахтунин кIвенкIвечи инсанрикай сад хьана, ада большевикриз мукьва тир фикиррин ва инанмишвилин тереф хвена» (Къалурай макъала).

Азадвилихъни илимдихъ тамарзу яз яшамиш хьайи Р. Амирханова «Чи ажузвал» («Заря Дагестана», I9I2, № 4) макъалада кхьенай: «Белки, икьван чIавалди чун са фикирдалди сад хьанвачиртIа, чаз кьуд патахъай шехьунринни сузадин ванер къвезвачиртIа, ватандин азиятар чна гьисс ийизвачиртIа, амма гила, чаз багьа тир «Дагъустандин экуьн ярар» газетдин гуьзгуьдай хайи уьлкведин азиятар чIугунвай чин аквадай мумкинвал хьанвайла, адан куьмекдиз эвер гунин ван ачухдиз къвезвайла, эхирни, чна сад хьун герек тирди рикIивай гьисс ийизвайла, жуван рехи Дагъустандин такабурлу рухваяр яз гьисабзавай чна, вирида, «Экуьнин ярарин» пайдахдик сад хьана, сада-садан тереф хвена, икьван чIавалди бедбахт хьанвай ватандал чан хкуниз, адаз инсанвал, культура, бахтавар уьмуьр элкъуьр хъувуниз куьмек гун лазим я».

И фикир Р. Амирханова С. Габиеваз ракъурай кагъазда мадни деринарнава: «...Заз виридалай багьади азадвал ва кIелун я. Зун экуьнихъ ва чирвилерихъ къаних я, абур авачиз за мичIивилени дарвиле зиллет чIугвазва, гьуьлуьвай хъсан гьава гуьзлемишиз ацукьун заз такIан я. Жуван бажарагьсузвал аннамишиз хьайитIани, зун инанмиш я хьи, гьар са касди вичин аваданвал патал чалишмишвал авун, диндиз, миллетдиз ва маса крариз килиг тавуна, вичин мураддихъ агакьунин такьатар жагъурун лазим я».

Р. Амирхановаз, Алкьвадар Гьасаназ хьиз, илимдинни чирвилерин куьмекдалди халкьдин уьмуьрда авай вири татугайвилер акъудиз жедай хьиз тир. ИкI, Р. Амирханова савадлу арифдар инсанрихь элкъвена лугьузва: «Куьне куь чирвилер чими идарайра чуьнуьхмир, абур халкьдин дерин къатариз, хъсан накьвариз тум хьиз, чукIура» («Заря Дагестана» февраль I9I3-йис).

Лезги литературада сифте яз художественный проза башламишайди Р. Амирханов я. Адан «ШакIуртдин чар» («Заря Дагестана» I9I2, № I0) тIвар алай гьикаяда вичиз чирвилер къачуз алахъзавай къелечи гададин образдалди арифдарди школаяр ахъаюниз, илим чируниз эверзава.

Ражаб Амирханова, публицистикадин макъалайра хьиз, практический краралдини хайи халкьдиз вичин вафалувал къалурзава. С. Габиева къейдзавайвал, урус, азербайжан ва дидед чIаларалди тамамдиз савадлу тир Р. Амирханова Бакудин рабочий район Балаханада фялейрин арада датIана савадлувал хкажунин кIвалах тухуз хьанай. Ада кIвенкIвечи фикиррал алай рабочийрин куьмекдалди тамашаяр къалурдай, кIелунар, суьгьбетар тешкилдай.

Вичин уьмуьр хайи халкьдин рекье эцигай Ражаб Амирханов I9I4-йисуз кечмиш хьана. И перишан хабарди рикI чIулаварай Сайд Габиева вичин женгинин дустуникай икI кхьенай: «Ражаб Амирханов кечмиш хьуникди дагьвийривай лап хъсан ва къайгьудар юлдаш, гьамиша стхайрин рекье чан эцигай халисан хва къакъатна. Чи газет лап вафалу дустуникай, чи мурадар патал галатун тийижиз кIвалахдай женгчидикай, Дагъустандин лап хъсан ва къанажагълу рухвайрикай сад тир инсандикай магьрум хьана.

Дагъустан,- давамарзава ада,- гзаф лайихлу, мерд, гуьрчег, уьтквем ва намуслу инсандикай магьрум хьана. Вичин ватандин дагъларин перишан рагар хьиз гьамиша кисай, рахаз кIан тийидай, амма еке ашкъидалди кIвалахдай играми Ражаб, гила агалнавай «Дагъустандин экуьн ярар» ва ахпа «Мусурманрин газет» акъудиз башламишай лап четин йикъара зи эрчIи гъил хьанай. И. газетар чакай низ гзаф кIан тиртIа, лугьуз четин я»! (Габиев С. Мусульманская газета. СПб,I914. № I4- I5.)

Вичелай вилик хьайи арифдаррин баркаллу кIвалах тарихдин цIийи шартIара намуслувилелди давамарай Ражаб Амирханова дагъви халкьариз азадвилин югь мукьва авуник вичин пайни кутунай.

XX лагьай асирдин сифте кьилерин лезги литература, XIX лагьай асирднн кьвед лагьай паюнин литературадив гекъигайла, хейлин вилик фена. ЦIийи девирдин литература халкьдин яшайишдин шартIар, гьа аямдин важиблу вакъиаяр ачухаруналди ва виче цIийи идеяяр, темаяр ва образар тестикь хьуналди тафаватлу я.

Просветительский реализмдин ва реализмдин векилар тир Етим Эминан ва Алкьвадар Гьасанан тежриба XX лагьай асирдин сифте кьилера Ахцегь Гьажиди, СтIал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира, Нуредин Шерифова ва масабуру давамарзава. Абуру критический реализмдин тIалабунрив кьадайвал динэгьлияр, куьгьне адетар, чкадин гьакимар русвагьуниз, савадлувал хкажуниз талукь эсеррихъ галаз санал пачагьдиз акси, девлетлуйри агъавалзавай гьукумат инкарзавай чIаларни туькIуьрнай. Месела, фяле шаир Ахцегь Гьажидин яратмишунар къалуриз жеда.

АХЦЕГЬ ГЬАЖИ

(I868-I9I8)

Ибрагьиман хва Гьажи - лезгийрин машгьур шаир Ахцегь Гьажи чи эдебиятдиз хейлин цIийивилер гьайи, сифте яз кьариблухда кIвалахзавай дагьви фялейрин яшайишдин четин шартIар, ацукьун-къарагьун къалурай, капиталист шегьердин таъсирлу къамат гайи, вичихъ кьетIен шаирвилин хатI авай чIалан устад я.

Ахцегь Гьажи виликдай Самур округдик акатзавай Ахцегьрин хуьре лежбердин хзанда I868-йисуз дидедиз хьана. Адан буба Ибрагьим уьмуьрлух къабарламиш хьанвай кьве гъилелди хзан хвейи зегьметчи тир. Чпихъ агьвал авачирвилиз килигна, жегьил гададиз хуьруьн кьве классдин училищедиз (мектебдиз) гьахьдай мумкинвал хьанач. Бубади ам къуншидал алай Малла Мирзедин медресадиз кIелиз ракъурнай. Ана Гьажидиз араб чIалал кIелиз ва кхьиз чир хьанай. Медресада диндин месэлайрихъ галаз санал чирвилерихъ тамарзу гадади вичин фикир жуьреба-жуьре илимрал ва эдебиятдал желбнай.

Къейдун лазим я хьи, шаирди аял вахтар кечирмишай лезгийрин культурадин къадим меркезрикай сад хьайи Ахцегьар бажарагълу шаиррални алимрал машгьур тир. Ана XVI - XIX лагьай асирра лезги халкьдин руьгьдин хазинадик чпин пай кутур Рагьманкъули, Магьарам эфенди (Ахцегь Назим), Мирза Али, Гьажи Абдурагьман-эфенди, Малла Нури, Буба Мегьамед Керим, Малла Эглер ва масабур яшамиш хьанай. Виликан девирдин азербайжанрин ашукь ва шаир Шекили Леледи, рутулрин шаир Ашукь Суьйгуьна Ахцегьрин хуьруьз «алимрин макан», «кьегьалрин майдан», «гуьзелрин ватан» лугьун дуьшуьшдин кар тушир. Ахцегьиз атай гьар са шаирди ва ашукьди хуьруьн тарифдай. Анаг, дугъриданни, кьегьалрин ватан тир.

Гьелбетда, чеб халкьдин арада машгьур винидихъ тIварар кьур шаиррин яратмишунри ва абуру чи миллет патал авур баркаллу крари Ахцегь Гьажидиз таъсир тавуна туначир.

Медресада кIелзавай йисара Гьажидин буба кечмиш хьанай. Шаирдин диде бубадилайни вилик рагьметдиз фенай. ГъвечIи вахарни галаз етим хьайи Гьажи, кIелун гадарна, кIвалахуниз мажбур хьанай. Ада лежбервал ийиз хзан хуьзва. ЦIекIуьд-къад йис яшда аваз Гьажи эвленмиш жезва. Алим Мегьамед Гьажиева къейдзавайвал, Ахцегь Гьажи мехъеррин буржар вахкун патал (ада мехъер кIвале амай гьвечIи аялриз килигдай кас хьун патал чарасуз бурж кьуна авурди тир) тахминан XIX лагьай асирдин эхирда хьиз, кьазанмишиз Азербайжан патахъ рекье гьатда. Вахтуналди гьурбатдиз фейи жегьил къад йисалай артух гьана амукьна. Ада сифтедай Нухадани Къубада гъиле гьатай кIвалахиз ва хейлин йисара Бакудин нафтIадин мяденра тартарчивал ийиз кьил хуьзва.

Гьелбетда, шаирди хайи Вадандихъ галаз алакъаяр хуьзвай. Гатун варцара ам хзанрал кьил чIугваз хуьруьз хкведай, хъуьтIуьн тадарак гьазуриз куьмекдай. Ада гьакI датIана хуьряй кагьазар къачузвай, вичини шииррин къайдада кхьенвай чарар Ахцегьиз рахкурдай. Ахцегь Гьажи, адан чIаларай аквазвайвал, хуьруьн уьмуьрдикай тамамдиз хабардар тир.

Шаирди вичи а вахтарикай икI лагьанай:

Баку, Дербент, Нуха, Генже,

Залан кIвалах гьатна хиве,

Буржар вахгуз фейи Гьажи,

Хквез тежез хьана гижи.

XIX лагьай асирдин кьвед лагьай паюна Дагъустандиз буржуазный алакьаяр атун себеб яз кесибар кьвердавай кесиб, девлетлуяр мадни девлетлу жезва. Иниз килигна агъзурралди дагъвияр кьил хуьз, къазанмишиз Б акудиз ва маса шегьерриз физва. Дагьустандин этнограф Е. Козубскийди шагьидвалзавайвал, «I892-йисуз вири Дагъустандай къурабавал ийиз фенвайбурун кьадар 70366 кас тиртIа, абурукай 30045 кас тек са Самур округдай тир». Лезгияр Бакудиз, Генжедиз, Шекидиз Дербентдиз финифи ва фялевал авуни, абурун кьанажагь хкажзава, дуьньядин уькIуь-цурудан гъавурда дериндай гьатдай мумкинвал гузва.

Мисал яз, яргъал вахтаралди гъурбатда фялевал авур лезги шаирар - рабочияр тир Малла Нури, Нурадин Шерифов, СтIал Сулейман, Хуьруьг Тагьир, вичикай рахазвай Ахцегь Гьажи ва масабур къалуриз жеда. Къурабаяр яз дуьньяда къекъуьни, вилик фенвай халкьарин векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьуни абур, дугъриданни, гьар са куьникай хабардар ва уях авунай.

Фялейрин макан тир Баку шегьерди Дагъустандин хуьреризни таъсир ийизвай. Пачагьдин девирдин са документда, Бакуда кьиле физвай инкъилабдин вакъиайри Самур округдин, кьилди къачуртIа, Ахцегьрин хуьруьн агьалийриз «зарарлу» таъсирзава лугьуз, къейдзава.

Бакуда жуьреба-жуьре миллетрин фялейрин арада яшамиш жез, инкъилабдин женгерин шагьид хьайи, Ахцегь Гьажи ина, шаксуз, шаир хьиз лигим жезва. Ада вичин эсерра гьакъикъат цIийи жуьреда, яни кIвенкIвечи фяледин вилералди къалурзава. Шаирдин «Дустуниз чар» эсерда ихьтин цIарар ава:

Я цававач зун, я никIе,

Касни тахъуй икьван кIеве,

Залан кIвалах гьатна хиве,

Къелен парар кIуьзва хьи, дуст.

Ахцегь Гьажиди кагъазар хьиз кхьенвай вичин шиирра хуьруьнбуруз дагъви фялейрин четин уьмуьрдикай, абурун рикIера авай хиялрикай хабар гузва. Шаирди абур вичин дуст, медресада санал кIелай Мирземегьамед Зухрабован тIварцIел рахкурдай.Адани Ахцегь Гьажидин чIалар нянихь кIвалахдилай хтай халкь кIватI хьанвай кимел кIелдай. Шаирдиз вичизни и кардикай хабар авай. «Рабочийдин чар» Шиирда ада икI лугьузва: «Чар кIел ая са туьквендик, Ярар- дустар кIватIана гьаник. Гъил кутуна ченед кIаник, Лугьудай гафар я хьи, дуст».

Ахцегь Гьажидин чIалар хайи хуьруьн агьалийриз Бакуда инсафсуз истисмаруник квай лезги фялейрин гьалагьвалдикай хабар гузвай кьетIен «дневникдиз» элкъвенай. ИкI винидихъ тIвар кьур шиирда ада вичин «яш тIимил яз чIарар рехи хьанвайдакай», «Баку чпиз зиндандиз» элкъвенвайдакай, «ватандихь ялвар» тирдакай хабар гузва:

Хабар къуртIа зи гьапдикай,

Зи рикI пара дар я хьи, дуст.

Айиб мийир и чIаларкай,

Зулуматдин къар я хьи, дуст...

Кьуд пад буругъ, юкь я майдан.

И Баку чаз хьана зиндан,

Ватандихъ ялвар я хьи, дуст.

I9I8 -I9I9-йисара Самур дереда вабадин азар гьатнай. Ахцегь Гьажи и азардик I9I8-йисуз вахтсуз кечмиш хьана. Шаир хайи хуьре кучукнава.

XIX лагьай асирдин эхирда ва XX лагьай асирдин сифте кьилера гъариблухвилихь (отходниквилихъ) галаз арадал атай халкьдин сивин яратмишунри, акунрай, Ахцегь Гьажидин шииратдизни таъсирнай. Фялейрин уьмуьр гьакьикъи рангаралди кьалурнавай фольклордин бендер реализмдин тIалабунрив кьадайвал туькIуьр хьанвай. Халкьдин сивин яратмишунрай са чешне гъин:

Баку лугьур чIулав дере,

Йифен ахвар ширин бере.

Сириставдин ван хъайила,

Гуьлле кьурд хьиз жеда пеле.

Фялейри чпи чпин уьмуьрдикай яратмишай манийрилай гъейри, отходниквал себеб яз, фольклордин мад са цIийи жуьре - «гъурбатдиз къаргьишар» - арадиз къвезва. Абур, адет яз, чпин гъуьлери ва стхайри гьурбатда кIвалахзавай дагъви дишегьлийри туькIуьрдай. КIвале недай фу, алукIдай партал тахьуни, кIани ярдивай йисаралди къакъатуни, дишегьлияр кьариблухдиз къаргьишар авуниз мажбурзавай:

Ви буругъдиз къван аватуй,

Гьулдан палта элкьведайвал!

Ярдин рикIел зун акьалтуй,

Буругъ туна хкведайвал!

Фялейрин фольклор гьакъикъат къалурунин карда адет хьанвай къайдайрилай ва виликан вахтарин сивин яратмишунрилай акьван тафаватлу жезва хьи, ана неинки са гьерекат кьиле физвай чкайрин, гьакI нафтIадин мяденрин иесийрин тIварарни кваз кьазва.

Гьажидин яратмишунар тахминан кьве девирдиз пайиз жеда: Бакудиз фидалди теснифай чIалар ва Бакуда яшамиш хьайи йисара туькIуьрайбур^* . Кьве девирдин шииррихъни мана-метлебдин жигьетдай чаравални ава, алакъалувални. Эгер гъурбатдиз фидалди шаир вичин эсерра хуьруьн яшайишдин жуьреба-жуьре терефрикай рахазватIа, Бакуда теснифай чIалара ада шегьердин шикил, фялейрин уьмуьр ва залан кIвалах кьалурзава.

Сифте чIаларикай сад тир «Тайгъун» тIвар алай шиирда Ахцегь Гьажиди лезги рушан экуь къамат гузва. Дишегьли мавгьуматдик квай, итимдихъ галаз сад хьтин ихтияяр авачир девирда ада, Етим Эминан ашкьидин чIалара хьиз, Тайгьун гагь «гьар са емиш бегьерда авай гуьлуьшан багьдив», гагь «экуьн сегьер вахтунда экъечIдай ракъинив» гекъигзава. Гьа са вахтунда «лацу чина женнетдин нур авай», «чирагьди хьиз» кьуд пад нурламишзавай гуьзел рушакай рахадайпа, гьар жуьре рангарин шииратдин алатар ишлемишзава:

Кьилелай кIвачелди либас

Зарни, диба, махпур, атIлас.

Ви къаматдиз xyпl ава хас,

Ажеб вун дамах я, Тайгьун...
Ахцегьарин шегьердавай,

Тават я вун бегьердавай...

Бедназар ними жеч ина.

Тензиф тур на лацу чина.

Икьван фурсунив къекъведай,

Йикъа виш муьштери къведай,

Пулдивай юзур тежедай,

Вун xyпl агъур дагъ я, Тайгъун.

Акунрай, вирида вичин гуьрчегвилел гьейранвалзавай Тайгъун «пулдивай юзуриз тахьунин» себеб руша ярвиле анжах вичиз кIани гада хкягьун я.

Муьгьуьббатдин чIалар Ахцегь Гьажидихъ мадни ава. ИкI, «Ярдиз» шиирда ада гуьзелдин акунар гузватIа («Вакай гьикIда икьван иер, лацу хьуькъвел къекъвей цIвелер? Вун къекъведай булахд кьилел, Гьамишв вун акваз кIан я»), «Гуьзел» тIвар алай эсерда шаир назперидин къилихдикай, алакьунрикай рахазва:

Ви къатIуниз хьуй аферин,

Гьар келима акьван дерин,

Чин ачухдиз, мецел ширин,

Билбил хьтин, рахаз, гуьзел .

Ахцегь Гьажиди уьмуьрда кьиле физвай дегишвилерни вичин яратмишунра ачухарнава. ИкI шаирди тарихдин цIийи шартIара Дагъустанда капиталист алакъаяр тестикь жез башламишай чIавуз пулдиз икрамун себеб яз, бязибуру намус, гъейрат, инсанвал, мердвал квадарзавайди къалурнава. И фикир ада «Пис хциз», «Пендирчи Иса» сатирадин чIалара хъсандиз ачухарнава. Абурукай сифтеда шаир «лутни къумар къугъвадай», датIана «эрекьни чехир хъвадай», югъ-йиф бубадинни дидедин рикI тIарзавай мердимазардикай хъел кваз раханва:

Гьич адак кваз аквадач гьая, намус,

Напак чандик са зерре гъейратдин кIус,

Ихътин ахмакъдикай итим хъхьуй мус?

Ваз рикI недай квак хьана ви хцикай.

Гьажидиз дидени буба масан я.

Ярар-дустар жувахъ хьунухь хьсан я.

Гьар са касдиз писвал вичиз нукьсан я.

Халкь вири гьелек хьана ви хцикай.
Эгер «Пис хциз» эсерда чIуру рекье авай жегьилдикай раханватIа, «Пендирчи Иса» шиирда Ахцегь Гьажиди гьиллебаз, гьалал-гьарам тийижир, инсанар алдатмишиз вичиз девлет кIватIзавай алверчидикай суьгьбетзава. Эсердин бинеда гьакъикъи вакъиа эцигнава. Ахцегьрин патав гвай са хуьряй тир алверчи Исади са сеферда шаирдиз чIур хьанвай ниси маса гана ва вичини тадиз кьил баштанна. Ахцегь Гьажиди «лал балабанар ядай», «камалсуз, таб-гьилле» вичиз деб хьанвай ватанэгьлидихъ элкъвена лугьузва: «Я кьей хва пендирчи Иса, Заз вун са итим хьиз хьана... Вуна гайи са цел ниси Зегьер я адан ериси...»

Исадин къелет виридаз малум хьун патал ва мад адавай жемятдин вилик эхкьечIиз тахьун патал шаирди алверчидин хуьруьнбуруз Исадикай туькIуьрай чIал гзаф инсанар алай чкадал кIелун теклифзава:

ЧIал кIел ая са сериник,

Юлдашарни гъана гьаник.

Угъривилин кар авуник

ЭкечIна, уьткем тахьана.

РикIел хквез нисидин цел.

Ви гъиляй кIарабни кицIел

 Фидач, ам ви ем тахьана.

Адан къамат шаирди хъуьруьн къведай тегьерда ганва. Ахцегь Гьажиди вичин «игитдин» кьадарсуз тарифуналди, гьакъикъатда ам негьзава, ягьанатдал вегьезва: «Исятда Ахцегьрин къене, Вун я тестикь «шагь», Гуьлемет... Вун мягьледин «абур» я чаз, Князь фурум хьиз алукIаз, Гзаф рушар килигда ваз. Чинив чIугваз агь, Гуьлемет».

Шаирди Гуьлеметан акунарни зиянсуз хъуьруьн ва зарафат кваз ганва:

Ава вахъ «эфсердин» дунар,

Къудратди гана ваз къуьнар,

Гила ваз багъишда чинар,

Неченикдиз лагь, Гуьлемет...
Хъуьруьн къведай юмордин такьатралди ганвай Гуьлеметан къаматди, шаирдиз итимвал инсандин акунрай, рахунрай ва адал алай пек-парталдай ваъ, крарай, къилихдай, ацукьун-къарагъунай чир жеда лугьуз кIанзава.

Ахцегь Гьажидин «Сарагъуч» («Шуткьу») чIални зарафатдин шииррик акатзава. Ада дишегьлийри «чпи чпин буй-бухах чIурзавай», яргъи кифер шуткьуда чуьнуьхдай «куьрсна чилел сарагъуч» адетдикай суьгьбетзава: «Нугъайрин кIурт кIула туна Квар къачуна гуьзел суна, ВацIал фида фурс авуна, Къугъваз далудал сарагъуч».

Шаирди са «тIимил кьван къай акатайла», сарагъуч «уф тур цел хьиз» далудал ажайибдиз къугъвадайвиляй ихьтин меслят кьалурзава:

Ша терг ийин ихьтин адет,

Я абур туш, я шариат.

Чанда гьатун герек туш дерт,

Гадара къецел сарагъуч.

Ахцегь Гьажиди, вичелай вилик хьайи шаирри хьиз, кесибриз са югь авачир, «факъир-фугьараяр кузвай», абуруз «ийир-тийир чин тийизмай пис заманадал» кIевелай наразивал ийизва. «Кесибди гайитIа акьул» шиирда ихьтин цIарар гьалтзава:

Гьажидиз гьал икI акуна,

Заманаяр пис гакьуна.

Чаз амайди чуькь тавуна

Хажалат чIугун тушни бес?

Малум тирвал, дуьньядин гьахъсузвилерикай Кьуьчхуьр Саида ва иллаки Етим Эмина гзаф чIалар яратмишнай. Ахцегь Гьажини и адет хьанвай месэладикай къерех хьаначир. Ада «Дуьнья» тIвар алай ва маса эсерра вичин патай кесибриз «инсаф авачир», «гъафилриз са югь гун тийидай» абур «нар жегьеннемдин» цIа туна кудай вафасуз дуьньядикай наразивилелди рахазва: «Дуствилелди эгечIда вун, Вал ихтибар ийич дуьнья, ГалчIур уна къекъечIда вун, Вал ихтибар ийич, дуьнья».

Е.Эмина философиядин месэлаяйриз бахшнавай чIалара хьиз, А.Гьажидини дуьньядихъ элкьвена икI лугьузва:

Исятда вун пара я кур,

Гъафилбуруз са югь тагур,

Зун са хеб я, вун - жанавур,

Вал ихтибар ийич, дуьнья.
Шаирди туьгьмет дуьньядиз ваъ, ам идара ийизвай, чпив гьакь гвачир, кесиб инсанриз хаинвалзавай гьакимриз ийизвайди я. Ахцегь Гьажини, вичелай вилик хьайи чIалан устадар хьиз, инсан ва дуьнья, дуьньяда инсандин чка, кьадар- кьисмет ва маса месэлайриз жаваб гуз алахъзава:
Шумудни сад заз чиз кана,

Шумудан кьил на aтIaнa,

Вакай гила зи рикI хана,

Вал ихтибар ийич, дуьнья.

Вахъ мус жеда къулай дуьз кIвал?

Япухъ галаз ава ажал,

Вал ихтибар ийич, дуьнья.

КIевиз кьамир фана дуьнья,

Хъфидай югъ къведа, инсан.

Аллагьд ферзер вад югъ бурж я,

Анаг ваз дар жеда, инсан.
Иниз килигда гьар са мусурмандиз шаирди диндин тIалабунар кьилиз акъудуниз эверзава:

Вуна ая йикьан вад капI,

Гьич мийир инсандикай таб,

ТIалакьдикай физ тахьуй паб,

Ам ви чинал къведа, инсан.
Ахцегь Гьажи анжах са и тIалабунрал акъвазнавач, ада мумкинвал авай ксариз ихьтин рехъни къалурзава:

Пул авай кас, гьаждални вач,

Уьзуьрлудаз теклиф авач,

Тефейдан имандихь экв жеч,

Гьана ваз чир жеда, инсан.

Ахцегь Гьажидин фикирдалди, халисан мусурман кас азгъун жедач, ада нефсиниз шегьре рехъ гудач, ам гьалал, гьарам чиз, намус, гъейрат квадар тавуна, яшамиш жеда.

Шаирди «Инсан» эсерда эцигнавай месэла «Кьиникьиз» тIвар алай шиирда мадни деринарзава: «Ажалдиз чич са югъ, муьгьлет, Кьуьзуь жегьил, кесиб, девлет, Алим, авам, я риаят, Бег хан, я падишагь, дустар!»

Шиирдай аквазвайвал, инсанвал виридалай артух я. И фикир шаирди философиядин къайдада ачухарзава:

Яргъал вегьейбуру хиялар,

Таз фена девлетар, малар,

Хьана кстах хвей аялар,

Етим есир, сиягь, дустар.

Дугъриданни гъурбатдиз фидалди А. Гьажиди адет хьанвай къайдайра яратмишай эсерра хуьруьн гьал-агьвалдикай суьгьбетзаватIа, «Фяледин чар», «Факъир Гьажи», «Хабар це», «Дустуниз чар», «Баку», "Фекьидиз», «Ибрагьимаз», «Союздиз» ва маса чIалара нафтIадин мяденра кIвалахзавай, чеб гъурбатдин къаяри ва мекьери атIанвай, ватандивай, кIваливай-къавай къакъатнавай къурабайрикай раханва ва гьижранди канвай фялейрин гьиссер ачухарзава:

Къваздач гъиле къачур дуллух.

Ярар-дустар хьайла къулухъ,

Ажеб четин кар я хьи, дуст».

Крар я анин жегьеннемдин сифет,

Нез-хъвардакайни жедач хьи кифет,

Рехи хьана къилни чIугвар кьван хифет,

РикIни савух хьана факъир Гьажидин.
Шаир вич къураба яз Бакуда яшамиш жезвайтIани, адан рикI хуьре амай. Ахцегьиз рахкъурай вири шиирра-кагъазра хуьре авай хабаррикай (кьейи-текьей, хийир-шийир, ужуз- багьа, шадди-пашманди, суд-дуван ва икI мад) вичиз малумарун тIалабзава. «Хабар це» шиирда Ахцегь Гьажади вичин дуст Мирземегьамедахъ элкъвена икI лугьузва:

За ваз ийида яргъай пара минет,

Хабар це заз ана авай гьал ватандикай...

Хабар це заз кесибрин гьижрандикай...

Анин къене гунуг-къачун вуч я чил?

Хабар це заз гьар са затIунин мизандикай.

Гьич мукьвара аван кьейи-хайиди,

Хциз свас гъайи, руш гъуьлуьз гайиди,

Шумуд ава цIи Меккедиз фейиди,

Хабар це заз чи гьажийрин сандикай.
Ахцегь Гьажиди хуьруьн вичиз талукь ксариз тазиядин кагъазар («Фекьидиз»), мехъерар мубаракзавай чIалар рахкъурдай. Гьа икI ада хуьруьн хийир-шийирда, мукьва-кьилийрин уьмуьрда иштиракзавай.

Кьвед лагьай периодда шаирдин чIаларин тематикани гегьенш жезва. Ахцегь Гьажиди вичин эсерра цIийи гафар ишлемишзава, нафтIадин мяденрин шикил (индустриальный пейзаж) гузва, фялейрин дуланажагъдиз ва кIвалахиз талукь зегьметдин алатрин тIварар кьазва. Месела, «мазут», «зулунка», «сиристав», «буругъ», «нафтIадин гум», «рабочияр», «хозяинар», «зиндан», «Сибирь», «записка», «кепек»,« союз», «купец», «суд», «пьян», «рашутI», «кантур», «вахта» ва шаирдин чIалар рангламишзавай маса гафар къалуриз жеда.

И фикир ашкара хьун патал «Баку» эсердикай рахан. Шиирдин лирический герой гъурбатдин дарвили измишнавай дагъви фяле я. Шаирди Баку шегьердин нафт хкудзавай мяденрин шикиларни гузва: «И накъвадал са затIни къвеч бегьердиз, Бес цIай кьунвай утагъ» тушни и Баку?!... Гьинихъ на вил вегьейтIан, чил я къум, Цававайди я нафтIадин тIарун, гум, Сейирдиз такъудун^* гьихьтин я зулум, Бес нафтIадин булах тушни и Баку?!»

Шегьер, нафтIадин мяденар къалурунихъ галаз сад хьиз, ам инсафсузвилин истисмаруник квай дагъви фяледикайни раханва: «Фагьум ая, стха, ятIа вун ариф, Чи жегьилрин чанар жезва хьи зайиф: Ина физвай уьмуьр, яшайиш гьайиф»...

Шаирдиз Бакуда куьчуьрмишзавай уьмуьрдин гьайиф атунин себеб ам я хьи, фялейрикай «Садбурун дем са вацра давам жеда, Са бязибур кьуд кIарабни хам жеда»... Гьавиляй шаирди ватанэгьлийрихь элкъвена, икI лугьузва: «Гьич жув темягь жемир инин (яни Бакудин- Гь. Г.) девлетдал, ратIал мазут ала гьар са фяледал». И шегьер ада фялейриз зиндандилайни пис тирди къейдзава:

Им Гьажиди авур хиял, фикир я.

Я стхаяр, гъарибвал xynl есир я.

Фу тахьайла чаз ватанни Сибирь я.

Бес кесибриз дустагъ туиши и Баку?!
Кагъаздин къайдада кхьенвай «Дустуниз чар» шиирдани Ахцегь Гьажиди вичин ва вич хьтин агъзурралди бедбахт фялейрин уьмуьрдин залан шартIарикай хабар гузва: «Зи рикIева пара дердер, И кIвалах ваз чизва хьи, дуст. Бакуд крар ийиз эзбер, Вири уьмуьр физва хьи, дуст».

Вичикай рахай «Баку» шиирда ганвай шегьердин рикI чIулавардай шикил и эсерда шаирди маса терефдихъай къалурнава. Ина марифат, инсанвал авай чка туш: «Кас къвеч иниз аваз мумкин, xapaпla жеч икьван чиркин... Хозяинрихь авач иман, Сириставдин кьати я ван... Абурухъ авай туш хьи эдеб, Ацукьун, къарагъун я себ». Чара атIай шаирди: «Кьисмет, на чун ина тамир», - лугьуз минетзава.

Ахцегь Гьажи уьмуьрдин яцIа авай шаиррикай сад тир. Бакуда яшамиш хьайи йисара къурабайрин ацукьун-къарагъун къалурунихъ галаз санал ада ана кьиле физвай сияси важиблу вакъиайрикай вичин гаф лагьанай. ИкI шаирди «Къиргъиндиз» тIвар алай эсерда мусурманринни эрменийрин гьулгъуладикай галай-галайвал суьгьбетзава:

Бакуда къупламиш хьана са гъавгъа,

Бакудикай тамам Порт-Артур хьана.

Мусурман, эрмени хьана хьи дяве,

Акурдан зигьин лап михьиз кур хьана.

Халис поэзиядиз хас къайдада шаирди куьлуь-шуьлуьйризни кваз фикир гузва:

Бакутлияр хьана кIватI къифле-къифле,

Берданкани патрум кьуна хьиз гъиле,

Къучиярни туна дестедин кьиле,

Майдандиз ягъайди са хъвач-кIур хьана.

Шаир са вакъиаяр къалурунал акъваззавач, ада, чIалан чIехи устадар тир Ованес Туманяна, Акоп Акопяна, Мирза Алекпер Сабира ва масабуру хьиз, вич мусурман тиртIани, савашда иштиракзавайбурукай садан падни кьун тавуна, чуьруькар лянетламишзава, халкьар сад садал элкьуьрайбуруз еке туьнбуьгьзава. Шаирди гьич са тахсирни квачир ксариз мусибатдин азиятар, рикIин тIарвилер, фир-тефир чка сал хьайидакай вири алемдиз хабар гузва:

ЦIай алудна кана шумудан кIвалер,

Там-тараш авуна хазина, малар...

И фитнедикди хупI хьана хьи къанар,

Гзаф телеф хьана савашда чанар,

Гьисаб кьуналди куьтягь жеч санар,

Гумандал шумудни са агъзур хьана.
Ахцегь Гьажиди гьакI гьавайда ивияр экьичуникди гьайиф чIугвазва: «Шумуд авай чпи чеб гатаз ишез, Бакуд чилер вири цIийи сур хьана».

Aм кичIе тушир, гьахъвилиз къуллугъзавай шаир тирди вичикай рахазвай зсердин агъадихъ гузвай цIарарайни малум жезва:

А къарагъайбуру авуна шулугъ,

Кесибриз ийиз тун тийиз са къуллугъ,

Тагана абуруз кьиникъин буйругъ,

Падишагъдихь ажеб суй-сабур хьана.

Гьайиф хьи, алим М. Гьажиева А. Гьажидин «Къиргьиндиз» тIвар алай шиирдиз, 30-йисара агьавал ийизвай «вульгарный социологизмдин» теориядал амал ийизвайвилай дуьз къимет ганачир. Ада эрменийринии мусурманрин акьунар хьайи чIавуз шаирди мусурманрин тереф хвена лагьана, Ахцегь Гьажидин хиве адак квачир тахсирар тунай (Килиг: СтIал Сулейман, шиирар ва поэмаяр. Махачкала. Даггиз,- I947,20-чин.)

Гъулгъуладиз бахшнавай эсерда, гьакъикъи вакьиайрал бинеламиш хьана, Ахцегь Гьажиди инсанвал, инсанпересвал тестикьарзава, инсафсузвал, чапхунвал инкарзава.

Ахцегь Гьакидин яратмишунрикай рахадайла са кIвалах мадни кьейд тавуна жедач. Шаирдихъ, Етим Эминахъ, СтIал Сулейманахь ва Хуьруьг Тагьирахъ хьиз, «ХупI ярашугъ я» тIвар алай чIални ава. Ам къанни ругуд бендиникай ибарат я. Адаз гъвечIи поэма лагьайтIани жеда. Эсердин гьар са бенд уьмуьрдин важиблу са месэладиз бахшнава ва гьар са бендиник акьалтIай фикир ква.

Мугьмандиз утагъ,

КIвалин патав багъ,

Дуьнъядизни рагъ

Xyпl ярашугъ я...

Ахцегь Гьажидихъ муьгьуьббатдиз, яшайишдиз, эхиратдиз, къурабайрин ацукьун-къарагъуниз талукь эсерар хьиз, ватанэгьлийриз кIел-кхьин чируниз, савадлувал хкажуниз, илимдал амал авуниз эверзавай чIаларни ава. ИкI «Дагъустан» тIвар алай эсерда шаирди дуьньядин, иллаки Европадин халкьар вилик фенвайди, абуру илимдин, техникадин рекьяй зурба агалкьунар къазанмишнавайди къейдзава. Гьа са вахтунда Дагъустандин халкьар авам яз кьулухъ галамайдал, мичIивилин куллухра гьатнавайдал дериндай гьайиф чIугвазва: «Уях я гьар са вилаят, Вакай мус хьуй затI, Дагъустан. Вун гъафил я лугьуз даим, ЧкIана ви ад, Дагъустан».

Ада, дагъвийриз еке къайгъударвилелди ахварай аватуниз, амай медени халкьари хьиз мектебар ахъаюн, илимдиз гьуьрметун меслят къалурзава:

Жезвайла къе халкьар уях,

Илимдикай вун я къирах,

АцIурунлай гъейри къурсах

Кар амач ваз мад, Дагъустан.
Гьар са хуьре эциг мектеб,

Чир хьурай квез илим, эдеб,

К1ел тавур кас я гьакIан хеб,

КIела гила, дад, Дагъустан.