Лезги эдебиятдин тарих

Хуьруьнбуруз Эмираслан аял вахтарилай дерин кьатIунар, хци зигьин, авай гаф чина лугьудай, шикиллу чIалал рахадай кас яз чидай. Ада кIел-кхьин, жуьреба-жуьре илимар хайи хуьруьн медресада чирнай. Гьайиф хьи, жегьил гададиз кIелун давамардай мумкинвал хьанач. Себебни Эмирасланан къилих хьана. Нубатдин тарсуна хуьруьн фекьиди вичин суьгьбет куьтягьайдалай кьулухъ эхирдай лагьанай: «Вири крар Аллагьдин гъиле ава, инсанарни адан вилик вири сад я».

Уьмуьрдин хъсан-пис чизвай, вич лап дардиз яшамиш жезвай Эмираслана фекьидиз ихьтин суал ганай:
Ам виридаз бес сад ятIа,

Садбур даим куз жедани?

Садбурузни кIани кьадар

Мални девлет гуз жедани?

КIвалени Эмирасланан рикI секин тушир:сифте къазадик буба, са кьадар вахтарилай имини рагьметдиз фенай, дидени вичин бубад кIвализ хъфена, гъвечIи вахни стха жегьилдин хиве гьатна.

Шаирдин кьилел мад са бедбахтвал къвезва: хуьре цегьерин азар гьатай чIавуз Эмирасланан вахни стха кечмиш жезва, вичин чин чупур са вилни буьркьуь жезва. Гьа вахтунда ада куз-куз рикIяй акъатай ихьтин гафар лагьанай:
Кьакьан цавар, кIеви чилер зал хадай,

ЦIалцIам чина гьар жуьредин хвал твадай,

Кьве падна рикI ширин чанда звал твадай,

Дава-дарман авачир тIал-хвал жедан?!

Я залум цIай, захъ ялавар элкъуьрна,

Вахтунин чарх, на къилавар элкъуьрна,

Са Зуьгьре гъед кьве мержандиз туьхуьрна,

МичIи йифиз зайиф гъетер зал жедан?!

Са кас хьанач зулун юкъуз зал гьалтай,

МичIи руква рехъ чир тежез алатай,

Къекъвер такьат амачиз икI галатай,

ТIагьирвидин гьахъ гафаркай хъел къвемир,

ХъуьтIуьз жегьнем, гатуз женнет-Велемир!

Кьуд пад кIеви, мичIи сар хьун,

Зал гьамиша юргъни хар хъун,

ЛагьтIун гьихьтин сир ятIа?

Шаирдиз гьа заманади са экв ганачтIани, дуьньядикай, михьи инсанрикай Эмирасланан рикI ханач. Акси яз, ам вичин эхир нефесдал уьмуьрдал ашукь яз амукьна:

Ширин я заз дуьнья, вуж фена вакай вил атIана?

Дуьньяд девлет – къизил, гимиш, жавагьиррив гъил ацIана?

Вири уьмуьр дарвилерани азиятра кьиле фейи Эмираслан Гъанидин 1896-йисуз яратмишунрин чагъинда аваз кечмиш хьана.

Эмираслан са шаирдизни ухшар тушир, вичихъ кьетIен хатI авай чIалан халисан устад тир. Адаз шиирар теснифун вичи вич хуьдай (вичиз таъсир авур вакъиадикай чIал туькIуьрайла, рикIиз регьат жедай) ва дердери, гьакъсузвилери канвай инсанриз куьмекдай яракьдиз элкъвезва.

Шаирдихъ яшайишдин месэлайриз бахшнавай, дуьньядикай веревирдарзавай, муьгьуьббатдикай ва маса темайрай чIалар ава.¹

Вич гьамиша уьмуьрдин яцIа хьайи, викIегь, гьахъ гвай Эмираслана «Хахаяр» шиирда гьа аямдин вилериз аквадай гьакъикъи шикил гузва, гьукум гъилевай пачагьдин гъилибанриз хцидаказ туьнбуьгьзава:

Тум ктIунна гьалда шивер,

Свас гъидайла, чамари чи.

Мух гайила, кьил цавузиз,

ХупI гьарайда ламари чи.
Гагь юргъада, хъурцада физ

Вичин гъенер чир хъжедач.

Вилик мух-кIах бул хьайила ,

Чинебан кар сир хъижедач.

Заз кичIерар мад гузвани,

Къуьруь жеда, шиш къалуриз.

Хипен хамар алукIнавай,

Жанавурдин тIиш къалуриз.
«Акьуллубур семеяр яз гьисабзавай» девирдиз Эмираслана «Суза» шиирда ихьтин къимет гузва:

Кьурадач мез, зи рикIин гаф,

Цавар-чилер хуналди зал.

Кьуру жедни гьуьлуьн яд-каф,

Гъиз эцигиз, кьуналди цал?
«Эгер зунни»… шиирда Эмираслана кьве чин алай дасмалчияр, уьмуьрда чIуру рехъ кьунвай иблисар халкьдин вилик негьзава:

Эгер зунни дуст тиртIа

Чи наибрин хизанда,

Къизилдикай мих жедай

Зи шаламдин дабанда.
Идалайни алава шаир хуьре кесибриз югъ авачирвили, абур яд уьлквейриз финиф мажбур жезвайдакайни раханва:
Эмираслан семедай

Гьисаб кьадай фекьийри.

Бес вучрай кьван хуьре чи

Фу авачир факъирри?!

Эмираслана яшайишдикай теснифай чIаларихъ галаз дуьньядикай туькIуьрай «Пуд суал», «ЛагьтIун», «Жедан», «АцIана», «Бахт» шиирарни алакъалу я. Вучиз ятIани дуьнья гьамиша кесибриз акси я. И месэладикай шаирди «Пуд суал» эсерда веревирдар ийизва. Килигин шаирди вуч лугьузват1а ада цIукай, цикай ва нурдикай. Малум тирвал, цIу инсанриз чимивал гузва, яд-берекат, михьивал я нурди-экв гузва. Эмирасланан шиирда «ЦIу кесиб кармашарна къукъварна, ам суруз ракъурзава»; «Ци, гьуьлер вири ацIанвай, Хурх твазва рекьера, чилер михьиз кьацIуриз». Эхиримжи бендина «Кимиж вуч я?» - суалриз шаирди ихьтин жаваб гузва:

- Нур я, дуьньядал

Беркьуьбуруз тагудай,

ДакIар тушни вилерни

Экуьбуруз акъудай.

Эмираслана ашкъидин темадикни вичин кьетIен пай кутуна. Адан «РикIиз хуш я», «Лагь», «Ашкъидин цIай», «Керем хьиз», «Вун зи яр я», «Галтадиз», «Ваз кIаниди са зун ятIа?», «Элкъвез-элкъвез» чIалар муьгьуьббатдикай я.

Са-са шиирра (акунрай, гьа вахтара им адет хьанвай къайда тир) Эмираслан бахтсуз, пай тавунвай муьгьуьббатдикай рахазва, ярди гайи гаф чIурунин себеб лугьун патал, адаз аман - минет ийизва. ИкI, «Лагь» шиирда лирический геройдин мецелай «вичикай катна къалин валара чуьнуьх хьанвай»…ярдивай тIалабзава:

Ахъая сир, аятIун чир,

РикIин гафар сивел лагь.

Эгер хъел хьун ятIа фикир,

Зазни чир хьуй эвел лагь!
Ихьтин фикир «Галтадиз» эсердани гьалтзава.

Эмираслан Гъанидин лезги эдабиятда муьгьуьббатдин лирикада теменрикай раханвай шаииррикай сад я. Адан «РикIиз хуш я» эсер ярдин гьакъикъи шикил гунлай башламишзава. Бязи цIарар гъин: «…Ви вилерай акъатай рагъ зи бахтунин нур ятIа… КьелечI пIузар, чIулав вилер… Гардандавай яргъи кифер…» Шиир ч1алан устадди икI куьтягьарзава:

Лацу гардан, вилер хци, анавайди нур ятIа,

Кьуна гъилив кIевиз гардан садра темен цатIун на,

РикIиз хуш я, темен гурла, кьелечI пIузар кIватIун на!

Квар къуьневаз, сив заз хъуьрез.

РикI ацIудач буй-булахдал

Тамаш тавур, элкъвез-элкъвез.

Аватнава яр, ви къуьнерал

Харадин шал гару къекъвез.

Ашкъи жедан буш кьинерал

Эмираслан Гъанидин бажарагълу шаир тирди чун рахай эсеррилай гъейри адан кьуд цIарцIикай ибарат, рубаийриз ухшар чIаларайни аквазва:

Къвез вирида хъваз фидай.

Дуьнья-ширин ахвар я са,

Гайи затIар гваз фидай!

Эмираслан вичин яратмишунра устадвилелди поэтикадин алатрикайни менфят къачур шаир хьанай. Инал мад са бенд гъин:

Гагь, кIвачерив кьве падна чил.

Цавун аршда квахьиз кIанда

Гагь, лув гуз, хкажна кьве гъил.

Яшайидин шарт1ар къвердавай четин жезвай агъзурралди лезгияр, к1вал-югъ туна, «бахт жагъуриз» гъурбатдиз рекье гьатзава. Е. Козубскийди кхьизвайвал, 1892-йисуз са Самур округдай гъурбатдиз к1валахиз фейибурун кьадар 30 агъзурдалай артух тир (Къалурай к1валах, 120-чин). Абур Дербентдин ва Астрахандин балугърин ветегайрал, къарафялевал ийиз Шекидиз, Къубадиз, Бакудиз ва маса чкайриз акъатнай. Абурукай гзафбуру Бакудин нафт1адин мяденра к1валахиз хьана.

Патал фена кIвалах авун, къунши халкьарин яшайишдихъ, медениядихъ галаз таниш хьун, гьелбетда, дагъвияр патал гзаф хийирлу кар хьана. Инкъилабдин гьерекатрин меркез тир Баку хьтин шегьерда жуьреба-жуьре миллетрин юкьва яшамиш хьуни лезгийрин классовый къанажагъ хкаж хьуниз еке таъсирна.

Виликан лежберри, гилан рабочийри, хизанрал кьил чIугваз хуьрериз хтайла, чкадин агьалийриз дуьньядин гьаларикай, инкъилабдин вакъиайрикай хабарар гудай. Идалди абуру хуьруьн агьалийри пачагьдинни чкадин истимарчийрин аксина тухузвай женг мадни гужлу ийизвай.

Къейдун лазим я хьи, патал кIвалахиз фейи лезгийрин арадай чпи гъурбатда фялевал ийизвай къурбайрин уьмуьрдин залан шартIар ва дерди-гьал ачухарай хейлин шаирарни акъатнай. Мисал яз, Мазали Алидин, Малла Нуридин, Ахцегь Гьажидин, Малла Эглеран, Нуредан Шерифован, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран ва мсб. тIварар кьаз жеда.⁺ Абурукай гьар сада эдабиятдик вичин лайихлу пай кутуна.

Мазали Али (1850-1890) Ахцегь райондин (виликан Самур округдин) Мацарин лежбердин хизанда дидедиз хьана. Алиди хуьруьн медресада кIелиз-кхьиз чирнай. Хуьре са гьакь-дуван авачирвиляй ва яшайишдин шартIар четин тирвиляй, ам Азербайжан патахъ куьч хьана.

Шад къилихдин, вичиз хъсандиз саз, тар, кфил ягъиз чидай жегьил гада Хьилерин хуьре акъвазна. Алиди, лежбервал ва чубанвал ийиз, кьил хуьзвай. КIвалахдикай азад чIавуз ада вичи туькIуьрай ва вичиз хуш маса шаиррин, устад ашукьрин чIалар, гъиле сазни аваз, жемятдин вилик еке гьевесдалди лугьудай.

Мазали Али Дагъустандин ва Азербайжандин гзаф хуьрера къекъвена. Азарлу хьайи чIавуз шаирди мукьва-кьилийриз вичи Ватандихъ ялварзавайдакай хабар гузва ва жезмай кьван фад хуьруьз хутахун тавакъу ийизва. Мазали Алидин «Жегьилриз тавакъу» шиирда ихьтин цIарар ава:
Гъурбатда заз амач мумкин,

Гьарайдиз ша, жегьилар, куьн,

Акун патал къамат хуьруьн,

Зи багърияр мугьман атуй.

Саз кьур гъилер кьуру я лагь,

Зун, ватан, вал кьару я лагь,

ЯхцIур жегьил – жаван атуй.¹

Амма кIеви цаз хьана чи рекьеллай,

КIани рушахъ галаз уьмьур тухудай,

Кесибвили рехъ ганач заз, жемятар.

Низ къайгъу тир хуьре и сес хьуникай.

Вилер акъат тийиз кIанид гуьгъуьнай,

Амазма зун кьурайди хьиз, жемятар.¹

Зал чухва – затI ала лугьуз,

Юкьва чIулни ава лугьуз,

Девлетлуд ни гала лугьуз,

Зун гьуьрметлу инсан хьана.²
Вич уьмуьрлух гъурбатда хьайи Мазали Алиди са жерге шиирра Ватандин къамат гузва. Адаз, шаир Малла Нуридиз хьиз, Ватандин накьвар, бубайрин юрдар, къванер гзаф ширин я. Шаирди лугьузвайвал, гьар са касди вичин Ватандиз икрамун лазим я, вучиз лагьайтIа Ватандилай къерехда я бахт, я шадвал гьич са чIавузни жагъидайди туш:
Зи кьил ястухдалла, вилерни рекье,

Вун паталди зи чан кузва, эй Ватан,

Гъурбатда гьижранд хер хьанва рикIе,

Зи вилерай иви физва, эй Ватан.

Хажалат чIугуна, имансуз жеда.

Жерягь жигьин тийиз дармансуз жеда,

Зи дердинин дарман вун я, эй Ватан.¹

Гьикьван ада гьараяйтIан ван жемир,

Ахьтиндакай дуст инсан жемир,

Кьезил тахьуй рикIин азар намердин.²

Муьфтехурар мус акъатда арадай,

Куьгьне-эксик адетарни тергардай,

Алидиз гьа югъ аквач жал, жемятар?!

Винидихъ тIвар кьур шаирар хьиз, Малла Нурини (1835-1913) Самур округда машгьур шаир хьана. М. Нуридикай сифте малуматар гайиди чи халкьдин арифдар Ражаб Амирханов я. (Смерть поэта, газета «Заря Дагестана». – Петербург, 1913, №5.). Адалай гуьгъуьниз и цIарарин авторди Малла Нуридикай макъала ва шаирдин пуд эсер печатдиз акъудна (Ахцегь Малла Нури. Альманах «Дуствал», 1963-йис, №3).

Малла Нури тахминан 1835-йисуз Ахцегьа дидедиз хьана. Ада вичин чирвилер хуьруьн медресайра къачунай. Са кьадар вахтунда Нуриди чIехи алимрин гъилик кIелна ва маллавилин тIвар къачуна. Араб, туьрк чIалар хъсандиз чидайтIани, шаирди вичин эсерар халкь гъавурда гьатдай дидед чIалалди яратмишнай.

Са тахсирни квачиз суд-дувандик акатна, авай-авачирдавай магьрум хьайи М. Нури кIвалахиз гъурбатдиз фенай. Ада Ростовдай Бакудиз тухузвай ракьун рекьин Белиждинни Худатдин арада авай участкадал кьуд йисуз фялевалнай. Инсандин чан хкудзавай а залан кIвалахдикай шаирди «Гъурбат» шиирда икI кхьизва:

Гъурбатдикай хьайи Ватан,

Кьуд йисуз зи пуч хьана чан,

Къан тахьай Сибирь хьана хьи.

1913-йисан 19-апрелдиз «Заря Дагестана» газетдиз акъатай Р. Амирханован макъалада ихьтин малумат гьалтзава: «Яргъал чIугун тавур азардикди лап чIехи яшда аваз Ахцегьрин хуьре халкьдин шаир (курсив чиди я – Гь.Г.) Малла Нури кечмиш хьана. Хуьруьн жемятдиз гъилел кхьенвай шииррин кIватIалрай Малла Нуридин дидед чIалал яратмишнавай эсерар хъсандиз чидай».

Р. Амирханова вичин макъалада М. Нуридин шиирихъ чи эдабият патал еке метлеб авайдакай ва адан хва Фетгьуьллагь шаирдин кьилдин ктаб акъудиз гзаф чалишмиш хьайиди кхьизва. Амма М. Нуридин я гъилелди кхьей, я чапдиз акъатай кIватIал чав гьелелиг агакьнавач. Шаирдин яратмишунрикай гьеле чаз жагъанвайди анжах «Дуьньядиз», «Гъурбат», «Судуяр» ва «Гьажи Абдурагьман-эфенди» тIварар алай кьуд шиир я.

М. Нуридин чаз малум эсеррай аквазвайвал, ам кесибрин патал алай, лежберринни фялейрин тереф хвейи шаир хьана. Ада, Кьуьчхуьр Саида, Етим Эмина, Мазали Алиди ва маса лезги шаирри хьиз, кесиб халкь азиятдик яшамиш жезвай гьа аямдал наразивал ийизва. ИкI, М. Нуриди «Дуьньядиз» шиирда кесибриз «душман тир», «цIийи свасар хендедеяр ийир», кесибар «кузвай», «вичин рикIиз къайи» гьакъикъатдиз ихьтин къимет гузва:

Фана дуьнья туш вун са затI,

Валай еке душман жеч мад,

Винел патай гуз на чаз дад,

Вабадин агъу я, дуьнья.

Бязибуруз девлет гана,

Зал атайла ажеб кана,

Вавди зун хъел хьана, дуьнья.

Гьакь ятIани батIул ийиз,

Килигда девлетдин гъилиз,

Къиямат мукьвал хьана хьи…

Арза гваз атайла бейниван,

Тереф такьаз, куда иман,

Къиямат мукьвал хьана хьи.

Бес я квез авуз минетар,

КIан жемир завай ришветар,

Захъ авайди – квез туьгьметар,

Къиямат мукьвал хьана хьи.

Лугьун тийиз дугъри, игри

Ришвет квачиз дуван тири,

Жанавурар я куьн вири,

Къиямат мукьвал хьана хьи.
Шаирдин гьар са бендинин эхирда кIелдайбурун фикир вичел желбзавай «Къиямат мукьвал хьана хьи» рефрендин гафар тикраруналди, М. Нуриди «жанавурриз» элкъвенвай пачагьдин гьакимриз чпин эхир мукьвал жезвайди малумарзава.

М. Нуриди гъурбатда кIвалахзавай фялейрин четин гьалдикайни кхьизва. ИкI, месэла СтIал Сулейманан «Хажалат», Ахцегь Гьажидин «Рабочидин чар», «Баку» шиирра хьиз, Малла Нуридин «Гъурбат» эсердани къариблухда югъди-йифди кIвалахзавай фялейрин бахтсуз кьадар-кьисметдикай раханва:

Яргъа хьайила вичин ватан,

Кьилел къведа йиф-югъ яман,

Арха гьарай из жеда хьи.

Ширин чан жерла ви гьелек,

Агьиди зурзурна фелек,

Шехьун, агьузар жеда хьи.

Художественный жигьетдайни абурун чIалар лезгийрин фольклордин бендериз мукьва я. Кьуд цIар хьиз туькIуьр хьанвай, ишлемишзавай шииратдин алатарни (психологический параллелизм, тикрар хьунин прием, гекъигунар, эпитетар ва мсб.) халкьдин мецин яратмишунра гьалтзавайбуруз ухшарбур я.

Агъадихъ, амайбурув гикъигайла, вичикай хейлин малуматар ва вичин кьилдин ктаб акъатнавай СтIал Саядан уьмуьрдикай ва яратмишунрикай рахада.

СТIАЛ САЯД

(1880-1900)

СтIал Саяд виликан Куьре округдин Агъа СтIалрин хуьре лежбер Гьасан-Гьуьсейнан хизанда вад лагьай руш яз дидедиз хьана. Диде фад къакъатуникди, адан тавазавилер акун тавур руша, са шиирда икI лугьузва:

Катна закай къакъажна гъил.

Зун верг кьейи цицIиб хьана,

ЛипIилипIри зи алажна кьил.

Яшар тамам хьанвай Саядни къуншидал яшамиш жезвай, аял вахтар санал фейи, лежбер Мирземегьамедан хва Шихрагьим чеб-чпел ашукь хьанай. Рушахъ рехъ къачудай алчах адет себеб хьана, Саяд кесиб гада Шихрагьимаз гузвач. ВикIегь руш вич пулдихъ гуз кIанзавай стхадилай арза ийиз хуьруьн кавхадин, фекьидин патав фенай, амма садакайни куьмек хьанач. Гьа чIавуз, к1вачер чиликай хкатай, Саяда жемятдихъ элкъвена лагьанай:

Азиз эллер, заз айибмир

Зун дердери канвайд я.

КIани гада хуьре амаз,

ТакIан вакIаз ганвайд я.

Ашукь хьунухь тахсир я жал зи?

Чара хьуни авур къабар

Зи рикIелла, эхир я жал зи?

Зун кIанидаз кьисмет хьанач мад,

Сир виридаз ахъайна за,

Зи гафарихъ къимет хьанач мад.¹

Рушан разивал авачиз стхади гужуналди Саяд са варлудаз гъуьлуьз ганай.

Стха туш ам зулумкар я,

Кьве гъил кьацIай къанлу душман.

Вах пулунихъ маса гана,

Рекьидайла жеда пашман.
Саядан рикIяй вичин яр акъатзавач. Югъ-йиф ада ам аквар вахт гуьзетзава:

Къе пуд югъ я зун хтана,

Я Шихрегьим, ви дидардиз!

На хабар це, чан азиз лиф,

Зи дердери хайи ярдиз.
Намуслу руш, ихьтин мусибатдин кар эхиз тахьана, хажалатдик къад йис яшда аваз кечмиш хьана. Ада вичин кьилел атай бахтсуз дуьшуьш ватанэгьли дишегьлийри тикрар тавун патал «Азиз вахар» шиирда абуруз веси ийизва:

Веси хьуй квез, азиз вахар,

Муьгьуьббатдал серин гъимир.

Яр я лугьуз, кьуьзу гавур

Кьуна, девлет ширин жемир.
СтIал Саядан саки вири чIалар² бахтсуз муьгьуьббатдикай, гьахъсуз девирдикай яратмишнавайбур я. Абуруз ашкъидин цIун ялавди кузвай рикIяй акъатай поэма лугьуз жеда.

Гьикьван Саядан кьилел бедбахтвилер атанатIани, ада вичин кьил садан виликни агъузнач. Адан шиирра шикаятар, шел-хвал, арза-ферзе аватIани, сефилвал, умудсузвал авач. Ам инсанрин бахт патал чандилайни гъил къачуз гьазур я:

Бахтикъара яз фида зун.

Квез кьванни са экв акурай,

Куь дердерни гваз фида зун.

Саядан рикI кана вахар»;

«Зун пIинидин таз хьиз кана,

Цуьк авуна бегьер тагай» ва икI мад.