Лезги эдебиятдин тарих

Урус пачагьдин ва Советрин девирра Дагъустандин халкьарин юкьван асиррин медениятдикай рахадайла, анжах са ранг – чIулав ранг ишлемишдай. ИкI, дагъви халкьарихъ I9I7-йисан Октябрдин революция жедалди эдебият авайди тушир, малум эсерарни диндихъ галаз алакъалубур яз гьисабзавай. Гьавиляй къадим вахтара вишералди чи шаирри, алимри дидед, араб, фарс ва туьрк чIаларал яратмишай гзаф гъилин кхьинрин ктабар, абур «Кьуранар» я лугьуз, пучзавай. Гележегдикай фикирзавай, хайи халкьдиз вафалу, бязи викIегь рухвайрин алахъунар себеб хьана, эдебиятдин и къиметлу ирсиникай чав кьериз-цIаруз гъилин кхьинрин ктабар агакьнава. Гьеле Советрин девирда тIвар-ван авай алимар хьайи Гьажибег Гьажибегова (I902-I94I), Агьед Агъаева (I924-2003) ва масабуру чи халкьдихъ I9I7-йисал къведалди эдебият авач лугьудай, илимдикай къерех фикир инкарзавайтIани, и мукьвал вахтарал къведалди гьуьжет алачир, ашкара месэла чIехи дережайра гьал хьанвачир.

ХХ-лагьай асирдин эхирра ва иллаки ХХI лагьай асирдин сифте кьилера лезгийрин эдебиятдин ирсиниз кьет1ен фикир гун, ам кIватI хъувун, чапдиз акъудун, ахтармишун вини дережадиз хкаж жезва. Лезги эдебият ахтармишзавай алимри эхиримжи йисара цIудралди чIалан устадрин шииратдин ирс хайи халкьдив агакьар хъувунва¹.

И кардиз талукь анжах са чешне гъин. Чи руьгьдин хазинадин виридалай винеда авай кукIуш хьайи Етим Эминал чан аламаз туькIуьрай «КIиридай жагъай гъилин хатIарин шииррин альманах» (Махачкала.2008) лезгийрин баркаллу рухваяр Абукаров Шамилан ва Нагъиев Фейзудинан алакъунар себеб хьана, чапдиз акъатна. Ана икьван ч1авалди чаз ван тахьай ц1удалай виниз лезги шаиррин т1варар ва лезги, араб, туьрк, фарс ч1аларал кхьенвай абурун ч1алар гьатнава.

70 йисалай артух профессор Р.И. Гьайдарован архивда «къаткай» и ктабдиз сифте «Лезги поэзиядин антология» лагьайтIани жеда. Гьикьван ихьтин къиметлу ктабар квахьнаватIа, гьикьван чи халкьдин руьгьдин ивирар къецепатан уьлквейрин архивра, ктабханайра (месела: Матенадаранда), кьилди ксарин сундухра аватIа? И суалриз жаваб гун регьат туш…

Кафказдиз арабар атана Албан гьукумат чукIурайдалай кьулухъ (УIII лагьай асир), эвер тагай «мугьманри» албан халкьарин (алимри 26 тайифа къалурзава) меденият, эдебият тергна, чкадин агьалийривай хашпара дин къакъудна, абурув Ислам кьабулиз туна ва гъвечIи вилаятриз пай авур дагъви уьлкведа, чпин къайдаяр тваз башламишна.

Уьмуьрда ихьтин дерин дегишвилер хьайидалай гуьгъуьниз савадлу лезгийри чпин художественный эсерар, илимдин кIвалахар гзафни гзаф араб чIалал ва гуьгъуьнал алай виш йисара дидед, фарс ва туьрк чIаларал яратмишзава.

Дуьньяда машгьур арабист И.Ю. Крачковскийди къейдзавайвал, дагъвийри араб чIалал яратмишай эдебиятдихъ чкадин (Дагъустандин – Гь.Г.) халкьарин меденият чирунин карда еке метлеб ава. («Арабская литература на Северном Кавказе». Избр. Соч. т.6. М.-Л., I960. II4-чин).

Чи меденият ва эдебият патал чкадин алимри араб чIалал кхьей «Ширвандинни Дербентдин тарих»(ХII лагьай асир), Мугьаммад Рафидин

«Дагъустандин тарих» (ХIУ лагьай асир) Мугьаммад Аваби Акташидин «Дербент-наме» (ХУI лагьай асир), «Абумуслиман тарих», «Ахцегь-намэ», «ЦIахур наме», «Мацарин тарих» ва маса ктабрихъ еке метлеб авайди, абур чи медениятдин зурба агалкьун хьайиди чIехи алимар тир Гь.Гь. Гьамзатова, М.С. Саидова, А.Р. Шихсаидова къейдзава.

Тарихдин хроникайрилай гъейри эпиграфикадин, яни сурун къванерал, чIехи метлеб авай дараматрин цлара твазвай къванерал лишанлу вакъиайрикай авур кхьинрихъ, сада-садаз ракъурзавай кагъазрихъ меденият патал чIехи метлеб ава. Гзаф вахтара ихьтин тарихдин шагьидатнамэяр куьруьдаказ, дерин метлеб авай шикиллу чIалал художественный эсерриз мукьва жуьреда кхьенва. Абурун къиметлувиликай пешекар тарихчияр Л.И.Лаврова, А.Р. Шихсаидова чпин эпиграфикадиз талукь ктабрани гегьеншдиз раханва.

Юкьван виш йисара чи алимар, савадлу дагъвияр арабрин машгьур шаирар хьайи Абу Нувасан (УIII лагьай асир), Абуль ала – Мааридин (Х лагьай асир) ва фарс чIалал яратмишай Хаяман, Хафизан, Саадидин, Физулидин ва масабурун эсеррихъ галаз таниш жезва. Инал са факт гъин. I962-йисуз (а чIавуз зун МГУ-дин аспирант тир) Ахцегьрин хуьруьн гуьней патан ЧIехи мискIидин къавукай заз вич гьа хуьряй тир Алидин хва Бургьана I608-йисуз фарс чIалай араб чIалаз таржума авур Саадидин «Цуькверин багъ» тIвар алай гъилел кхьенвай ктаб жагъанай. Акунрай, и фактуниз баянар гун лазим къвезвач.

Дагъустандин халкьарин арада, Шарк патан шаиррин яратмишунар хьиз, философиядай, астрономиядай, логикадай, риторикадай, математикадай, поэтикадай гьа вахтара тIвар-ван авай алимар хьайи Ал-Гъазалидин, Закари Казвинидин, Ибн Якъутан ва вишералди масабурун ктабарни гегьеншдиз чкIанвай.

***
Кавказдин Албаниядин девирдин эдебиятдикай гьелелиг чаз малумди анжах са шаир я. Адан тIварни Давдакь я. Обзоррилай гуьгъуьниз къвезвай ктабдин паяра адакай кьилдин макъала гузва.

Чи чилел арабар атайдалай гуьгъуьниз чпи гзафни гзаф араб чIалал яратмишзавай юкьван асиррин лезги эдебиятдин чIалан устадрик агъадихъ гузвай шаирар (абур гьа са вахтунда алимарни тир) акатзава:

Гьаким ибн Агъа ал Ахты, СтIур Далагь, Хиниви Зайнаб (Х-ХII лагьай асирар); Седредин Сулейман ал Лекзи, Кьурагьви шейх Маруф, Куьре Мелик, Миграгъ Къемер (ХIУ-ХУ лагьай асирар); Муьшкуьр Акбер, Муьшкуьр Ибрагьим, Мискискар Мискин Вели, Мискискар Факъир, Лезги Салих, Лезги Къадир, Къалажугъ Забит, Ахцегь Рагьманкъули, Ялцугъ Эммин, Саид Агьмед (ХУI-ХУII лагьай асирар); Цилинг БукIа (Абукар), Ахцегь Назим (Мегьарам), Ахцегь Агьмед, Ахцегь Закир, Мискискар Лейли Ханум, Мискискар Къурбан, Лезги Агьмед, Кьучхуьр Саид, Ахцегь Мирзе Али, Рухун Али, ТIагьиржалал Эмирали, Ярагъ Мегьамед, Сфи-эфенди (ХУIII ва ХIХ лагьай асирдин сифте пай); Етим Эмин, Алкьвадар Гьасан, Етим Мелик, Мазали Али, Малла Нури, Мирзе Керим, Миграгъ Мардали, Ахцегь Гьажи, КьепIир Айисат, Кьурагь Афизат, Ахцегь ФатIимат, СтIал Саяд, Малла Эглер, Ахцегь Абдурахман, ЧIилихъ Абдулгьамид, Кесиб Абдуллагь, Хпеж Къурбан, Мегъверган Али, Нуреддин Шерифов, Мамрач Къазанфарбег, Лгави Рамазан, Калажугъ Багъир, Мирзе Керим Шуани, Мирзе Жабраил Сипегьри, Ахцегь Мегьамед Шариф, Захит Гьашим ва масабур (ХIХ лагьай асирдин кьвед лагьай пай I9I7-йисал къведалди).

Етим Эминан гуьгъуьналлаз ганвай шаиррин сиягъдик акатзавай чIалан устадрин яратмишунар Дагъустан михьиз Россиядик акатайдалай (I859-йис) гуьгъуьнин девирдал ацалтзава.

КьетIен чка юкьван асиррин лезги эдебиятда фарс чIалал яратмишай бажарагълу шаиррин ва алимрин яратмишунрини кьазва. Чи медениятдин и хел литературоведениеда гьелелиг ахтармишнавач, къачунвай сифте камарни Азиз

Мирзабегован¹ ва Арбен Къардашан² макъалайрихъ галаз алакъалу я.

Хайи халкьдин эдебиятдал рикI алаз, хейлин жуьреба-жуьре чешмейрикай менфят къачуна, мукьуфдивди кхьенвай макъалайра къиметлу малуматар, чпел фикир желбдай гьахълу веревирдар гьалтзаватIани, гьуьжет алай, шаклу месэлаярни авачиз туш. Гьавиляй чи халкьдин ватанперес рухвайри къарагъарзавай месэлайрикай пешекар алимрини (востоковедри, иранистри) чпин фикирарни лагьанайтIа, пис жедачир. Делилламишнавай гьуьжетра гьакъикъат малум жедайди садавайни инкариз жедач. Идалайни алава, партиядин тешкилатри, алимрин фикирриз, гьакъикъи фактариз яб тагуз, чпиз кIани къарар кьабулдай вахтарни алатнава…

***

Юкьван асиррин лезги эдебият арадал гъайи ва ам вилик тухвай вири шаиррин эсерар чав агакьнавач. Гьа малумбурни араб, фарс, туьрк ва кьериз-цIаруз дидед чIалал яратмишнавайбур я. И эдебиятдин чIехи къат, сад-кьвед шиир квачиз, лезги чIалаз таржумани авунвач. Къейдун лазим я хьи, малум шииррин кьадар тIимил ятIани, абур теснифай ксар илгьамдикай пай ганвай бажарагълу халисан ч1алан устадар тир.

ХУ-ХУII лагьай асиррин шаииррикай вичи дишегьлидин кьадар-кьисметдиз еке фикир гайи Миграгъ Къемерни ярдин вафасузвиликай рахай Муьшкуьр Акбер кьетIендиз хкатзава.Къемеран кайи рикIяй къвезвай «Кузва, лагь, гум акъатиз» ва «Кьакьан синел акьахайла»… чIалара кIанибур кьисмет тахьуникай, бахтсуз муьгьуьббатдикай раханва:

Дагъларилай элкъвей рекьер

Кьуру я, лагь, къум акъатиз.

КIани ярди хабар кьуртIа,

Кузва, лагь, гум акъатиз.

Я цавни чил, я цавни чил,

Цавал алай ракъар-варцар.

Кьисмет тежер рушни гада

Куьз халкьна бес, я чан гъуцар.
Вичин рикIе авай тIалдикай яб гузвайбурузни хабар гун патал Къемера фольклордин приемрикай – тIебиатдин къуватрикай куьмек кIан хьун (обращенияр), психологический параллелизм, тикрар хьун – менфят къачузва.

Эгер М. Къемер бахтсуз муьгьуьббатдикай раханватIа, Муьшкуьр Акбера вафасуз ярдикай суьгьбетзава. ИкI, «Шехьзава зун» шиирда ярдин вафасузвал себеб хьана, «гьижрандин цIу гуьгьуьл хана, йифди-югъди шехьзавай, садавайни куьмек тахьай» Акбера лугьузва:

Гъамун хура жигер кана,

Ярдин суьрет рикIел гъана

Шехьзава зун йифиз-юкъуз.

А.Мирзабегован таржума

Муькуь «Кана вуна зун» шиирда Акбера вичин перишан, сефил гьалдикай, кайи рикIикай хабар кьун тавур ярдиз туьгьметзава:

Вунни зун хьиз, кана кармаш хьуй,

Курай вун, курай вун, кана вуна зун.

Кафир я, зеррени инсаф авач вахъ,

Курай вун, курай вун, кана вуна зун.

А. Мирзабегован таржума.

Шаирди и эсерда «курай», «канна», «вун», «вуна» гафар са шумуд сеферда тикраруни, эсердал кьетIен ранг гъизва, кьилин фикир – ярдин вафасузвал – ачухариз куьмекзава.

Къемеран ва Акберан гуьгъуьналлаз къвезвай шаирар Мискискар Мискин Велиди, Муьшкуьр Ибрагьима лезги эдебиятдик чпин пайни кутазва. Мискин Велиди «Шехьда зун» шиирда дугъри, тахсирсуз инсанриз жазаяр гун себеб хьана, гьа девирдиз бегьем критика гузва. Ада мажбури яргъариз акъатна ватандивай къакъатнавай хатирбендейрин язух чIугвазва:
Куь гьахълувал, дуьзвал вучиз хьана зай,

Адалатдик кумачирни бес куь пай.

Куьн акъатай а чкайра жеч квез тай,

Куь дердияр кьатIана, шехьзава зун.

Эфендияр, гьажияр хьанва дустагъ,

Сел я дидейрин, вахарин вилин нагъв,

Къуларик цIай кумач, къайи я гурмагъ,

Элдихъ рикI-жигер кана, шехьзава зун.

Мискин Велиди – «Гьахъвал амач, саки дуьньяд эхир я» - гафаралди шиир куьтягьарзава. Гьа вахтарин шаиррикай акьван векъидаказ девирдиз къимет ганвай шаир бажагьат гьалтда.

ХУII ва ХУIII лагьай асирарни лезги шииратда бегьерлубур хьана. Чаз цIудралди чIалан устадрин тIварар малум я. Амма абурун чIалар сад-кьвед квачиз амайбур агакьнавач. ИкI, шаир Саид Агьмедан «Шехьрай» тIвар алай Са чIал я чаз малумди. Эсердай аквазвайвал, адан автор дердери-гъамари канвай, эхир нефес гуз гьазур хьанвай жегьил кас я. Адан вил дуьньядихъ галама, вучиз лагьайтIа, «Багъ кутуна, емишар атIуз хьанач, Ярдихъ галаз ширин кьве гаф рахаз хьанач». Вични арифдар инсан я. Весидин жуьреда теснифнавай и эсерда шаирдиз вич кьейила, тазиядиз атана кIанзава:
Кьисмет чпин даим бедбахт хьанвайбур,

Къуй атурай къара жигер канвайбур,

Зин хьиз чпин чан туьтуьниз гъанвайбур,…

Идалайни алава, гьар са бендинин эхирда ихьтин тIалабун ава:

Кьуд пата тваз ишелдин ван, шехьрай захъ,

Эхиз жезмач гьижран, шехьрай захъ.

Партал, пурар, гьакI зи балкIан, шехьрай захъ.

Ктаб, дафтар, къелемдашни шехьрай захъ.

Шиир агъадихъ галай цIараралди куьтягь жезва:
Агьмед я зун, фанадихъ зи гала вил,

Эхиратдихъ элкъуьрнава за майил.

Эхир нефес я зин факъир, гьак1 сефил,

Ават1а рик1 кудай инсан, шехьрай захъ.

И эсер, гьелбетда, юкьван виш йисарин эдебиятда вичиз тешпигь авачирди я.

Вич ХУIII лагьай асирдин сад лагьай паюна яшамиш хьайи Мискискар Лейли Ханум гьа вахтара Дагъустандани Къуба пата бажарагълу чIалан устад хьиз машгьур тир. Адахъ ширин сесни авай, хъсандиз чуьнгуьрни ядай. Чаз Лейли Хануман азербайжан ашукь Латифахъ галаз хьайи гьуьжетни «Ийимир» шиир малум я. Эхиримжи эсердал акъвазин. И эсерда Лейли Ханум махарик квай Туьтуькъушрахъ элкъвена, адавай вичин рикIе авай ашкъидин тIал, чинебан сир садазни чир тавун тIалабзава.

Зи чинебан сир ашкара ийимир.

Вигьимир зун элдин вилик абурдай.

Зи чинебан сир ашкара ийимир.

Гьатна рикIе ашкъи, за вуч ийин мад?!

Ништер яна, ийида за зи рикI пад.

Жув рекьида, вун ийида за азад,

Зи чинебан сир ашкара ийимир.

Шаир ва алим Цилинг БукIани (Абукар) ХУIII лагьай асирда машгьур тир. Ам лезги эдебиятдин виридалай ишигълу гъед хьайи Етим Эминан ата буба я. Гьайиф хьи, адан шииратдай чав анжах са шиир агакьнава. Шикиллу чIалал, жуьреба-жуьре художественный алатрикай менфят къачуна яратмишай «Къвезва» эсердай, чи вилик гуьзел рушан къамат акъваззава.

Эй агъаяр, килиг рекьиз,

Са гуьрчег инсан къвезава.

Ухшар авай вич ракъиниз,

Са марал, жейран къвезава…

Акъатна, наз гуз, майдандиз

Азаб гуз зи ширин чандиз,…

Сад Аллагьди зи гъил кьада.

Заз акI хьана, асилзда,

Гуьзелрин султан къвезава.

А. Мирзабегован таржума
Цилинг БукIадин девирда шаир ва зурба алим Ахцегь Магьараман (техалус Назим я) тIварни сейли тир. Алкьвадар Гасана «Асари Дагъустан» ктабда Ахцегь Магьарамакай кхьизва: «ЧIехи алимрин жергедик Ахцегь Магьарам-эфенди акатзава… ада физикадин ва философиядин тарсар гана».

Адан медресада кIелай Ярагъ Мегьамедакай, Мирзе Алидикай, Рухун Алидикай ва мсб. вири Кавказда машгьур шаирар, алимар ва регьберар хьана. Чав агакьнавай марифатдин месэладин «КIанда» шиирда инсанвал, эдеблувал, намуслувал тестикьарзава:

За вуч чара ийин, завай вафасуздаз вафа кIанда,

Атайла зи патав, икрам авун, гьакI хуш сафа кIанда.

Масадбуру ийиз тариф, гьамиша вич ала кIанда.

Ахцегь Назим, мягьтел я зун и алемдин крар акваз,

Масадбуруз дерт гузвайдаз завай дарман-дава кIанда.
Эгер Ахцегь Магьарам марифатдикай, инсанвиликай рахазватIа, гьа девирдин бажарагълу шаир Лезги Салегьа «ГьикI чир хьурай» шиирда дидед чIалаз гьуьрметуниз, вилин нур хьиз хуьниз эверзава:

Эй устад, чан устад лугьузвай ашукь,

Лезги чIал течирдаз фарс гьикI чир хьурай?

КIел тавурдаз «элиф», «бей» бинедилай,

Эдебдин, гьаядин тарс гьикI чир хьурай?

А. Мирзабегован таржума

Лезги Салегьни, Ахцегь Магьарам-эфенди хьиз, къанажагъдикай, эдебдикай, гьаядикай раханва:

Вичин адет, къилих, гафар течирдаз

Гьахъни, къанажагъни, нефс гьикI чир хьурай?
ХУIII лагьай асирда, адалай вилик квай виш йисара гьалт тийизвай, гъурбатдикай яратмишай чIалар чав агакьнава. И месэладиз сифте яз фикир гайиди шаир Лезги Къадир хьанай. Ада «Экуьн шагьвар» эсерда гъариблухда вичин кьилел къвезвай дуьшуьшрикай ва вичин гьалдикай ватанэгьлийризни ва мукьва-кьилийриз хабар гун тIалабзава:

Экуьн шагьвар, къе зун авай гьалдикай,

Фена, хабар це чи патан эллериз…

Катра ягъай нуькIрел хьиз зал хер хьана,

Аватзава зун гъамарин вирериз.
Яраб кайи кас аватIа къе, зун хьиз,

Кьуд пад ивид сел я, саки Жейгьун хьиз…

Чи пата зи мирес-варис акуртIа,

Акатна, лагь, зи гими гур селлерик.

Зи дерт чIугваз дидед чIарар чухвана,

Накъварикай сел арадал атана…

А. Мирзабегован таржума

Малум тирвал, цин стIалдай ракъинин нур аквазвайвал, бязи чIалан устадрин са эсердай шаирдин бажарагъ, алакьунар аквада. Гьа ихьтин шаииррин жергедик Ахцегь Закирни (ХУIII лагьай асир) акатзава. Ада муьгьуьббатдикай яратмишнавай «Къакъатна» шиирда устадвилелди Шаркь патан шииратдин алатрикай менфят къачунватIани, шаирдин вичин рангарни образар тIимил авач. Адан мухаммасдай са чешне гъин:

Квахьна зи ийир-тийир, имандивай къакъатна зун,

Фена зи яр зун туна тек, зи чандивай къакъатна зун,

ЧIур хьана гьал, кефи-агьвал, жейрандивай къакъатна зун.

Ребби, агь, гьикьван иер халкь авуна на сунаяр,

Виридалай гуьзел-гуьрчег яратмишна зи кIани яр.

Жуван рикIин ивидалди, авадариз вилин накъвар,

Муьгьуьббатдин сир ачухиз, кхьида за адаз чарар,

Я стхаяр, а сагьиби-игьсандивай къакъатна зун…
…Ахцегь шаир, авач са кас, ви гьал чидай, ви дерт чидай,

И алемдиз дарман ийир Лукьмандивай къакъатна зун.

Ашукьар дуьньядин саки вири халкьарихъ ава. Гьар са халкьди абуруз чпин тIварарни гудай (грекри – аэдар, французри – трубадурар, ингилисри–скопар, немсери – миннезингерар, туьркменри – шахирар, казахри – акынар, къумукьри – йырчияр ва мсб.). Кафказдин пара халкьари абуруз ашукьар лугьудай.

Ашукь араб гаф я. Адан мана муьгьуьббатдин ялавда кун я. Вилик вахтара а гаф араб чIалай фарс ва туьрк чIаларани гьатна. Фарс чIала адан метлеб дегиш жезвач, амма туьрк ва азербайжан чIалара «ашукь» маса манадани ишлемишзава. Шиирар туькIуьриз, манияр ядайдаз ашукь лугьузва.

Дагъустандин халкьарикай «ашукь» гаф лезги, къумукь ва табасаран чIалара гьалтзава. Лезги чIала ам, азербайжан чIала хьиз, кьве манадани ишлемишзава. Аквадай гьаларай, куьгьне девирда ашкъи-гьавалу хьана, муьгьуьббатдин чIалар лугьудай касдал «ашукь» лакIаб акьалтдай ва ам адан тIварунихъни акал жедай.

Къвез-къвез «ашукь» умумиламиш хьанвай гафуниз элкъвезва ва бязи шаиррин тIварарихъ галкIурзава. Месела: Ашукь Алискер, Ашукь Саид, Ашукь Абдуллагь ва икI мад.

Ашукьвал яратмишунрин (художественный литературадин) четин жуьрейрикай сад я. Манияр лугьудай низ хьайитIани ашукь лугьуз жедач. Адахъ бажарагълувал, вичин къешенг хатI хьун лазим я. Халис ашукь шаирни я, композиторни, музыкантни я, артистни. Адалай гъейри, ашукьри чпин яратмишунар кесиб халкьдин яшайишдикай,адан дерди-баладикай туькIуьрзавай, гьахъсузвилиз ва намердвилиз акси экъечIзавай. Абуру жемятдиз акьул, насигьат гудай, адак викIегьвилин руьгь кутадай манияр яратмишзавай.

Ашукьрин поэзиядиз вичиз хас тир лишанарни ава: кьетIен тематика, образар, кIалубар туькIуьр хьунин къайдаяр. Гьавиляй ам регьятдиз халкьдин мецин яратмишунрикай чара ийиз жеда. Амма им абурун арада эсиллагь алакъа авач лагьай чIал туш.

Фольклордин чешмейрикай, шаксуз, вири ашукьри ва шаирри датIана менфят къачузвайди я. Ашукьрин поэзияда социальный алакъайрин, сатирадин, насигьатдин ва муьгьуьббатдин темайрай теснифнавай жуьреба-жуьре кIалубрин эсерар гьалтзава.

Лезги ашукьри, адет яз, чпин шиирар «къошма», «мухаммес», «герайлы», «дейишме» (шиирралди гьуьжет) ва маса кIалубра туькIуьрнава. Абурукай «къошма» чи ашукьриз ва шаирриз виридалай хас кIалуб тир. Гьавиляй лезги поэзияда и кIалуб гегьеншдиз гьалтни ийизва. «Къошма» вад ва я ирид бендиникай ибарат, гьар са бендина кьуд цIар авай, 8, II, I4 слогдин шиирдиз лугьуда. Адан сифте бенд а б а б къайдадин рифмадалди ва амайбурни в в в б, г г г б, д д д б жуьредин рифма аваз туькIуьр жеда.

Къошмада редиф ва рефрен хьун, рефрендин вилик квай гафар рифмадалди кьун чарасуз я. Адет яз, ашукьди, шаирди къошмадин эхиримжи бендина вичин тIварни кьада. Винел патай къошмадин кIалуб регьатди хьиз аквада, амма ана, «сонетдин» кIалубда хьиз, фикир къвердавай дерин жезва. Адан сифте бендина месэла эцигзава, ахпа ам ачухарзава ва эхирдайни авторди я вичи, я кIелдай, я яб гудай касдив макьсад хкудиз тазва.

Эгер къошмадин гьар са бенд кьуд цIарцIикай ибарат ятIа, «мухаммесдин» бенд вадакай арадал къвезва: а а а а б, в в в в б, с с с с б ва гьакI мад. Амай тIалабунар къошмадинбурухъ галаз сад я.

Ашукьар хсуси эсерар туькIуьрдайбур (устад ашукьар) ва чпи масабурун чIалар лугьудайбур жеда. Устад ашукьри ширарни чпи туькIуьрда, макьамарни; муькуьбуру анжах масабурун чIалар лугьуда.

Ашукьрин поэзиядин кьетIенвилерикай рахадайла, мад са месэладал акъвазна кIанда. Амни чIалан месэла я. Кавказдин ашукьри (эрменийрин, гуржийрин, лезгийрин, табасаранрин ва мсб.) чпин эсерар, адет яз, туьрк чIалал туькIуьрдай. Эрменийрин алим Т. Тарвердяна кхьизвайвал, чпихъ виликдай хьайи ашукьрикай (абурун кьадар вад вишелай артух я) анжах къад ашукьди чпин эсерар дидед чIалал теснифнай (килиг: «Эрменийрин ашукьар». –Ереван, I937, I, I9-чин).

Чеб эрменияр яз туьрк чIалал эсерар яратмишай ашукьар гьи халкьдин векилар яз гьисабна кIанда? «Эрменийрин ашукьри теснифай манияр, дастанар, чеб маса чIалал туькIуьрнаватIани, абур хайи халкьдинбур, миллибур яз гьисабун лазим я» (Сеидов М. Певец народов Закавказья, -Баку,I963. С.44).

Инал и месэла кудун дуьшуьшдин кар туш. Виликдай лезгийрин шаиррини ашукьри, тарихдин шартIар себеб яз, чпин эсерар араб, фарс ва туьрк чIаларал яратмишзавай. Дуьньядин халкьарин литературайра ихьтин дуьшуьшар тIимил гьалтзавач. ИкI, Низамиди вичин поэмаяр фарс чIалал яратмишнай, узбекрин шаир Алишер Навоиди, азербайжанви Мегьамед Физулиди чпин эсерар араб, фарс чIаларал туькIуьрнай. Эрмени ашукь ва шаир Саят-Новадини вичин чIалар туьрк, гуржи ва эрмени чIаларал яратмишнай. Эгер цIийи девирдиз фикир гайитIа, ихьтин дуьшуьшар гилани гьалтзава. Индиядин писателар тир Мулк Радж Ананда ва Агьмед Аббаса чпин гзаф кьадар эсерар инглис чIалал кхьенай, амма садани абур инглисрин писателар яз гьисабзавач.

Винидихъ гъайи делилри ихьтин нетижадал гъизва. Эгер са миллетдин шаирди, писателди маса халкьдин чIалалди кхьиз хьайитIа, амма абура вичин халкьдин яшайишдин шартIар къалурзаватIа, ахьтин чIалан устад вичин халкьдинди ва адан эсерар милли эдебиятдинбур яз гьисабиз жеда. Иниз килигна чпи араб, фарс, туьрк чIаларал художественный эсерар яратмишай лезгийрин шаирар ва устад ашукьар са рахунни алачиз чи милли эдебиятдик акатзава.

***
Агъзур йисалайни артух девир кьунвай юкьван асиррин лезги халкьдин руьгьдин хазинадик пай кутур бажарагълу чIалан устадри сифтедай дидед ва араб, гуьгъуьнин виш йисара фарс ва иллаки туьрк чIаларал яратмишай эсерра кьилдин инсандин хиял-фикир, дерди-бала, уьмуьрдин шартIар къалуруналди, эдебият хайи халкьдиз мукьва авуна, адаз вилик фидай рекьер-хулер къалурна.

Юкьван асиррин эдебиятдикай даях кьуна, тарихдин цIийи шартIара гуьгъуьнин вахтарин лезги шаирри, устад ашукьри хайи халкьдин меденият мадни вилик тухузва, чпин аямдин тIалабунриз жаваб гудай эсерар яратмишзава.

Агъадихъ юкьван асирдин лезги эдебиятда дерин гелер тур чIалан устадрикай куьруь очеркар гузва. Абур Кертагъ Давдакьалай эгечIзава.