Литосфера және жер бедері

Сырттай оқыту факультеті

Биология және география кафедрасы

ЛИТОСФЕРА ЖӘНЕ ЖЕР БЕДЕРІ

Курстық жұмыс

Орындаған: Қонарова А..,

1 курс студенті география 4 жыл

Тексерген: Құмаров М.Қ.

Қостанай

1. 
   Литосфераның құрылысы, құрамы және қасиеті.
   

2. 
   Жер бедерінің қалыптасу заңдылықтары
   

3. 
   Топырақтың ластануы.
   

4. 
   Топырақтың бүлінуі (деградациялануы)
   

5. 
   Жерді қайта құнарландыру
   

6. 
   Пайдаланған әдебиеттер
   

Литосфераның құрылысы, құрамы және қасиеті.

Литосфера – Жердің қатты бөлігінің сыртқы қабығы, ол біртіндеп заттектердің беріктілігі азаятын сфераларға өтеді және оның құрамына жер қыртысы мен Жердің беткі мантиясы кіреді. Литосфераның қалыңдығы 5-200 км, оның ішінде жер қыртысы – құрлықта 50-70 км дейін, мұхиттың астында төменгі шегі 5-10 км шамасында.Литосфера (немесе ,басқаша жер) – қоршаған табиғи ортаның ең маңызды бөлігі, ол көлеммен, бетінің пішінімен топырақ жамылғысымен, өсімдіктермен, кен қазбаларымен, сонымен қатар әр түрлі салаларының кеңістікте орналасуымен сипатталады.Табиғи күштер мен адамның іс әрекеті нәтижесінде уақытқа байланысты литосфераның жағдайы өзгеріп отырады.Табиғи күштер (жылу, ылғалдылық, жел, радиация және т.б) және олардың салдарынан орын алатын геологиялық құбылыстар (жанартаудың атқылауы, жердің сілкінуі, судың тасыуы т.б) жеке аймақтарда литосфераның сипаттамасын едәуір өзгертеді.

Жер қабатының үстінгі қабатын топырақ дейді.Топырақ – ол аналық жыныстардың, ауар райының, өсімдіктер мен жануарлардың, жергілікті жер бедерінің күрделі өзара әрекеттестігі нәтижесінде қалыптасқан жаратылыстық – тарихи дене.

Топырақ – сыртқы орта жағдайлары: жылу, су, ауа, өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдердің біріккен организмдерден қалыптасқан жердің беткі қабаты.Топырақтың ең маңызды қасиетінің бірі оның құнарлығы.Топырақтың құнарлығы дегеніміз – оның өсімдіктерді оларға қажетті қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті.Ол топырақ түзілу процессі барысында және адамның топыраққа әсер етуі нәтижесінде қалыптасады.Ол бүкіл адам баласының тіршілігінің көзі болып табылатын аса маңызды байлық, ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің, ауылшаруашылық дақылдары өндірісінің негізі.

Топырақ – барлық элементтердің акумуляторы:ол оларды өзінде жинақтап,сумен шайылып кетуден сақтайды.Өзінің қалыптасқан зат алмасу қасиеті бар,тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар әсеріне қарсы тұра алады.Бірақ топырақ көптегн антропогендік факторлардың ұзақ уақытқа созылатын әсеріне сезімтал келеді.

Топырақ – барлық материалдық игіліктердің көзі.ол азық түлік,малға жем,киім үшін талшық,құрылыс материалдврын береді.топырақтың ең маңызды байлық екендігін айта келіп,К.Маркс,еңбек – байлықтың әкесі болса,топырақ – анасы деген.

Топырақ еш нәрсеге айырбасчталмайтын табиғи ресурс.Қазіргі таңда,ғылым әлі күнге дейін табиғи топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ.Өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды.

Топырақтану ғылымының негізін көрнекті орыс ғылымы В.В Докучаев (1846-1903 ж ж) қалады.Ол бірінші рет «топырақ» және «топырақ құрылымы» ұғымдарының анықтамасын берді, топырақ түзілу процесінің мәнін ашты және басты ерекше қасиеттерін тапты.

В.В Докучаев топырақ түзілу процесінің бес факторға байланысты екенін анықтады.Оларға бастапқы жыныстар, ауа райы, жер бедері және уақыт, өсімдіктер мен жануарлар жатады.Кейін ғылыми зерттеулердің нәтижесіне байланысты бұларға су (топырақ суы, жер асты суы) және адамның шаруашылық әрекеті қосылады.

Топырақтағы заттектердің миграциясы мен трансформациясына байланысты топырақ құрлымы бірнеше қабаттарға немесе горизонттарға дараланады.Қабаттардың ара қатысы мен байлығы топырақ түріне байланысты.Ең жоғарғы органикалық заттектердің шіруінен пайда болған өнімінен тұратын қабат ең негізгі құнарлығы жоғары горизонт болып саналады.Оны гумусты немесе қара шірінді деп атайды, құрылымы қиыршықты – түйірлі болады.Гумус немесе қара шірік жиынтығы деп крахмал, целлюлоза, белок қосылыстарын ыдырататын микроорганизмдер әсерінен пайда болған өсімдіктекті мен жануар текті қалдықтарды айтады.Топырақ құнарлығы негізінде осы өсімдік текті және жануар текті қалдықтардың биохимиялық ыдырауынан түзілген қара қоңыр гумусқа байланысты.Қарашірінді негізінде гумминнен,гумминқышқылынан және фульвоқышқылынан,сонымен қатар белоктардан,көмірсуларынан,майлардан,шайырлардан және т.б. тұрады.

І. Литосфераның құрылысы құрамы және қасиеті.

Литосфера — жер қабығы (грек. lithos- тас, sphaira — шар) — жердің сыртқы қатты қабаты жоғарғы гидросфера және атмосферамен шектеседі. Жер қабығының жоғарғы бөлімі — шөгінді қабық; ол шегінді тау жыныстарынан тұрады, кейде бұған эффузивтер жамылғысын да енгізеді. Жер қабығының тербеліс тарихы қозғалысына байланысты, оның калыңдығы әр орында әр түрлі болып келеді. Шөгінді қабықтың астында граниттік қабат орналасады; бұл қабат мұхит ойыстарында ұшырамайды. Граниттік қабаттың астында аралық немесе «базальттық» аса тығыз жыныстар қабаты жатады.

Литосфера – Жер планетасының біршама берік тау жыныстары кешендерінен тұратын, төменгі жапсары ішінәра балқымалы яки онша берік емес атмосфера қабатымен шектелетін ең сыртқы қабаты. Литосфера жер қыртысын (Жердің ең сыртқы қатты қабыршағын) және осы қыртыс пен атмосфера аралығын қамтитын қатты заттардан тұратын, литосфералық мантия деп аталатын жоғарғы мантияның ең жоғарғы қабатын біріктіреді. Литосфералық мантия қабаты жер қыртысынан Мохоровичич шегі арқылы дараланады, бұл қабатты құрайтын тау жыныстарының құрамы негізінен оливин мен пироксеннен тұратын аса негізді жыныстарға сәйкес келетін болса керек. Литосфераның беткі жазықтығы атмосферамен немесе гидросферамен шектеледі. Литосфера қалыңдығы 50-200 шақырым аралығында деп есептелінеді. Литосфера – жердің қатты қабығы.

Негіздері архей мен протерозойда қалыптасқан ежелгі платформалар қалқандар мен тақталардан құралады. Қалқандарда платформаның негізін құрайтын кристалды жыныстар жер бетіне шығып жатады, оларға көбінесе қыратты-үстіртті жер бедері сәйкес келеді. Қалкандарды құрайтын жыныстардың ерекшелігіне байланысты оларда үгілу біршама баяу жүреді. Платформаның қалқаннан тыс, шегінді жыныстармен жабылған бөлігін тақта деп атайды. Неотектоникалық қозғалыстар әсеріне ұшыраған платформалар қозғалмалы сипат алады. Мәселен, мезозой және альпі қатпарлықтары әсерінен Қытай платформасының тұтастығы бұзылып, бірнеше беліктерге ажырап кеткен; қазіргі кезде оның аумағында жерсілкіну жиі байқалады. Сондықтан оны параплатформа (қозғалмалы) деп атайды. Тттжі күштердің әсерінен кейбір платформалардың іргетасында терең жарықтар пайда болып, интрузивті жыныстардың жоғары көтерілуі жүрген. Соның әсерінен жарылыс күшті жүрген Сібір және Үндістан платформаларында бағалы металдар мен асыл тастардың бай кен орындары түзілген.Геосинклинальдар аумағында тектоникалық жарықтар жиілігі жоғары болғандықтан ішкі күштердің ықпалы күшті байқалады. Сондықтан магманың жоғары көтерілуі қарқынды жүреді, бұл өз тарапынан жанартау атқылауы мен жерсілкіну құбылыстарына себепші болады. Геосинклинальдарда ішкі күштер әсерінен қатпарлану қозғалыстары жүреді. Соның нәтижесінде антиклинорийлер (тау жоталары) мен синклинорийлер (тауаралық және тауалды ойыстары) түзіледі. Мәселен, Кавказ таулы аймағында Үлкен Кавказ, Кіші Кавказ жоталары антиклинорийлерге, ал олардың арасындағы Колхида мен Ленкорань ойпаттары синклинорийлерге сәйкес келеді. Мұндай құрылым Гималай тауы мен Үнді-Ганг ойпатына да тән.

1. 
   Жер сілкіну дегеніміз не?
   
2. 
   Жер бетіндегі елді мекендерді аямай киратып, өзендерге бөгеу болған, жер бедерін адам танымастай өзгертетін, орасан зор алып күш қайдан пайда болады?
   

Жер қыртысын құрайтын заттарға (қатты күйдегі тау жыныстарына) өте қысқа уақыт аралығында үлкен күшпен (сығым күші) әсер еткен жағдайда, олар тез арада морт сынған болар еді. Ал, ұзақ уақыт бойы (мыңдаған немесе миллиондаған жылдар бойы) әсер етсек онда жер қыртысынан сағыздай созылып немесе иіліпі әр түрлі қатпарлар түзілер еді. Қейбір жағдайларда бұлі әрекеттер жер бетінде (өте қысқа уақыт аралырында) серпімді күшті тербеліс немесе жер сілкінісін тудырады. Жер сілкінудің басым көпшілігі, әсіресе аса күшті дүмпулер (мысалы, Орта Азияда, Қазақстанда) тектоникалық қозғалыстармен (ығысу-ыдырау, қатпарлану, жылжу әрекеттерімен) тікелей байланысты.

Тектоникалық козғалыстарға қатысты туатын жер сілкіністері үш түрге ажыратылады (ошақтарының тереңдігіне қарай):

1. 
   “қалыпты” (нормалық) жер сілкіну (ошағының тереңдігі 10—60 км);
   
2. 
   “аралық” жер сілкіну (ошағының тереңдігі ~60—300 км);
   
3. 
   “терең фокусты” жер сілкіну (ошағының тереңдігі >300 км).
   

1. 
   — шөгінді жыныстар,
   
2. 
   — фундамент;
   
3. 
   — жыртылымдар;
   
4. 
   — негізгі соққы мен афтершоктардың (соңғы соққылардың) гипо- центрі,
   
5. 
   — сейсмикалық станция; 6 — жарылган блоктардың ығысып жылжу бағыттары;
   
6. 
   — фундаменттік тау жыныстарының шартты жағдайда ығысып жылжу сипаты;
   
7. 
   — жер бетінің жоғары көтерілуі (геодезнялық өлшеулер бойынша).
   

Жер сілкінудің басқа бір түрі вулкандық_әрекеттермен (вулкан атқылау алдында немесе вулкан атқылау барысында) байланысты кездеседі. Олар магмадан бөлінген газдардың (вулкан өзектерінде) қопарылысы кезінде байқалады. Жер сілкінудің үшінші бір түрі — денудациялық немесе кенеттен опырылып құлау әрекеттерімен байланысты байқалады. Мұндай жағдайлар таулы аудандарда карсттық үңгірлерде жиі кездеседі.

Олар бір-бірінен құрылымдық және орналасымдық ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.