Лезги эдебиятдин тарих

Е. Эминан эсеррин арада ашкъидин чIаларин кьадар амайбурулай артух я. Машгьур критик В.Г. Белинскийди гьахълуз къейдайвал, жегьил чанда гурлу къуватдалди ргазвай лирикадин, ялавлу муьгьуьббатдин чIаларин сергьятар яшар хьанвай инсандин рикIе дар жеда.¹ Акунрай, Е. Эминани жегьил чIавуз ашкъидин чIалариз шегьре рехъ ганай, гуьгъуьнлай лагьайтIа, муьгьуьббатдикай кьериз-цIаруз, гьардан бир кхьиз хьанай жеди.

Ашкъидин чIалар Ялцугъ Эминахъ, Лезги Агьмедахъ-Кьуьчхуьр Саидахъ, Мирзе Алидихъ ва мсб. тIимил авач, амма Етим Эминавай хьиз таъсирлудаказ, дериндай, кьетIен, зериф рангаралди муьгьуьббатдикай садавайни кхьиз хьаначир. Ада ашкъидикай ва дагъви дишегьлидин гуьрчегвиликай туькIуьрнавай чIаларин гьар са цIар, гьар са гаф михьи гьиссералди, экуь фикирралди тафаватлу я.

Е. Эминан яратмишунрар ахтармишай алимри «Тукьвезбан» шиир сифте эсеррикай сад яз гьисабзава. Ана шаирди «хаму кард хьтин» яр «ширин емиш авай багъдив», «гьар пакамахъ экъечIдай рекъинив», «гъилел кудай, нур гудай чирагъдив» гекъигзава, гьевеслу рангаралди гуьзел рушан къамат гузва:

Ширин вирт я, хуш нямет я, Туьквезбан.

Хаму кард хьиз хвена кIандай гъилерал,

Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туьквезбан.

Шаирдин «Бахтавар», «Зи азиз», «Ярдиз минет» ва маса шиирарни гьа и жуьреда туькIуьр хьанва. Е. Эмин халис шаир тирвиляй, ам датIана вилик физва, адан яратмишунрин хатI къвердавай тайин жезва. Ингье шаир муьгьуьббатдикай вичиз хас тир рангаралди, кьетIен образралди рахазва.

Дуьнья сад хьиз фидай гьа югъни йиф я,

Бедгьавая, уьмуьр икI фин гьайиф я.

Зи гьал сефил я, рикIни зайиф я,

Зи кайи рикI вуна тIар ийимир, яр…

Ваз аквазва зи чанди сефилвилер,

Дар ийимир заз икьван цавар-чилер…¹

(«Яр» шиирдай»)

КIани ярди зи шад гуьгьуьл хана хьи.

Зун тергна, яр, вун гъейридаз фена хьи,

Гатфар фена, гила кьуьд я, кIани яр. (153)

Эвел кьиляй дуьз акуна ви лукIуьн,

Гьахьняй зун чIалахъ хьанай, за гьикIин?

Ваз ихтияр я, жемир вун кьве рикIин,

Ажуз хьана, гъейрибурал кьаз, гуьзел. (146)
Вичелай вилик хьайи шаиррин тежрибадикай менфят къачуна, Е. Эмина муьгьуьббатдин чIаларалдини чи поэзиядиз цIивилер гъизва. Ада са жерге эсерра дагъви дишегьлидин тайин тир, жанлу образ гьакъикъи рангаралди ва гьакъикъи шартIара ганва. Е. Эмина ам я «хелвет кIвале ацукьна магьидин регъ метIел алаз, зардин кифер хразваз», я «къизилгуьлдай хур ацIурна, дурнади хьиз гардан кьуна, къугъваз-къугъваз цел фидай рекьеваз», я «чIулав зилфералди лацу хъуьхъвер» безетмишна «тавханадай хъуьрез-хъуьрез экъечIзаваз», я шаддиз «пенжерда акъвазнаваз» къалурнава.

Е. Эмина ярдал алай пек-партал, адан шикил, акунар, къекъуьнин тегьерни кваз гузва. Мисал патал шаирдин эсеррай бязи цIарар гъин: «АтIлас, дере вичиз хас тир, дамах гваз къекъведай», «кьилел яргъи сачах галай пекдин шал алай ва вичин пелент юкьва нурдин хал, лацу хъуьхъвел къара бирчек алай», «айнахана хьтин вилер авай», «гъилерихъ цамар галай» -Эмина чIугунвай лезги рушан шикил, дугъриданни, рикIиз чимиди, таъсирлуди ва кьетIенди хьанва.

Шаирди дагъви дишегьлидин къамат иллаки хъсандиз «Гуьруьдиз ухшар акуна» лугьудай шиирда ганва:

Рехъди винел фидайла зун,

Са къудратдин кар акуна.

Гьуьруьни гъилмандиз ухшар,

Лап тенг барабар акуна.

Ашкъидалди камар вегьез,

Килигайла сивни хъуьрез,

Ажеб ширин рахада мез,

Юкьваз камар акуна. (160)
Е. Эмина гьакъикъи рангаралди са дишегьли вич ваъ, адахъ галаз алакъалу кIвалин аваданлухрикайни суьгьбетзава. ИкI, «КIани ярдиз» эсерда мехъер кIвале авай шей-шуьйни кваз къалурнава:
Са кIвал ава женнет багъда

Безетмишна араснавай.

Сандух ава, мес-кьил ава,

Безетмишна аквадай. (186)

Шаирди вичин михьи ашкъидикай зериф рангаралди, кьетIен образралди, назик лирикадин такьатралди хабар гузва. Чешне яз вичин везинди ва рифмади шиирдин мана ачухариз куьмекзавай «Гуьзел Тамум» эсердай бязи ц1арар гъиз жеда:

Ая фагьум,

Зи чанда гум къекъвезава.
Залан парар хьана гъамар,

Сабур-кьадар тежезава.

Сефил рикI зи ишезва…

Зи чан кьураз цIразава. (169)

Гуьзел яр, зун гьатнава ви дердина,

Йикъалай-къуз зи гъам артух жезава.

Ирид йис я, гуьзел, зун(а)ваз женгина,

За вавай гил(а) дугъри хабар кьазава.

Яр

Севдуьгуьм яр, вуна куьз хажалатда,

Заз хабар я ви дердиникай, заз чида:

Зани на хьиз гъам –пияла хъванава. (140)
Е. Эминахъ муьгьуьббатдин чIаларихъ галаз санал дишегьлийриз бахшнавай са жерге шиирар мадни ава. Абурук «Камаллу паб», «Пис паб», «Мугьман тун тавур папаз», «Къарийриз», «Фитнекар къарийриз» ва масабур акатзава. И чIалара шаирди халкьдин хъсан адетар рикIелай ракъурзавай, фитне гвай, кьулухъай рахадай бязи инсанарал айгъамдалди хъверзава ва абур негь ийизва. Шаирди марифатдин месэлаярни рикIелай ракъурзавач.

Гьа икI, шаирдин ашкъидин чIаларай аквазвайвал, Етим Эмина чи поэзиядиз гьакъикъи дагъви дишегьлидин образ гъана, романтизмдин къайдайрилай элячIна, реализмдин истемишунрив кьадай жуьредин гуьзел эсерар яратмишна.

Е. Эминан яратмишунрин кьвед лагьай девирда туькIуьнавай гзаф шииррин бинеда гьакъикъатда хьайи, вичин вилериз акур крар ва вакъиаяр гьатнава. Месела, шкакь Гьажи Тагьиракай туькIуьрай «Вирт квахьайдаз», къаних Ягьия русвагьзавай «Дуст Ягьиядиз», гзаф папар гъидай алчах адет негьзавай «Кьве паб», «ТIварун стхадиз» эсеррин, ришветбаз судэгьлияр лянетламишзавай «Дунабегдиз» ва маса шииррин темаяр уьмуьрдай къачунвайбур я. Абурукай «ТIварун стхадиз» шиирдал акъвазин. А. Агъаева и шиир арадал атуникай икI кхьизва: «Адан (Е. Эминан – Гь. Г.) кьилив кьвед лагьай паб къачун патал меслят гъиз са кас къведа. Эмина адаз туькIвей кIвале къияматдин къал жеда, герек авач лагьана жаваб гуда. Ихьтин меслят гуьзлемиш тавур мугьман Эминакай бейкеф яз хъфида. КIирийрин хуьре Эмин лугьудай са кас яшамиш жезваз, ам шаир Эминан хванахва тирди чир хьайила, а касди Е. Эминалай адаз шел-хвал ийида. Гуьгъуьнай хванахвади и наразивилин ихтилат шаирдин япара хутада. Лазим меслят гунал тахсиркардик акатай Эмина тIварун стхадиз и шиир – жаваб рахкурда» (Къалурай кIвалах, 26-чин) Шаир шариатди ихтияр гузвай гзаф папар гъидай адетдал айгьамдалди хъуьрезва:
Мубарак хьуй, гъидай касдиз-пудни гъуй;

Вуч гаф ава, шариат я – кьудни гъуй;

Мал, меслят вичинди я – цIудни гъуй,

Мадни артух сандухдин паяр жеда. (59)

Эгер «Кьве паб» «ТIварун стхадиз» эсерра шаир гзаф папар гъидай адетдал хъуьрезватIа, «Къавумдиз» шаирда Е. Эмина рушахъ рехъ къачудай алчах адет русвагьзава. И шиир са манадин деринвилелди ваъ, гьакI туькIуьр хьанвай кьетIен къайдадалдини тафаватлу я. Шаирди айгьамдалди къавумдивай «багьа либасар», «Тевриз тумаждин мягьсер», «къацу сагърид башмакьар», «яру шаршав», «михьи дуьгуьр», «дередин валчагъ» ва маса багьа, кьит шейэр гъун тIалабзава. Гьакъикъатда Е. Эмин руш «маса гузвай» чиркин адетрал «къаб алаз» хъуьрезвайди я. Шаирдин са куьнихъни вил галач, адаз анжах намуслувал, инсанвал вири затIарилай багьа я:

Дуьньядин мал са затI я хьи чкIидай…

…Етим Эмин зайиф я гьал авачир,

Чара фикир, са бед хиял авачир.

Я тIалабдай хазина, мал авачир.

Гафар виниз, крар агъуз жез тахьуй. (105-106).

Шаирди и тарихдин вакъиадикай «Гьинава?», «Наиб Гьасаназ» ва «1877-йисан бунтариз» чIалар яратмишна. И шииррай чаз, са куьруь вахтунда Е. Эминан мировозренида гьихьтин зурба дегишвилер хьанатIа аквазва. Абурукай сифте эсерда Е. Эмина тарихдин вакъиадикай галай-галайвал, хьайи-хьайивал хабар гузва:

ТулкI авуна ганава хьи?

Шумуд алим, шумуд абид

Урусатдиз фена хьи.

Бес куь девран гьинава?

Куьре, Къуба, авар дере

Буьтуьн есир кьазава.

Чна гила низ гьарагъин,

Гьахълу султан гьинава? (116)

Ви Малламетбег кьена хьи.

Мегьтибеген эрчIи метIяй

Къара гуьлле фена хьи.

Эй, Аланбег есир хьана

Урусатдиз фена хьи…(115)

Эгер бунтариз талукь сифте шиирда Е. Эмина тарихдин вакъиадикай кхьизватIа, «Наиб Гьасаназ» эсерда ада бунтар къарагъарайбуруз туьгьметзава. Шаир метлебсуз иви экъичуникай са хийирни авачирдан гъавурда ава. Дагъустанда гъулугъда гьатуникди угърийриз, къачагъриз майдан ахъа хьана: «гьар са угъриди, игриди, тунач сефилди, дугъриди, мад иеси хьана дириди», - лугьуз къейдзава Е. Эмина. И бунт себеб хьана уьлкведа тараш – талан гьатзава:

Бязибурун тарашна мал,

Бязибурун чIур хьана кIвал,

Гур кас (а)вачиз фарман, наиб.

Бязибур туьнбуьгь ийиз гатаз,

Бязибурув хиве кьаз таз,

Бязибуру хифет чIугваз,

Хьана хата – зиян, паиб. (120)

Е. Эмин сифте шиирра, Мирза Гьасана хьиз, пачагьдиз акси экъечIун лазимсуз кар яз гьисабзавайтIа, эхиримжи шиирда урус пачагьдин колонизаторвилин политика дуьздал акъудна, русвагьва ва зулуматдин эхир жедайдахъ инанмишвалзава:

Россиядин кIеви зулум

Са къуз адаз жеда къалум.

Ийиз ашукь сабур, фагьум –

И вуч мусибат хьана хьи. (121)

Им вуч мусибат хьана хьи.

Адалат чаз хьана масан.

Е. Эмина дуьньядикай кхьей чIаларни винидихъ чпикай рахай шииррихъ галаз мана-метлебдин жигьетдай алакъалу я. Шаирди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара дуьньядикай, яшайишдикай, инсанрин кьадар-кьисметдикай туькIуьрай шииррин цикл адан яратмишунра виридалай вини дережа я.

Инсандин акьулдихъ, марифатдихъ инанмиш Е. Эминаз, гафунинкуьмекдалди махлукъат гьахъвилин рекьел къведайди хьиз тир. Ада «Дуьнья гьей» шиирда «бязибуруз гъамни хажалат, бязибуруз девран» тир дуьнья – «карвансара, инсанарни – аниз илифиз – хъфизвай «мугьманар» я лугьузва. Шаирдин фикирдалди, къанихвал, регьимсузвал, намердвал тергун лазим я, вучиз лагьайтIа:

И дуьнья са фана багъ я,

Куьне квез гьуьрмет ая тIун.

Гваз фидайди вад юкI агъ я,

ШейтIандиз лянет ая тIун.

Дуьньядал хейлин пачагьар, халифар вири дуьнья чпиз табиариз, чпин гъиле кьаз алахъна, амма садан мурадни кьилиз акъатнач:

Давуд халифа яз – Давудаз тахьай;

Акьван кIевиз кьуна, Намрудаз тахьай;

Низ хьана вун себеб, дарман, дуьнья гьей. (70)

Уьмуьрдин тежриба артух жердавай Е. Эмин кьуру гафаралди зулум, гьахъсузвал тергиз тежедайдан гъавурда гьатзава. Ада, гьа девирдин шаирар тир Ирчи Казака ва я Батырая хьиз, дагъвийрин арадиз къвезвай капитализмдин алакъаяр, намус, гьая, гьейрат рикIелай ракъурна, пулдиз икрамун хцидаказ русвагьзава. И кар шаирдин «Стхаяр» тIвар алай эсердай иллаки хъсандиз аквазва:

Бахтсуз кIандай дидеди гьич ханачиз,

Етим хьана, гъиле затIни амачиз,

Итим папаз муьгьтеж тахьуй, стхаяр.

Пара вирер ацIуз, элкъвез буш хьана.

Гзаф итимар сад садал дуьшуьш хьана,

Буба хциз муьгьтеж тахьуй, стхаяр…

…Гъил гъилизни муьгьтеж тахьуй, стхаяр. (89)
Е. Эмина, «Гьарай эллер», «Фана дуьнья», «Дуьньядиз», «Дуьнья гьей», ва 1877-йисан вакъиайриз талукь эсерра гьахъ-дуван авачир девир русвагьуналди, «гьакъикъи характерар гьакъикъи шартIара» (Ф. Энгельс) къалурна, зурба социальный метлебдин умумиламишнавай шикилар гузва. Амма шаир гьа и месэлайрал сергьятламиш хьана акъвазнач, ада вичин къайдада гележегдин цIийи, инсанар бахтлудаказ яшамиш жедай общество туькIуьрдай рекьер-хуьлерни къалурзава:
Фагьум ая, стха, вунни хьухь устIар.

Нехирбанни чубан хьайила дустар,

Чанахъ чанта санал вегьин я къастар,

Кьведни санал хьайила, чан я дуьньяда. (74)

Шаир яшамиш хьайи девирда, гьа аямдин тарихдин шартIара ам ихьтин нетижадал атун вичихъ зурба мана авай кIвалах тир. Гьавиляй арифдар Къазанфарбег Зульфукъарова «Е. Эминаз жаваб» шиирда чIехи устаддиз «На куькIуьрна, стха, вун аллагьди хуьй, дели-диванадиз чирагъ, эй азиз», - лагьана, къимет гун дуьшуьшдин кар тушир.

Е. Эмина лезги халкьдин руьгьдин хазинадиз хейлин цIийивилер гъана. Шаирди темадикадин, мана-метлебдин ва художественный жигьетдай чи эдабиятдин сергьятар гегьеншарна ва ам мадни девлетлу авуна. Ада халкьдин уьмуьр гьакъикъи рангаралди къалурна, инсандин гьиссер таъсилудаказ ачухарна, лезги шиират реализмдин рекьел гъана.

Устадин эсеррин чIалан михьивал ва къешенгвал, вичиз хас эпитетарни метафорар ишелмишун, анафорадикайни эпифорадикай устадвилелди менфят къачун, «къенепатан» ва адетдин рифмайрин гужлувал, шаирдин чIаларинни музыкадин битаввал – ибур шииратдин магьир устад Е. Эминан яратмишунриз хас анжах бязи лишанар я.

Шаирдиз араб, туьрк чIалар хъсандиз чидайтIани, и чIаларал дуьзгуьн эсерар теснифзавайтIани, ада, гьа девирдин адет чIурна, вичин эсерар дидед чIалал яратмишна. Идалди шаирди гьа аямдин вилик-кьилик квайбуруз гьисаба авачир лезги ч1ал вини дережадиз хкажна, гьа ч1алалди шиирар кхьиз, дерин фикирар ачухариз жедайди къалурна.

Е. Эмина вичин чIалар гзафни-гзаф «къошмадин» ва бязибур «мухаммасдинни» «гъезелдин» кIалубра яратмишна. Амма, вичелай вилик хьайи чIалан устадрилай тафатлу яз, ада чи шииратда адет хьанвай а кIалубрин мумкинвилер артухарна ва абур вичиз хас рангаралди девлетлу авуна.

Е. Эминан яратмишунар революциядилай виликан девирдин лезги эдабиятдин виридалайни кьакьан кукIуш я. ЧIехи шаирдин яратмишунрин таъсирдик кваз чи шииратдиз са жерге цIийи къуватар атана. Абурук Мазали Али, Малла Нури, ЧIилихъ Абдулгьамид, Ахцегь Гьажи, Кесиб Абдуллагь ва масабур акатзава. Етим Эминан девирда ва адалай гуьгъуьниз яшамиш хьайи лезги медениятдин бажарагълу векилрикай сад Алкьвадар Гьасан-эфендини хьана.

АЛКЬВАДАР ГЬАСАН-ЭФЕНДИ

(1834-1910)
ХIХ лагьай асирдин кьвед лагьай паюна Кеферпатан Кавказдин халкьарин арадай са жерге арифдарар ва алимар акъатна. Абур гегьенш чирвилер авай ва чпин вири къуватар дагъвияр савадлу авунин ва урус халкьдихъ галаз алакъаяр мягькемарунин рекье эцигай ксар тир. Ахьтин арифдаррикай сад Дагъустандин машгьур алим, философ, шаир Алкьвадар Гьасан-эфенди я.

Алимдин уьмуьр ва яратмишунар гьелелиг тамамдиз ахтармишнавач. Алкьвадар Гьасанакай кьилди-кьилди фикирар академикар тир В.В. Бартольдан, И.Ю. Крачковскийдин ахтармишунра, А. Гьасанован¹ макъалада гьалтзава.

Революциядилай виликан девирдин Дагъустандин философрикай ва арифдаррикай М.А. Абдуллаева, ², А.Б. Баймурзаева ³ кхьенвай ктабра Алкьвадар Гьасанан мировозрение ачухарунава. ЧIехи алимдин уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукь малуматар Гъ. Садыкъиди,⁴ С.Г. Чеснин-Ибрагимовади⁵, Г. Гусейнова⁶ ва мсб. ганва.

Алкьвадар Гьасан 1934-йисан 15-октябрдиз уьзденрикай тир хизанда дидедиз хьана. КIелунал рикI алай жегьил гадади вичин буба Гьажи Абдуллагь-эфендидивай, Гьажи Исмаил-Эфендидивай ва Мирзе Алидивай тарсар къачунай.

А. Гьасана вичи кIелай Ахцегьрин медресадикай икI кхьизва: «Ана за физикадай ва медицинадай ктабар кIватIна ва абур дериндай чирна. ЧIалахъ хьухь, вилик кIелай шейэр заз таб яз жагъана ва ина чир авур илимрикай зурба менфят хьана» («Диванул Мамнун», - Темир-Хан-Шура, 1912. 48-чин).

Ада араб, туьрк, фарс чIалар чирнай, мусурман диндин рекьяй, философиядай, логикадай, математикадикадин ва маса илимрай чирвилер къачунай. А. Гьасана гуьгъуьнин йисара урус ва Дагъустандин маса халкьарин чIаларни чирнай.

КIелна куьтягьайдалай кьулухъ ам Куьредин хандин дуваеханада секретарвиле тайинарзава. И къуллугъ А. Гьасаназ хуш тушир. Алимди вичи икI кхьизва: «Секиндиз медресада ктабар кIелиз вердиш хьанвай заз дуванханада кIвалахун кьадарсуз четин яз акъвазна». («Диванул Мамнун», 47-чин). И кар себеб хьана ам вичин бубадин медресадиз кIвалахиз хтанай. Амма муаллимвиле кIвалах авун яргъал феначир. Пачагьдин гьукуматди Куьре округ тешкилайдалай гуьгъуьниз, А. Гьасана округдин суддин секретарьвиле ва 1866-йисалай Кьиблепатан Табасарандин наибвиле кIвалахзава.

Феодализмдин алакъайриз акси хьайи А. Гьасана вичи наибвиле кIвалахзавай йисара дуьньядикай бейхабар дагъвийрин савадлувал хкажуникай, абур прогрессивный рекьел гъуникай датIана фикир ийизвай.

1877-йисан бунтарилай гуьгъуьниз, А. Гьасан виликан Тамбовдин губерниядин Спасск шегьердиз суьргуьндиз ракъурнай. Алимди и кардин себеб вичи бунтара иштиракун яз гьисабзава. А. Гьасанан хва Али Гьасанова кхьизвайвал, Табасарандин жемят урус пачагьдиз акси къарагъайла, лежберри наиб А. Гьасанавай чпин патал элячIун истемишна, алимдини вичин къуьнерал алай чинер алудна гадарна.¹

И кардикди А. Гьасан дустагънай. 1879-йисуз адан патав суьргуьндиз хизанарни ракъурнай. «Спасск шегьердиз хизанар атай чIавуз, - кхьизва А. Гьасана, - куьмексуз яз, бегьем мажибни авачир зи азиятарни дарвилер мадни артух хьана. («Диванул Мамнун», 160-чин).

Кьуд йисуз Россияда яшамиш хьайи А. Гьасаназ урус халкьдин илимдихъ, медениятдихъ, ацукьун-къарагъунихъ галаз мукьувай таниш жедай мумкинвал хьана. Алим мусурман диндихъ инанмиш руьгьдаллаз тербияламишнавайтIа, адаз Россиядихъ ва адан медениятдихъ кIвенкIвечивилин метлеб авайди чир хьанай ва ам гзаф затIариз, вакъиайриз цIийи къайдада килигна.

Суьргуьндай хтайдалай гуьгъуьниз алимди динэгьлийрин фитнейриз килиг тавуна, хайи хуьре сифтени-сифте школа ахъайзава ва ана халкьдин савадлувал хкажунин мураддалди азербайжан чIалалди жуьреба-жуьре илимрин, эдабиятдин ва урус чIалан тарсар гузва.

А. Гьасанан школада чан алачир тIебиатдай, географиядай, тарихдай, математикадай ва эдабиятдай тарсар гузвай. «Аниз Дагъустандин яргъал ва мукьвал хуьрерай, Закаталдай, Къубадай ва Азербайжандин маса шегьеррайни жегьилар кIелиз къведай», - къейдзава алим В. Мамедова. (В. Мамедов. Газета «Экинчи» - Баку, 1977. С. 73).

И школада кIелай ахцегьви Гьасан Эфендиева вичин рикIел хкунра лугьузва: «А. Гьасаназ РагъэкъечIдай патан халкьарин поэзия хъсандиз чидай ва алимди вичин гъилик кIелзавайбур Фирдоусидин, Низамидин, Хафизан, Физулидин ва Вагифан эсеррихъ галаз танишардай».

Вичин уьмуьрдин эхиримжи къад йисуз А. Гьасан школада тарсар гунихъ галаз сад хьиз илимдин кIвалахдални машгьул хьана. Иллаки еке фикир ада Дагъустандин тарихдиз ганай. И жигьетдай 1891-1892-йисара кхьей, 1908-йисуз азербайжан ва 1929-йисуз урус чIалалди акъатай «Асари Дагестан» («Дагъустандин тарих»), «Диванул Мамнун»⁺ (-Темир-Хан-Шура, 1972), «Джарабул⁺⁺ Мамнун» (Темир-Хан-Шура, 1913) ва маса ктабар къалуриз жеда.

Илимдин кIвалахрал машгъул йисара А. Гьасана, адавай тарсар къачур Эфендиев Магьмуда рикIел хкизвайвал, Египетдай «Муаят» («Зурба»), Бакудай «Иршад» («Дуьз рехъ»), Бахчисарайдай «Тарджуман» газетар къачузвай. И печатдин органри алим гьа аямда дуьньяда кьиле физвай жуьреба-жуьре вакъиайрикай хабардар ийизвай. Адалай гъейри, а газетри чаз А. Гьасанан интересрин гегьеншвал къалурдай мумкинвални гузва.

А. Гьасана Кавказдин ва Дагъустандин алимрихъ ва арифдаррихъ галаз дуствилин алакъаяр хуьзвай. А жергедай яз лаквияр Гь. Гузунован ва Зейд-эфендидин, азербайжайнвияр тир Гь. Зардабидин, Ширванидин, Везирован, Ф. Куьчерлидин ва мсб. тIварар кьаз жеда.

А. Гьасан, малум тирвал, урус медениятдихъ галазни таниш тир. Чи виликан культура ахтармишзавай бязи алимри адаз А.С. Пушкинан, М.Ю. Лермонтован яратмишунар лап хъсандиз чидайди, Л.Н.Толстояхъ галаз кагъазралди гуьруьшмиш хьана лугьуз тестикьарзава, амма гьайиф хьи, и фикир субутдай делилар гъизвач (Килиг: Абдуллаев М. Къалурай кIвалах, 222-223-чинар).

ЧIехи алим 1910-йисуз кечмиш хьана. И кардиз талукь яз Бакуда акъатзавай «Суьз» («Гаф») газетда чапнавай макъалада А. Гьасанакай ихьтин гафар кхьенва: «Мусурманрин арада рагьметлуди халис арифдар ва халкь Европадин медениядихъ галаз мукьувай таниш хьунин терефдар хьиз машгьур тир… Ада мусурманрин вири прогрессивный печатдин органра сайивилелди иштиракнай. Алим чи арадай акъатун мусурманриз чIехи бедбахтвал хьана» (РФ-дин РАН-дин Дагъустандин ИЯЛИ-дин Гъилин кхьинрин фонд. Дело №2766).

Машгьур арифдар кечмиш хьунухь адан хайи халкьдизни хажалатдин кар хьанай. Лезгийрин патай А. Гьасаназ авай гьуьрмет Етим Эмина, Малла Нуриди ва маса шаирри алимдиз бахшай эсеррай хъсандиз аквазва. ЧIехи шаир СтIал Сулейманни «Куьредин цIерид хуьр» эсерда А. Гьасанан хайи хуьруькай еке гьуьрметдивди рахазва, адаз «илимдин макан» лугьузва:

Ам заз чидач авай кьадар;

Гена пис туш а Алкьвадар –

Илим гьам тарсар чка я!

А. Гьасан хайи халкьдин медениятдин къадир авай алим тир. Ада чIехи къайгъударвилелди кхьизва: «Гзаф кьадар куьгьне ктабрикай лап тIимилбур арадал алама. Мусурман дин кьабулайдалай агъзур йисан гуьгъуьнизни, инра са ктабхана кьванни кIватIнач… Мектебра ва мискIинра авай ктабар лагьайтIа, анжах ХVIII асирда кIватIнай» («Асари Дагестан». – Махачкала, 1929. С. 156).

А. Гьасана вичин ктабда VI лагьай асирдилай ХIХ лагьай асирдин эхирдал кьван Дагъустандин тарих галай-галайвал къалурнава. Ада дагъвийри иранлуйрихъни арабрихъ, муьгъуьлрихъни туькверихъ галаз тухвай женгерикай тамам суьгьбетзава. Гьа са вахтунда алимди Дагъустандин халкьарин чеб-чпихъ ва Кавказдин маса халкьарихъ –гуржийрихъ , азербайжанрихъ галаз авай рафтарвилерни къалурнава. Еке фикир ада Дагъустандинни Урусатдин алакъайриз гузва.

Шиирарни проза какахьна кхьенвай и ктабдиз академик В.В. Бартольда ихьтин къимет ганай: «Ктаб кхьей касдихъ бажарагъ, алакьунар авайди я. Ана иллаки Дагъустандин эхиримжи девирдин тарихдай къиметлу малуматар ганва» (Энциклопедия ислама. – Париж, 1913, т.1. С.914).

Дуьньядикай А. Гьасанан фикирар, хиялар чирунин карда адан «Диванул Мамнун» ва «Джарабул Мамнун» ктабрин куьмекда. «Диванул Мамнун» алимди вичин кьилел атай ва вилериз акур вакъиайрикай туькIуьрнавай шииррин кIватIал я. Ана 1877-йисан бунтарикай, урус пачагьди суьруьндиз ракъурай дагъвийрин кьадар-кьисметдикай ва вич Дагъустандиз хтуникай шиирра жуьреба-жуьре малуматар ганва. Ана иллаки еке чка Дагъустанда кьиле фейи пачагьдиз акси бунтарикай туькIуьрнавай чIалара кьунва.

И ктабдикай академик И.Ю. Крачковскийди икI кхьенай: «Вичин яргъи уьмуьрда алимдиз акур вакъиаяр ахтармишунин карда и ктабдихъ зурба метлеб ава. Ада вич Тамбовдин губерниядин Спасск шегьерда хьуникай тамамдиз кхьенва. А. Гьасана вич векил тир къатарин идеологиядин гъавурда гьатуниз куьмекдай важиблу материални гузва. И ктаб себеб яз, чаз Кавказдин вичи араб чIалал яратмишзавай мад са шаирдин эсерриз къимет гудай мумкинвал жезва» (Избр. соч., т.6, - М. – Л., 1960. С. 618).

А. Гьасанан «Джарабул Мамнун» ктаб суалрикайни жавабрикай ибарат эсер я. Ана мусурман диндин, гражданвилин, шариатдин къанунрин, философиядин, географиядин, медениятдин ва маса месэлайриз талукь суалриз алимди ганвай жавабар гьатнава.

А. Гьасан, чIехи алим хьиз, машгьур публицистни хьана. Ада 1875-1877-йисара Бакуда акъатай «Экинчи» («Лежбер») газетдиз хейлин шиирар ва макъалаяр ракъурнай. В.Мамедова кхьизвайвал, «Экинчи» газетдиз дагъвийрин ацукьун-къарагъуникай, Дагъустанда школаяр ахъаюникай, халкьарин дуствиликай ва шаиррин жавабдарвиликай А. Гьасанан муьжуьд макъала акъатнай. (Къалурай кIвалах. 73-чин).

«Экинчи» газетди арифдарвилин умуми месэлайрихъ галаз санал эдабиятдиз ва общество патал адан везифадизни еке фикир гузвай. ИкI, газетдин чинра кьиле фейи гуьжетрай аквазвайвал, адан иштиракчийри, гьа жергедай яз А. Гьасанани, поэзия халкьдин уьмуьрдиз мукьва авуниз, художественный эсерар реализмдин тIалабунрив кьадайвал кхьиниз ва эсеррин метлебдиз еке фикир гуниз эверзава.

ЧIехи алим дагъвийринни урус халкьдин алакъаяр мягькемаруникайни раханва. «Урус медениятдин гъавурда авачиз, дагъвияр мичIивилин кулухра гьатнава» - лугьуз, наразивилелди къейдзава А. Гьасана «Экинчидиз» (1875, №8) акъатай са макъалада.

Алим дагъвийри урус чIал чурунин терефдарни тир: «Дагъвийриз урус чIал чидач. Иниз килигна абурувай урусрихъ галаз рахаз, алвериз, чпин гьакимрилай шикаятдиз жезвач. Чи аялри урус чIал ва кхьинар чирунин мураддалди, гьарда вичелай алакьдай куьмекна, Кьасумхуьрел школа ахъаюн чарасуз тирди чи икьрар хьана» («Экинчи», 1977, №5), - кхьизва ада.

А. Гьасана хуьруьн майишатдикайни кхьенай. ИкI, Кьиблепатан Дагъустандин агьалийрин арада багъманчивили еке чка кьунвайди, амма пачагьдин гьукуматди абуруз чпин яр-емиш Урусатдиз тухудай са мумкинвални гузвачирди наразивилелди къейдзава ада.

Илимдин атармишунра хьиз, «Экинчи» газетдиз акъатай макъалайрани А. Гьасана дагъвийрин савадлувал хкажуниз, илимар чируниз ва Урусатдихъ галаз алакъаяр мягькемаруниз эверзава.

«ЧIехи шаир ва алим Алкьадар Гьасан араб чIалал теснифай эдабиятдин бажарагълу векил я.¹ Дугъриданни араб чIалал А. Гьасана хейлин художественный эсерар яратмишнай, амма, гьайиф хьи, абур вири чав агакьнавач. Гьа малумбурукайни лезги чIалаз таржума авунвайди анжах ирид шиир я.

Илимдин кIвалахра ва публицистикадин макъалайра хьиз, ам шииррани гзафни-гзаф кIел-кхьин ва илимар чирунин, халкьдин дерди-гьалдин, тарихдин вакъиайрин, дагъвийринни урус халкьдин дуствилин алакъаяр мягькемарунин месэлайрикай раханва.

Дагъустандин халкьар, гьар жергедай яз лезгиярни, диндин мавгьуматдик ва зулум-зиллетдик квайди А. Гьасаназ хъсандиз чизвай. Амма аямдал наразивал ийизватIани, адавай и кардин себеб ачухарна, халкьди бахтлу гележег патал вуч авун лазим ятIа, са дуьз рехъ-хвал къалуриз жезвач. Алимдиз, амай къунши халкьарин арифдарриз хьиз, илимдин ва медениядин, инсанрин акьулдин ва чирвилерин куьмекдалди вири месэлаяр, гьа жергедай яз социальный месэлаярни, гьялиз, уьмуьрда дегишвилер тваз жедай хьиз тир. ИкI, А. Гьасана «Урусиятдин куьлгедик» шиирда къейдзава:

Тагъафул яз квадарзава къайгъусуз яз абуру вахтар.

Лугьузвач хьи, чунни гила инсанар я дуьньяда,

КIелиз тан чи аядрив, къуй дуьньядикай хьуй хабардар.

Куьлгедик и пачагьлугъдин кIелна, вири савадлу хьуй,

Тамукьрай чарасуз хьана, чиррай инсанвилин гьалар.¹

Ш-Э. Мурадован таржума

А. Гьасаназ дагъвияр дарвиле авайди, авамвал себеб яз гьар са рекьяй къулухъ галамайди хъсандиз аквазва:

На лугьуди, гуьзетзава цаварай ризкьидин марфар.

Ава абурун арада марифат-эгьли ксар, гьелбет,

Девирдин игьтияжрикай чпиз авай бегьем хабар.

Алахънава абур чпин веледриз гун патал таъсил,

Амма ийиз жедач чуьллер са шумуд гуьлдивай гуьлезар.

(122).
Урусрилай ва Европадин халкьарилай чешне къачуз, илимдикай даях кьуна, дагъвияр вилик тухун лазим я лагьай фикир А. Гьасанан маса эсеррани гьалтзава. ИкI, «Дуьньядин гьалар» шиирда илим себеб яз Европадин гьукуматар вилик фенвайди ва мусурман халкьар «ахварик кваз» кьулухъ галамайди къейдзава. Ада чIехи къайгъударвилелди хабар кьазва: «Чун гьикьван чIавалди амукьда дуьньядикай авачиз гьич са хабар?»

Гьелбетда, А. Гьасанавай и суалдиз тамам жаваб гуз хьанач. Илимдивайни медениятдивай инсандин яшайишдин шартIар, социальный алакъаяр дериндай дегишариз жеда лугьун – им, шаксуз, гьакъикъатдикай са кьадар яргъа фикир я.

Шаирди тестикьарзавайвал, халкь мичIивиле хуьзвайбур беглерин, ханарни факьияр я. Гьафият ада феодализм ва феодализмдин алакъаяр хуьзвайбур хцидаказ критика ийизва:

Куьгьне ханар, беглер квадрин, элягьин.

Халкьарикай чаз векилар хкягъин.

Вучиз чи халкь гьар патахъди чкIизва?!

Нубатсуз тир четинвиле акIизва?! (118)

Гъ. Садыкьидин таржума.

А. Гьасана къейдзавайвал, ханар ва беглер менфятлу гьич са кеспидални машгьул туширвили, абур общество вилик финиз манийвал гудай къуватдиз элкъвезва:

Ацукьнава беглер къайгъу авачиз,

Кар-кеспидихъ са фикирни галачиз.

Кард гъилеллаз гъуьрче жеда кIамара,

Югъди къугъваз жеда абур тIамайрал. (118)

Фекьийрини твазва фитен-фасадвал,

Дин багьна кьаз халкьдиз ийиз инадвал.

Душманвилер артух жезва гьар юкъуз,

Урус халкьдин мидя хьунин футфа гуз. (118)
Шаирдин «Абдумуслимаз кагъаз», «Хан-хан къугъун» ва маса эсерра 1877-йисан бунтарикай раханва. Санлай къачурла, А. Гьасан бунтариз акси тир. Шиирдин къайдада вичин хциз и вакъиайрикай кхьенвай кагъазда ада икI лугьузва:
Амма эллериз хьанва мусибат:

Акси элкъвенва чи кьисметдин чарх,

Дуьзвилин рекьяй экъечIна патахъ.

Къатма-къаршидин, женгинин шикил

ЧIугун инал заз туш, гьелбет, кьезил.

Вакъиайрин гъал кьатI хьана бирдан,

Ламра вичикай ийизва аслан,

Фелекдин чинлай алатна перде…

Иви авадриз, хаталу дяве,

Мусибат гъана, эл туна кIеве.¹

Пагь, гъам-хажалат, пагь, дерт-мусибат!

Гьикьван пис гьалар хьанва гьарна мад.

Ибурун арада камаллу вад кас

Тахьун хажалат жедачни бес чаз?!
Садни ацукьнач секиндиз кIвале,

Угърийри элдин тухвана зегьле.

Саки яхцIурни цIуд юкъуз Куьре

Амукьна гьаким авачиз кьиле.¹

Акунрай, пачагьдин гьукуматдин цензура себеб яз, А. Гьасанавай гьа вакъиайрикай ва иллаки колонизаторрилин политикадикай вичин фикирар ачухдиз малумариз жезвач. Шиирда агъадихъ гузвай цIарар гьалтун дуьшуьшдин кар туш:
Агь гзаф хьана ина агьвалат

Амма кхьиз хуьзва за игьтият.²

Цуьк авай багь хьиз туькIвена хейлин вахтар фейила

кьулухъ,

Гила алчахри рам авур азиз Дагъустан аку квез.

Зурба Урусият галаз гьикьван гуьзел хьанвай уьмуьр?

ГьакI нубатсуз къудур хьанвай чеб тахъвай пиян аку квез.

И зиян тир рехъ кьуна гьакI иблисди хьиз икрам ийиз,

Чи эллерихъ галукьарай эх тежер зиян аку квез…

…На лугьуд им кьушун я чеб кIватIнавай угърийрикай,

Халкь ажузна, са-са кIвал авур кьван талан аку квез. (120).

Вичи наибвилин везифа тамамарай ва гзаф мукъаят Алкьвадар Гьасана чпикай рахазвай и вакъиайриз маса къимет гун мумкинни тушир. Ам вичин аямдин инсан ва юкьван агьвал авай классдин векил хьана.

Винидихъ чпикай рахай А. Гьасанан вичин кьилел атай, вилериз акур гьакъикъи рангаралди кхьенвай эсерар просветительский реализмдиз мукьва я. Шаирди абура кьилдин инсандинни ва ам яшамиш жезвай обществодин рафтарвилер къалурнава.

А. Гьасана къейдзавайвал, инсандиз адал алай пек-парталдиз килигна ваъ, къилихдиз килигна къимет гун лазим я. «Циферивай рагъ кIевиз тежервал, кесибвиливай инсандал леке гъиз жедач», - лугьузва ада («Диванул Мамнун», 174-чин).

Алим халкьарин арада дуствал хьунин терефдарни тир. И фикир тестикьарун патал ада «Асари Дагестан» ктабда (122-чин) таджикрин чIехи шаир Жафизан са шиирдай агъадихъ галай цIарар гъизва:
Кьве дуьньядин ваз няметар гун патал,

Анжах кьве шартI на хъсандиз хуьх рикIел:

Дустаривди рахух вун ширин мецел,

Душманрихъ галаз чуьруькриз гумир рехъ.

цIарба-цIар таржума
М. Гьасан вич мусурман тиртIани, ам маса диндин векилриз акси тушир.
Пехил инсандикай яргъаз акъваза,

Гьакимрикай кьаз кIан жемир юлдашар.

Жув къуншидихъ галаз алад дуьз рекье,

Тафават хуш хашперес ян, чувудар.

Диванул Мамнун», 208-чин
Алимди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара теснифай «Азадвал» эсерда вич «гаф вахтара зулумдин есирвиле аваз, азадвилин дад чир хьанач», - лугьуз, гьайиф чIугвазва ва хциз ихьтин суал гузва:
Хъсан тушни, хва, асландиз азад ях хьун са нефесда,

Ви агъзур йис акъуддалди къизилдикай тир кьефесда?!

(117)
А. Гьасанан фикирдалди, халис инсанди «халкьдиз къуллугъун» лазим я, вучиз лагьайтIа «зулумкардиз и дуьньяда къуллугъун мусибат я, зулумдин пар хиве кьун жуван халкьдиз хиянат я». Ада зулумдик квай дагъвияр, гьа жергедай яз вичин хайи халкьни, азад жедайдак умуд кутазва:
Зун туш шаклу, зи мазлум шаркь акъатда лукIвиляй

гьелбет,

Жедан тух бубад рикI гьич тек вичин хва хьунал бахтлу,

Эгер халкьдихъ тахьайтIа бахт, мад са азад уьмуьр гьахълу,

«Инанмиш я зи мазлум халкь, са къуз азад жеда, гьелбет», -

И гафар кхьихь на Мамнунан къванцел, жедайвал зи суруз

гьуьрмет. (117-118)

Ихьтин нетижадал, фикирдал А. Гьасан уьмуьрдин эхиримжи йисара атанай. И эсердай аквазвайвал, алим гьакъикъатдиз цIийи къайдада килигзава, ам инсан зулум-зиллетдикай, инсандин гьиссер, акьул гьа девирдин галтIамдикай азадунин терефдар я. Алкьвадар Гьасана вичин эсерралди Дагъустандин просветителвилский идеологиядин литература вини дережадихъ хкажна ва лезги эдебиятда Етим Эминахъ галаз санал реализм тестикьаруник вичин пай кутуна.

Гьа икI, ХIХ асирдин кьвед лагьай паюнин лезги адабиятда реализмдин къайдайралди тафатлу я. И къайдада эсерар яратмишзавай шаирарни халкь вилик финин, феодализмдин алакъаяр тергунин, куьгьне ктIай адетар русвагьунин, зегьметчийрин уьмуьрдин шартIар хъсанарунин терефдарар хьанай. Гьелбетда, абур и рекьел атуниз цIийи гьакъикъатди, яни Дагъустан Россиядик экечIайдалай гуьгъуьниз арадал къвез башламишай буржуазный алакъайри, урус халкьдин кIвенкIвечи медениятди таъсир авуна.