Ұлттық тіл білімі қалыптасқанға дейінгі кезеңдегі ғалымдардың қазақ тілі морфологиясына қатысты ұстанымдары
–лар қосымшасынан басқа, осы берілген категорияға жақ және етіс категорияларының, -қ, -с
жүктеу/скачать 296,73 Kb. Pdf көрінісі
|
Маханбетова Мерей 6 СӨЖ морфология
- Бұл бет үшін навигация:
- - лас, -лес, -лы, -лі, -ла, -ле, -қыла, -кіле, - ыра, -іре, -а, -е, -сыз, -сіз.
- –лар, -з, -қ
| –лар
қосымшасынан басқа, осы берілген категорияға жақ және етіс категорияларының, -қ, -с қосымшалары да қатысты деген тұжырымдарын берген. Бұл аффикстерден басқа көптік категориясымен тікелей байланысты аффикстер түрлері берілген. Олар: - лас, -лес, -лы, -лі, -ла, -ле, -қыла, -кіле, - ыра, -іре, -а, -е, -сыз, -сіз. Қазіргі қазақ тілінде көптік категориясын жасаудың морфологиялық құралдарын екіге: сөз түрлендіруші және сөз тудырушы деп бөліп көрсеткен. Ең алдымен көптік категориясы сөз түрлендіруші –лар, -з, -қ аффикстерімен жасалатыны анықталған. Соның ішінде –лар жалғауы жүйелі және көп қолданылуымен, көптік категорияның негізгі аффикстерінің бірі екені даусыз екендігі дәлелденген. Ал түркі тілдерінде соның ішінде қазақ тілінде көптік категориясының морфологиялық көрсеткіштері ретінде I жақ қосымшалары: -з (-мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз, -ымыз, -іміз) , -қ, -к, - (а) йық, -(е) йік, бұрын –лық, -лік) болса, бұлардың ішінде –з аффиксі С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, Э.Ф.Севортян және т.б. тюркологтардың айтуы бойынша көптіліктің ең көне көрсеткіші болып есептеледі деген. Ал М. Терентьев «Грамматика турецкая, персидская и киргизская, узбекская» атты еңбегінде сөздердің көпше түрі - ларъ, - леръ демеуліктері (частица) арқылы сөздердің жуан, жіңішкелігіне жалғанады дейді. Н.И. Ильминский еңбегінің «Грамматика бөлімінде» қазақ тілінің өзіне тән қиындықтары бар екенін айтады: • сын есім мен зат есімнің тіркесуі: қара көз, қисық мойын; • екі зат есімнің тіркесуі: сабаяқ – саба аяқ, қазанғаб. Отағасы, қосағасы, базарбасы сөздерін күрделі сөздерге жатқызады. Олардың қосағасыға, отағасыға, базарбасыға деп септелгенде тәуелденіп те тұрғанын байқайды да, бір ұғымды білдіре отырып, құранды сөздерге жатқызады. Есімдер кейде басқа сөздер арқылы, кейде өздігінен жасалған деген тұжырымға келеді. М. Терентьев сын есім зат есіммен сан жағынан да, септік жағынан да қиыспайтынын және зат есімнің алдында келетінін айтады: кызылъ урамалъ, кызылъ урамалдар. Бірақ сын есімдер зат есімдерсіз жеке келгенде септелетінін ескертеді. Мысал ретінде мына сөйлемді келтіреді: «Бай ксълеръ джарлъларга (барыс септік) комикъ бирсе керекъ». Сан есімдердің ғалым татар тілінен ерекшеліктеріне ғана тоқталған. Есептік сан есімдердің өзгешелігі тек дыбыстардың өзгеруінде, ал жинақтау сан есімдерінің өзіне тән -ау, -еу қосымшасы бар екенін және ол жеті санына дейін жалғанатынын айыра білген. Бөлшектік сан есімдердің жасалуын былай көрсетеді: жарты, жарым, төрттен бір, бестен үш. Талғаулықты сан есімдер - дан, -ден жұрнағы арқылы жасалып, кейде қосарланып келеді дейді. Есімдіктердің мынадай түрлерін көрсетеді: 1. жіктеу есімдіктері: мен, сен, ол; 2. сілтеу есімдіктері: о, бо, сол, осу. Осы есімдіктерден жасалатын сілтеу есімдіктері ретінде: ол – ана, бо – муна, сол – сона есімдіктерін таныған; -у арқылы анау, мынау, сонау есімдіктері жасалады дейді. Сонымен қатар, ғалым қазақ халқы бір-біріне үлкенді-кішілігіне қарамай сіз, біз деп сөйлейтінін айтады. Сондықтан бұл екі сөз жекеше түрдің сыпайы түрі деп саналады да, біздер – көпше түрдің І жағында, сендер, сіздер ІІ жағында қолданылады дейді. Ал Мелиоранский -м, -мыз (І жақ), -ң, -ңыз (ІІ жақ), -ы, - і, -сы, -сі (ІІІ жақ) формаларын жіктік жалғауға жалғанып, бір заттың екінші бір затқа тәуелді екенін білдіреді деп таныған. Ал басқа түркітанушы ғалымдар бұл форманы тәуелдік есімдік деп берсе, ғалым тәуелдік жалғау деп атаған. Зерттеуші бұл тәуелдік жалғаулары қазақ тілінде тек есімдерге ғана емес, сұрау, сілтеу есімдіктеріне де жалғанатынын айтады: оның, онусы. Ғалым Мелиоранский қазақ тіліндегі етістіктерді татар тілімен салыстырғанда айырмашылығы жоқ дейді. Бірақ кейбір етістіктердің күрделі болып келетінін айтады. Мысалы, етуу, деу деген етістіктен – қай-қайтуу, алей-айтуу, солай-сөйтуу, булай-буйтуу, буідеу, соідеу деген сөздер жасалады дейді. Қазақ тіліндегі етістіктер жалпы түрік формациясын құрайды дейді. Яғни: 1. -дыр, -т, -р, -ғыз өзгелік фофрмалар; 2. -л ырықсыз; 3. -н ортақ; 4. -с ортақ (бұл форма ортақтастықты ғана емес, көптік түрінің орнына қимылдың жалпы орындалуын білдіреді: кетісті); 5. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; 6. Қазақ тілінің өзіне тән кішірейту формасын -ыңқыра, -іңкіре: қыдыр – қыдырыңқыра, кедір – кедіріңкіре, ал болымсыз түрін жүзге жетіңкіремейді деп көрсетеді. Ғалым бірқатар етістіктердің жасалуын, мағынасын былай таныған: • Едім етістігі келер шақ -р есімшесімен тіркесіп болжам мағынасын береді: жазар едім. Ал көсемшелі -б формасымен тіркескенде, алдын ала уақытты білдіреді. Мысалы, ол қайтқанда біз барыб едік. Осы форма істің аяқталуына күмән туғызған жағдайды да білдіреді дейді. Мысалы: ас әкеліб едім, арзамыз бар еді. • жүктеу/скачать 296,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|