Ұлттың ұлы ұстазы: А. Байтұрсынұлының 130 жылдығына арналған әдістемелік құрал / Қмрбк құраст. А. Байжұманова. Алматы, 2003. 46 б

Биылғы жыл халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық, демократтық бағытты ілгері жалғастырушы ірі ғалым, көсемсөз шебері, әдебиет зерттеуші, тюрколог, дарынды ақын- аудармашы Ахмет Байтұрсынұлының туғанына 130 жыл толған мерейлі жыл.

Үкіметтің мерейтойларға байланысты қаулысына сәйкес 100, 125, 150, 175, 200 жылдықтар ғана тойлануға жатады. Осы қаулыға салсақ, Ахмет Байтұрсынұлының 130 жылдығы жаппай аталып өтілмейді. Алайда, кейінгі ұрпақ ұлы ғұламаның туған күнін жадынан ешқашан шығармаса дейсің. Оның бір ғана жолы- жыл сайын Ахаң атын атаусыз қалдырмау. Осыған байланысты С. Бегалин атындағы мемлекеттік республикалық балалар кітапханасы балалар оқуының жетекшілеріне арнап жазылған “Ұлттың ұлы ұстазы” атты әдістемелік құралын назарларыңызға ұсынады.

Ұлттың ұлы ұстазы

Суреттеу кеші

А. Байтұрсыновтың портреті, кітап көрмесі, мына эпиграф жазылған плакат: “Ахмет Байтұрсынұлы- ұлттық тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға”.

Адамдық диқаншысы қырға шықтым;

Көл жоқ, көгалы жоқ- қорға шықтым.

Тұқымын адамдықтың шаштым ектім,

Көңілін көгертуге құл халықтың.

А. Байтұрсынов
Өмірбаяншы /1/ : А. Байтұрсынұлының осы өлең жолдары оның бүкіл өмірінің эпиграфы іспеттес.

Ол - ақын, жазушы, аудармашы, публицист, қоғам қайраткері, ағартушы, этнограф, фольклорист, түркітанушы, әдебиетші, тілші, ғалым…

Оның бүкіл еңбегінің мәнін бір ауыз сөзге сыйғызып айтар болсақ, ол бас әріппен жазылған ҰСТАЗ, ХАЛЫҚ ҰСТАЗЫ.

Өмірбаяншы /2/: Ахмет Байтұрсынұлы- қыры мен сыры мейлінше мол адам. Біріншіден, ол қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарының авторы, соныдан із салған жаңашыл ағартушы. Ол жазған мектеп оқулықтары 1914- 1915 жылдан 1927- 1928 жылға дейін пайдаланылып келді. Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Байтұрсынұлының “Әліп- биімен” ашып, ана тілін Байтұрсынұлының “Тіл құралы” арқылы оқып үйренді.

Өмірбаяншы /3/: Ахмет Байтұрсынұлының жас қазақ ғылымына еткен қызметі тек тіл білімі саласында емес, әдебиет тану саласында да айтарлықтай болды деп санаймыз. Өткен ғасырдың II- жартысында- ақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, 1923 ж. “Ер Сайын” жырын Москвада шығарады. 1926 ж. “23 жоқтау” атты жинағы жарық көреді. Бұл да қазақ ауыз әдебиеті үлгілері.

А. Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқыш” атты көлемді еңбегі- әдебиеттану ғылымы мен қазақ әдебиеті тарихына арналған тұңғыш зерттеу жұмысы…

Қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, әдістемелік арналары, басты- басты терминдері мен категориялары түп- түгел осы кітапта қалыптастырылған.

Өмірбаяншы /1/: Ахмет Байтұрсынұлы- ақын және мықты ақын. Оның өлеңдері “Қырық мысал” , “Маса”, “Үзік” деген аттармен 1912 жылдан 1922 жылға дейін бірнеше рет жарияланған. “Масаға” енген өлеңдер қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, қазақты шағуға дайын тұрған жылан. Оның иесі аяқтары ұзын, сары маса болып ызыңдап, ұйықтап жатқан халқын оятпақшы.

Көркемсөз оқушы:

Ызыңдап ұшқан мынау біздің сары маса,

Сап- сары аяқтары ұзын маса,

Өзіне біткен түсі өзгерілмес,

Дегенмен қара яки қызыл маса.
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,

Қаққы жеп қанаттары бұзылғанша.

Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,

Қоймастан құлағына ызыңдаса?

…Бағың жоқ көр соқырдың көзі алдында,

Мұңыңды жылап шақшы өз алдыма:

Гауһар тұрсын, айырып алтыныңды,

Аузына керек тас деп бір алды ма?

Өткірсің наркескеннің алмасындай,

Жүйріксің “полный ходтың” арбасындай.

Сен сұңқар, көңілі соқыр сенімен қас,

Өзіңе аян- мен нақақ.

Мені ұстатып, айдатып,

Зығырданды қайнатып,

Масайрасып, мәз болып,

Қуанғанды өзің тап!…-

…Аз күндікке алданып,

Аз нәрсеге жалданып,

Адасқанын алаштың

Тергеп талай, көрлеріміз қазылар…-

деп өзі айтқандай 1988 жылдың 4 қарашасында Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты Ахмет Байтұрсыновты ешбір қылмысы жоқ деп тауып, оны толық ақтау туралы шешім қабылдады. Сөйтіп, ғалымның адал азаматтық есімі қалпына келтірілді

Өмірбаяншы / /: Алайда мынаны ұмытуға болмас: ел боламыз десек А. Байтұрсынов қалдырған рухани мұраны толық игеріп, ол шыққан ұлттық идея биігінен көрінуіміз керек, “Байтұрсыновшыл” болу- бүгінгі қазақ зиялысы алдында тұрған басты міндет екенін естен шығармағанымыз жөн.
… Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір күнгісін

Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабықпаймын

Ел бүгіншіл, менікі- ертеңгі үшін,-

деген Ахаң бүгінде бізді болашаққа шақырып тұр.

Ахмет атаның мысалдары

Ол Қазақстанның әр түрлі облыстарынан мектептер ашып, ұстаздық жұмыспен айналысты, жарғақ құлағы жастыққа тимей, масаша ызылдап, туған халқын оқуға, өнер- білімге шақырды, өркениетті елдерден кейін қалып, көрінгенге жем болып жүргеніміз біліміміздің, өнеріміздің жеткіліксіздігінен, оқыса, ілгері кеткен елдер қатарына қосылуға талпынса, қазақ халқы да ешкімге есесін жібермейді, әңгіме талаптануда, намыстануда дейді.

Балалар, оқуға бар жатпа қарап,

Жуынып, киініңдер шапшаңырақ.

Шақырды тауық мана әлдеқашан,

Қарап тұр терезеден күн сығалап,-

деген өлең шумақтарымен балаларды мектепке оқуға шақырды. Осы мақсатта ол Иван Андреевич Крылов туындыларын аударып, “Қырық мысал” деген атпен бастырып шығады. Бұл жинақ “Замандастарыма” деген кіріспемен басталады. Онда Ахмет Байтұрсынов аударманың мән- мақсаты, дәуір дүбіріне ілесу ниеті, қиындық жағдайларда орындағаны туралы айтады.

Орыстың тәржіма еттім мысалдарын,

Әзірге қолдан келген осы барым.

Қанағат азға деген, жоққа сабыр,

Қомсынып, қоңырайма, құрбыларым.
Бабы жоқ жұмыстағы мен бір арық,

Күн қайда үздік шығар топты жарып.

Ат тұрмас аяғында желі болса,

Дүсірлеп шапса біреу қиқу салып.

Естілсе құлағына дүбір барып,

Әйтпесе арық шауып оңдыра ма,

Жүргенде қамыт басып, қажып- талып.

Аудармалардағы әр түрлі аңдар түрлі адамдарды бейнелейді. Адамдардың мінезі, патша отаршыларының, байлардың зорлық- зомбылығын Ахмет Байтұрсынов жұмбақтап, тұспалдап жеткізеді.

Бүгін біз Ахмет атамыздың мысалдары бойынша байқау өткіземіз. Байқау барысында сендерге түрлі тапсырмалар беріледі. Сол тапсырмаларды алдымен орындаған балалар жетон алады. Байқау соңында кімнің жетоны көп болса, сол “Ахмет атамыздың мысалдарын ең көп білетін бала” болып танылады.

Әуелі бірлік керек, болсаң жолдас.

Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,

Істеген ынтымақсыз ісің оңбас.

Шыдамай, бойым балқып, еріп тұрмын.

Даусыңды тым болмаса бір шығаршы,

Естуге құмар болып өліп тұрмын.

Сайрар мұнан гөрі де артығырақ”.-

деп бұлбұлға ақыл айтқан кім?
Балалар: Есек (“Есек пен Бұлбұл”)
Жүргізуші: Біздің байқауымыздың келесі тапсырмалары мына үстелдің үстіндегі конверттерге салынған.

Балалар оларды кезекпен алады, ал ішіндегі тапсырмаларды жүргізуші оқиды.

1. 
   конверт
   

“Ақындар шықты сайысқа…“

“Қарға мен Түлкі” мысалына қойылым көрсету.

Бұл тапсырмаға балалар алдын- ала дайындалып

келгендіктен баға қойылмайды.

“Жас суретші” байқауы

“Білгірлер” байқауы

Осы сөзжұмбақты дұрыс шешкенде А. Байтұрсынов талантының бір қыры ашылады.

1. 
   Ілгері жылжымайтын, талап ойлап талпынбайтын жұртты ақын қандай суға теңейді?
   
2. 
   Жегіліп жүк тартқан кейіпкерлердің бірі.
   
3. 
   Көзі нашар көріп, қартайған Маймылдың сатып алған құралы.
   
4. 
   “Өгіздей болам” деп суды іше беріп қарны жарылып өлген кейіпкер?
   
5. 
   Түлкінің мақтағанына алданып ірімшігінен айрылып қалған кейіпкер?
   
6. 
   “Төрткөзбен” дос болып, серт айтысқан төбеттің аты.
   
7. 
   Тамағына сүйек тұрып қалып қиналған қасқырға кім көмек көрсетеді?
   
8. 
   Көгершінді табалап отырып өзі торға түсіп қалған кім?
   
9. 
   Аңшылардан қашып ауылды сағалаған қасқыр кімнен ақыл сұрайды?
   

“Ойлан, тап!”

- р - с - - н

е – е -

- а - - ы-

т - - н –

- ұ- б- л

-о - ы

“Кім жылдам?”

“Сандықша”

Жүргізуші: Енді байқауымыздың ойын бағдарламасына көшейік. Тапсырмаларды дұрыс орындағандарың үшін жетон алатындарыңды ұмытып кетпеңдер. Бірінші ойын “Адасу” деп аталады.

Жегіліп қалды үшеуі дүркін- дүркін.

Ағаштың басындағы қарға көріп.

Көшеде екі Бөшке келе жатты

Бірі тос, екеуінің бірі қатты.

Шыбынға Аю сатты ашуланды,

Көтеріп жерден әйдік бір жас алды.

жүктеу/скачать 0,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: