Лингвистикадағы ғылыми зерттеу негіздері
жүктеу/скачать 0,64 Mb.
|
1680 kenjetaeva g. k lingvistikadagi gilimi zertteu negizderi audarma isi shetel tili eki shetel tili shetel filologiyasi mamandikhtarinin studentterine arnalgan daris kursi khurast. g.k. kenjetaeva
| Сема түрлері
Семалардың табиғатын анықтауда ғалымдар арасында бірізділік жоқ. Мысалы, В. Г. Гак семалардың мағынаны қалыптастырудағы рөлін ескере отырып тілдегі семаларды үш топқа бөлген: 1) архисема 2) дифференционалды сема 3) потенциалды сема [26, 371б.]. Сөздердің лексикалық мағыналарын анықтауда семаларға сүйенгенде мағынаны қалыптастыруға қатысқан семалардың барлығы да сөйлемде қолданылғанда бой көрсете бермейтіндігін ескерген дұрыс. Сондықтан семалардың қызметтерін анықтап, талдаған жөн. В. Г. Гак семаларды үшке бөліп талдағанда олардың осы қызметтеріне сүйенген. Бірақ ғалымдар бұл мәселеде де бір ізді көзқараста емес. Мысалы, В.Г.Гак архисема сөздерді өзара байланыстырып тұратын, оларды белгілі бір лексика-семантикалық топқа біріктіруде негіз болатын сема деп есептесе, дифференциалды семаны сөздердің лексикалық мағынасына негіз болып, бір сөзді екінші бір сөзден бөліп тұратын сема деп көрсетеді. Соңғы кездерде ғалымдар, мысалы О. Н. Селиберстова семалардың төртінші түрі – интеграль семалар бар деген пікірлер айтуда, мысалы [27]. Интеграль семаны анықтауда, әзірге, ауытқулар жоқ және оған берілген анықтамалар да айқын емес. Интеграль сөзі латынның integer (мағынасы бүтін, қалпына келтіру) сөзінен алынған, сондықтан интеграль семаның анықтамасын сөздердің ортақ семасынан іздеген дұрыс. Семалардың түрлері туралы пікірлерді бір жүйеге келтіретін болсақ, онда сөз мағынасындағы семалардың екі түрін ғана ажыратуға болады: 1) Интегралды сема (архисема); 2) Дифференциалды сема. Интегралды сема, салыстырмалы семалар сөздердің лексикалық мағыналарын талдауда жеңілдік туғызғанымен, мағынадағы орны тиянақты болмайды, өзгеріп отырады. Интегралды сема өз қасиеттері жағынан архисемаға жақын болса, салыстырмалы сема дифференциалды семаға жақын тұрады. Зерттеушілердің мақсатына қарай олар бірде архисеманың құрамында, бірде жеке бөлініп алынуы мүмкін. Салыстырмалы сема да дәл осындай бірде дифференциалды сема ретінде, бірде жеке сема ретінде бөлініп алына береді. Егер біз архисема дегенде бірнеше сөздердің мағынасына ортақ, сөздерді белгілі бір лексика - семантикалық топқа біріктіруге себепші болатын сема деген В. Г. Гактың анықтамасы дұрыс дейтін болсақ, онда архисема мен интеграль семаларды ажыратудың қажеті болмайды. Біз өз жұмысымызда «архисема (жалпылаушы сема) бірнеше сөздерге ортақ сема болып саналады да, сөздерді белгілі бір лексика-семантикалық топқа топтастырып тұрады, ал дифференциалды сема (айырушы сема) жеке сөздердің өздеріне тән болады да, оны сол лексика-семантикалық топтың басқа мүшелерінен ажыратып тұратын, сөздердің жеке дербестігін қамтамасыз етіп тұратын сема» [25] деген М.Оразов қағидасын қолдаймыз. Зертеу барысында біз архисема (жалпылаушы сема) және дифференциалды сема (айырушы сема) терминдерін қолданамыз. Сөз мағынасының қалыптасуына қай сема негізгі қызмет атқарады деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Қазақ тіл білімінде бұл мәселе әлі арнайы зерттеу объектісі болған жоқ. Жалпылаушы семалар мен айырушы семалар сөздің лексикалық мағына құрамына енуі керек, бірақ сөз мағынасын семалардың қосындысы не жиындысына тең деп қарау дұрыс емес. Ситуацияға байланысты бір сема жетекші сема, екінші бір семалар оған қосалқы, көмекші, қызметін атқарып, негізгі мағынаның орталығын жасап тұрған семаны толықтырып тұруы шарт. Қай сөздің мағынасында семалардың саны көп болса, сол сөздің мағынасы жайылыңқы, абстрактылы, көп мағыналы сипатқа ие болады. Компонентті талдау әдісіне О. Н. Селиберстова төмендегідей анықтама береді: «Под компонентным анализом мы понимаем процедуру расщепления на составные части, вычленение которых обусловлено как соотношением элементов внутри отдельного значения (наличие более общих и более частных элементов, т.е. иерархичность), так и соотношением этого значения со значением других языковых единиц» [27, 287б.]. Компонентті талдау шарасында біз лингвистикалық әдебиетте жиі қолданылатын және ең қолайлы «сема» терминін қолданамыз. Семаға объективті сипаттаманы біз В. Г. Гактан табамыз: «Каждая сема представляет собой отражение в сознании носителей данного языка различительных черт, объективно присущих денотату, либо приписываемых ему данной языковой средой и, следовательно, являющихся объективными по отношению к каждому говорящему» [26, 95 б.]. Сөйтіп, сөз мағыналарын оларды парадигмадағы басқа бірліктерге қарама-қарсы қою арқылы егжей-тегжейлі қарастыруға болады. жүктеу/скачать 0,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|