Жер  шарыныѓ  еѓ  бай  1/5  жќне  еѓ  кедей  1/5  блiктерiнiѓ

154
Stokgolm International Peace Research Institute (SIPRI) Yearbook, 2009.
 P
.69-84
, 
2011. Р.198-203
.
Елдер туралы негiзгi мќлiметтер

155
Дљниежљзi  елдерiндегi  ядролыћ  ћарудыѓ  саны
    (дана  есебiмен
дана  есебiмен
дана  есебiмен
дана  есебiмен
дана  есебiмен)
Елдер
1990 жылдардыѓ басына ХХ  ѕасырдыѓ  соѓына
АЋШ
19 140
10 000  шамасында
КСРО/Ресей
25 400
10 000  шамасында
Џлыбритания
300
Франция
610
Ћытай
370
      434
Љндiстан
—
80  шамасында
Пќкстан
—
15—20  шамасында
Израиль
50—100  шамасы
100—200  шамасында
1970 жылдардаѕы  ћару-жараћ  сатып  алу
  (млрд  доллар
млрд  доллар
млрд  доллар
млрд  доллар
млрд  доллар)
Сауд  Арабиясы
3 5
Иран
1 4
Израиль
1 1
Оѓтљстiк  Корея
5
Египет
3
Тайвань
3
Жапония
3
Народы  Азии  и  Африки.  1983.  № 4.
С. 5—6. Международная  жизнь. 2000.
№2.  С. 33.
АМЕРИКА  САЯСАТКЕРIНIЃ  ЕУРАЗИЯЅА  КMЗЋАРАСЫ
Америка  љшiн  еѓ  басты  геосаяси  олжа — ол  Еуразия.
Мыѓжылдыћтыѓ  жартысында  дљниежљзiлiк  мќселелерге
аймаћтыћ  љстемдiк  љшiн  бiр-бiрiмен  кљрескен  жќне
ќлемдiк  билiкке  џмтылѕан  еуразиялыћ  мемлекеттер  мен
халыћтардыѓ  ыћпалы  басым  болды.
Ћазiргi   таѓда   Еуразияда   жетекшiлiк   р"л   еуразия-
лыћ  емес  мемлекеттiѓ  љлесiне  тиiп  отыр (АЋШ деп  џѕы-
ѓыз — К. Ћ.).
Еуразия  Жер  шарындаѕы  еѓ  љлкен  ћџрлыћ  жќне
геосаяси  жаѕынан  алып  ћараѕанда  ерекше  орын  алады.
Еуразияѕа  баћылау  орнату  —  ол  "зiнен-"зi-аћ  Африканы
баѕындыру,  с"йтiп  батыс  жартышар  мен  Океанияны
орталыћ  континенттiѓ  геосаяси  шет аймаѕына  айналдыру
деген  с"з.  Дљниежљзi  халћыныѓ  75
%-ѕа  таяуы  Еуразияда
тџрады.  Ал  дљниежљзiндегi  физикалыћ  байлыћтыѓ  басым

156
к"пшiлiгi  оныѓ  кќсiпорындары  мен  жер  ћатпарларында
шоѕырланѕан.
Дљниежљзiлiк  жалпы  iшкi  "нiмнiѓ  60
%-ѕа  жуыѕы
жќне  дљниежљзiнiѓ  белгiлi  энергетика  ћорларыныѓ 3/4-i
Еуразияныѓ  љлесiне  тиедi.
Америка  басымдылыѕына  ћарсы  баѕытталѕан  барлыћ
саяси  жќне  экономикалыћ  ћыр  к"рсетулер  Еуразиядан
шыѕады.  Жалпы  алѕанда,  Еуразия  ћџдiреттi  Америкадан
басым.  Американыѓ  баћытына  ћарай,  саяси  тџрѕыдан
бiртџтас  болуѕа  Еуразия  шектен  тым  љлкен.
Сонымен,  Еуразия  ќлемдiк  билiк  орнату  љшiн  кљрес
жљрiп  жатћан  шахмат  таћтасына  џћсайды.
Зб. Бжезинский.  Великая  шахматная
доска. М., 1998. С. 43—47.
СТРАТЕГИЯЛЫЋ  ЖЌНЕ ХАЛЫЋАРАЛЫЋ  ЗЕРТТЕУЛЕР
ОРТАЛЫЅЫНЫЃ  КЕЃЕСШIСI ЗБИГНЕВ  БЖЕЗИНСКИЙ:
“Менiѓ екi  басты  тезисiм  бар.  Бiрiншiден,  Ресейде  саяси
элита  мен  бљкiл  ћоѕамныѓ  арасы  орасан  зор  алшаћ.
Ћоѕамда  болѕан  "згерiстер,  сайып  келгенде,  Ресейдiѓ  еуро-
палыћ  демократиялыћ  мемлекет  жолымен  дамитынын
к"рсетедi.  Мiне,  сондыћтан  да  бiз,  американдыћтар,  осы
азаматтыћ  ћоѕамѕа,  љкiметтiк  емес  џйымдарѕа  к"мектесуi-
мiз  керек,  Ресейдегi  плюрализмге  ћолдау  к"рсетуiмiз
ћажет,  бiраћ  ешбiр  жаѕдайда  да  басћарушы  топты  к"тер-
мелемеуiмiз керек.  Екiншiден,  Ресейдi  300  млн  мџсыл-
мандар  ћоршап тџр. Ресейдiѓ Шешенстан  ж"нiндегi  жљр-
гiзiп  отырѕан  саясаты  олардыѓ  кљннен-кљнге  ашу-ыза-
сын  ћоздыруда. Сонымен бiрге оныѓ шыѕыс шектерiнде
1,5 млрд халћы  бар,  экономикасы  Ресейдiкiнен  4 есе  асып
тљсетiн  алып  Ћытай    жатыр.  Егер  Ресей  мемлекет  есебiнде
"мiр  сљрiп  ћала  берудi  ћалайтын  болса,  онда  ол  "зiнiѓ
бљкiл  кеѓiстiгiн — Калининградтан  Владивостокћа  дейiн
еуропалыћ етуi керек. Ал егер ол Еуропамен тыѕыз  байла-
ныс  орнатћысы  келмесе,  2050  жылы  Владивостоктыѓ
орыс  ћаласы  болып  ћалу-ћалмауы  екiталай  нќрсе.  Бiраћ
Ресей "зiнiѓ бџрынѕы империялыћ "рк"кiректiгiнен  арыл-
ѕанда ѕана еуропалыћ ел бола алады. Бiз  бџѕан  тек  Кеѓес
дќуiрiнен  кейiнгi  кеѓiстiктегi  тќуелсiз  елдерге  жан-жаћты
к"мек  к"рсеткен  жаѕдайда  ѕана  б"гет  жасай  аламыз”.
Известия, 2000,  21 сентября.

157
MРКЕНИЕТТЕРДIЃ ЋАЋТЫЅЫСЫ МА?
Дљниежљзiлiк саясат жаѓа кезеѓге енуде... Мен дљниеде
туындап жатћан ћаћтыѕыстардыѓ негiзгi к"зi идеология да,
экономикада да болмайтыны ж"нiнде џйѕарым жасаймын.
Адамзатты бiр-бiрiнен б"летiн аса маѓызды шекаралар,
ћаћтыѕыстардыѓ ћайнар к"здерiнiѓ к"пшiлiгi мќдениетпен
аныћталатын болады. Џлт-мемлекет халыћаралыћ iстердегi
ќрекет етушi басты тџлѕа болып ћалады, бiраћ та жањандыћ
саясаттаѕы неѕџрлым мќндi жанжалдар ќртљрлi "ркениеттерге
ћатысты џлттар мен топтардыѓ арасында "рбитiн болады.
5ркениеттердiѓ ћаћтыѕысы дљниежљзiлiк саясаттаѕы басым
факторѕа айналады. 5ркениеттер арасындаѕы жарыћшаћ
сызыћтары дегенiмiз — болашаћ майдандардыѓ сызыћтары.
“Ћырѕићабаћ соѕыстыѓ” аяћталуымен халыћаралыћ
саясат дамуыныѓ батыстыћ кезеѓi де аяћталып келедi. Басты
назарѕа Батыс пен Батыстыћ емес "ркениеттер арасындаѕы
"зара ќрекеттесу џсынылуда.
5ркениет адамдардыѓ љлкен бџћарасын, мысалы, Ћытай-
ды ћамтуы мљмкiн, ол туралы бiрде Л. Пай былай деген едi:
“Бџл — "зiн ел ретiнде к"рсететiн "ркениет”. Бiраћ ол —
Кариб алабы аралдарындаѕы аѕылшын тiлдi тџрѕындардыѓ
"ркениетi сияћты "те аз санды болуы да мљмкiн. 5ркениет
"зiне батыс, латынамерикандыћ немесе араб "ркениеттерi
жаѕдайындаѕы сияћты бiрнеше џлт-мемлекеттердi немесе
Жапония жаѕдайындаѕы сияћты бiрден-бiр џлт-мемлекеттi
ћамти алады. Батыс "ркениетi негiзгi екi: еуропалыћ жќне
солтљстiкамерикандыћ нџсћада "мiр сљрсе, ал ислам
"ркениетi араб, тљрiк жќне малай "ркениетiне б"лiнедi.
Бџлардыѓ бќрiне ћарамастан "ркениеттер белгiлi бiр бiр-
тџтастыћтарды да бiлдiредi. Олардыѓ арасындаѕы шекара-
лардыѓ айћындыѕы сирек болады, бiраћ олар "мiрден орын
алѕан. 5ркениеттерге серпiндiлiк тќн: оларда "рлеу мен
ћџлдырау болады, олар ыдырайды жќне бiрiгiп кетедi.  Жќне
де бiр аныћ нќрсе — "ркениеттер жоѕалып кетедi, оларды
уаћыт ћџлы "з ћойнауына тартады.
Самюэль   Хантингтон
Гарвард университетi жанындаѕы Стра-
тегиялыћ зеттеулер институтыныѓ ди-
ректоры С. Хантингтонныѓ “The Clash
of Civilizations?” (1993 ж.) атты маћа-
ласы саясаттануда неѕџрлым кеѓ ћол-
данылатын маћаланыѓ бiрi.
“Полис” журналынан (http: // www. politstudies. rul). 1994. № 1, 33—48-беттер.

158
МЏНАЙ  МОНОПОЛИЯЛАРЫ
“Апалы-сiѓлiлi  жетеу”.
“Стандарт  ойлды”  Рокфеллер  ћџрды,  одан  “Љш  ћарын-
дас”  "рбiдi:
1. “Экссон”.
2. “Мобил  ойл”.
3. “Стандард  ойл  оф  Калифорниа”.
4. “Галф  ойл”  —  негiзiн  ћалаушы  Меллон.
5. “Тексако”  капиталы  Моргандар  мен  Рокфеллердiкi.
6. “Ройял  датч — Шелл” — аѕылшын-голланд  компаниясы.
7. “Бритиш  Петролеум”  —  аѕылшын  компаниясы.
ХАЛЫЋАРАЛЫЋ   ЭКОНОМИКАЛЫЋ
ОДАЋТАР
АТЭС
 *
 —  Азия-тыныћмџхиттыћ  экономикалыћ  ынты-
маћтастыћ. 1983 жылы џйымдасћан, ћџрамында 21  мем-
лекет  бар.  Олардыѓ  iшкi  жалпы  "нiмiнiѓ  жиынтыѕы
16 трлн  долларѕа  теѓ,  оныѓ  13  трлн  доллары  АЋШ,
Жапония  жќне  Ћытайдыѓ  љлесiне  тиедi.
ОИК — Ислам  конференциясы  џйымы.  1971 жылы
ћџрылѕан. Ћџрамында барлыћ мџсылман мемлекеттерi бар.
СААРК — Оѓтљстiк  Азия  елдерiнiѓ  аймаћтыћ  ынтымаћ-
тастыћ  ћауымдастыѕы.  1985  жылы  ћџрылѕан.  Ћџрамында
Љндiстан, Пќкстан, Бангладеш, Непал, Шри-Ланка, Маль-
див,  Бутан  бар.
ССАГПЗ — Парсы  шыѕанаѕы  араб  мемлекеттерiнiѓ
ынтымаћтастыћ  кеѓесi,  1981  жылы  џйымдастырылѕан,
ћџрамында  Сауд  Арабиясы,  Кувейт,  Бiрiккен  Араб  ќмiр-
лiктерi,  Оман,  Катар,  Бахрейн  бар.
АСЕАН — Оѓтљстiк-Шыѕыс  Азия  мемлекеттерiнiѓ
ћауымдастыѕы.  1967 жылы  ћџрылѕан,  ћџрамында  Индо-
незия,  Филиппин,  Малайзия,  Таиланд,  Сингапур,  Бруней,
Вьетнам,  Лаос, Камбоджа, Мьянма  бар.
ОАЕ  —  Африка  бiрлiгi  џйымы. 1963  жылы  ћџрыл-
ѕан, ћџрамына  ћџрлыћтыѓ  52  мемлекетi  енген. 2001 жыл-
дыѓ  басында  олар Африка Одаѕын ћџруѕа келiстi.
*  Аббревиатура — Бас ќрiптермен орыс тiлiнде берiлiп отыр — (ред).

159
ЋАЗАЋСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ
Мемлекеттiк шекарасыныѓ џзындыѕы —
14 594 км
Ћџрлыћтаѕы шекарасы —
13 994 км
Ћытаймен  шекарасыныѓ  џзындыѕы —
1 460 км
Ћырѕызстанмен  шекарасыныѓ  џзындыѕы —
980 км
Ресеймен  шекарасыныѓ  џзындыѕы —
7 591 км
Тљрiкменстанмен  шекарасыныѓ  џзындыѕы —
380 км
5збекстанмен  шекарасыныѓ  џзындыѕы —
2 300 км
Каспий  теѓiзiнiѓ  жаѕалауы —
600 км
СЕМЕЙ  ПОЛИГОНЫ
Соѕыстан  кейiнгi  жылдары  салынѕан,  жер  к"лемi
18  мыѓ  шаршы   шаћырым.
Алѕашћы  кеѓестiк  атом  бомбасыныѓ  сыналуы —
29  тамыз  1949  жылы.
Алѕашћы  кеѓестiк  сутек  бомбасыныѓ  сыналуы  —
12  тамыз  1953  жылы.
Ядролыћ  ћарудыѓ  соѓѕы  рет  сыналуы  —  19  ћазан,
1989  жылы.
Ћазаћстан  Республикасыныѓ  Президентi  Н.Ќ.Назар-
баевтыѓ  жарлыѕымен  21  тамыз  1991  жылы  жабылды.
Сынаћтардыѓ  зардабынан  Ћазаћстанныѓ  0,5 млн
тџрѕыны  ћаза  болды,  1,5  млн-ѕа  жуыћ  адам  ќртљрлi
аурулардан  азап  шегуде.
“БАЙЋОЃЫР”  ЅАРЫШ АЙЛАЅЫ
1955  жылы  салынды.  1957  жылдыѓ  ћыркљйек  айында
ћџрлыћаралыћ баллистикалыћ зымыран алѕаш џшырылды.
1957 жылдыѓ ћазанында тџѓѕыш Жердiѓ жасанды серiгi
џшырылды.
1961  жылдыѓ  сќуiрiнде  Ю. Гагарин  ѕарышћа  џшты.
Жџмыс  iстеген  45  жыл  iшiнде  ѕарышћа  1150  зымы-
ран,  1185  ћџрлыћаралыћ  баллистикалыћ зымырандар
џшырылды.
1994  жылѕы  келiсiм  бойынша  космодром  Ресейге
20 жылѕа  жалѕа  берiлдi.  Ол  љшiн  Ресей  Ћазаћстанѕа
жылына 115 млн  доллар  аћы  т"леп  тџрады.
Эхо планеты. 2000. № 24.

160
ЋАЗАЋСТАН  МЉШЕ  БОЛЫП  КIРГЕН
ХАЛЫЋАРАЛЫЋ  ЏЙЫМДАР
— 1992 жылдыѓ ћарашасынан ћатарында Тљркия,
Пќкстан,  Иран, Орта Азия мемлекеттерi жќне Ќзiрбайжан
бар Аймаћтыћ экономикалыћ ынтымаћтастыћ џйымына
мљше.
— 1995  жылдыѓ  желтоћсанынан  1969  жылы  ћџрыл-
ѕан  Ислам  конференциясы  џйымына  мљше.
— 1996 жылдыѓ мамырынан Ћытай, Ресей, Ћырѕызстан,
Тќжiкстан мемлекеттерiнiѓ ћатысуымен ћџрылѕан “Шанхай
бестiгiнiѓ” мљшесi  (2001 жылдан Шанхай ынтымаћтастыћ
џйымы деп аталып, оѕан мљше болып 5збекстан  ћосылды).
Бџл  џйымныѓ маћсаты Орталыћ Азия мен  Ћиыр  Шыѕыста
соѕыс саласындаѕы сенiмдi ныѕайту болып  табылады.
— Ћазаћстанныѓ Еуропа Одаѕымен серiктестiгi мен  ынты-
маћтастыѕы туралы келiсiм 1995 жылдыѓ 23 ћаѓтарында
Брюссельде жасалды, 1999 жылдыѓ жазынан бастап  кљшiне
ендi.
— 1992  жылдан  Еуропадаѕы  ћауiпсiздiк  пен  ынтымаћ-
тастыћ  џйымыныѓ  жџмысына  ћатыса  бастады.
— Еуропадаѕы  ќдеттегi  ћару-жараћтар  ж"нiндегi  келi-
сiмге  жќне  НАТО-ныѓ  “Бейбiтшiлiк  маћсатындаѕы  ќрiп-
тестiк” баѕдарламасына ћатысуда. 1997 жылдан жыл
сайынѕы  ќскери  жаттыѕуларѕа  ћатысуда.
—  1993  жылы  Ташкентте  Ресей,  Ћазаћстан,  Беларусь,
Армения,  Ќзiрбайжан,  Грузия,  Ћырѕызстан,  Тќжiкстан,
5збекстан  басшылары  ћол  ћойѕан  Џжымдыћ  ћауiпсiздiк
шартын  џйымдастырушылардыѓ  бiрi.
—  1999  жылдан  аймаћ  елдерiнiѓ  экономикалыћ  жќне
ќскери  баѕыттарын  љйлестiру  љшiн Орталыћ  Азиялыћ
Одаћтыѓ  мљшесi.
1992 жылдыѓ  ћазанында  БЏЏ  БА  сессиясында  с"й-
леген  с"зiнде  Ћазаћстан  Республикасыныѓ  Президентi
Н. Ќ. Назарбаев  Азияда  "зара  iс-ћимыл  жќне  сенiм  шара-
лары  ж"нiндегi  кеѓес  "ткiзу  ж"нiндегi  идеяны  к"тердi.
Ћазiр  оныѓ  конференцияларында  Азияныѓ  29  мемлекетi
ћатысып,  ћџрлыћтаѕы  гуманитарлыћ,  ќлеуметтiк-экономи-
калыћ  жќне  ќскери-саяси  мќселелердi  талћылауда.
—  Ћазаћстан  БЏЏ,  ТМД  жќне  басћа  да  халыћаралыћ
џйымдарѕа  ћатысуда  жќне  ћазiргi  заманда  жалпыѕа  бiрдей
бейбiтшiлiк  пен  ћауiпсiздiктi  ћамтамасыз  етуге  белсендi
араласуда.

161
— Ресей, Украина, Беларусь, Ћазаћстан 2003 жылы
бiркелкi  экономикалыћ  аумаћ  ћџруѕа  кiрiсiп,  оны  одан
ќрi  дамытуда.
ТЉРКI  ТIЛДI  МЕМЛЕКЕТТЕРДIЃ  ЫНТЫМАЋТАСТЫЅЫ
1993  жылдыѓ  сќуiрiнде  Анкарада  Ќзiрбайжан,  Ћазаћ-
стан,  Ћырѕызстан,  Тљрiкменстан,  Тљркия,  5збекстан  бас-
шыларыныѓ  бiрiншi  кеѓесi  "ттi.
Онда  негiзгi  мазмџны  мына  жоспарѕа  келiп  тiрелетiн
бiрiккен  декларация  ћабылданды:
— саясат саласында ќр мемлекет бiр-бiрiмен ћарым-ћаты-
настарын  ныѕайтып,  бiрыѓѕай  сыртћы  саясат  љйлестiредi
жќне  жљргiзедi;
— экономика  саласында  олар  "здерiнiѓ  экономика  мен
сауданыѓ  ќртљрлi  салаларындаѕы  табиѕи  байлыћтарды
игерудi  ћоса,  ынтымаћтастыћтарын  одан  ќрi  дамытады;
— ол  тљркi  тiлдi  џйымдарды  бiрiктiруге  кљш  жџм-
сайды,  олардыѓ  ћџћыћтары  мен  мљдделерiн  ћорѕайды.
1998  жылдыѓ  9  маусымында  Астанада  тљркi  тiлдi
мемлекеттер басшыларыныѓ V кездесуi болып, онда  эконо-
мика  мен  мќдениет  саласында  ынтымаћтастыћтыѓ  аса
маѓызды  мќселелерi  ћаралды.  Сонымен  бiрге  алты  мемле-
кеттiѓ  басшылары  1998  жылдыѓ  мамыр  айында  Љндiстан
мен  Пќкстан  "ткiзген  ядролыћ  сынаћтыѓ  зардаптары
туралы  мќселенi  талћылады  жќне  осы  жаѕдайѕа  байла-
нысты  "здерiнiѓ  алаѓдаушылыћтарын  бiлдiрдi.
МЌДЕНИЕТ   ЖЌНЕ   ЅЫЛЫМ
МЌДЕНИ  ЋЏРЫЛЫС
Ћазан  т"ѓкерiсiнiѓ  алѕашћы  кљндерiнен  басталѕан
мќдени  ћџрылыс  Азамат  соѕысыныѓ  ћиын  жылдарында
да  тоћтатылмады.  Еѓбекшiлердi  саяси  аѕарту  љшiн  са-
уатсыздыћћа ћарсы  кљрес  "рiстетiлдi,  мектепте  бiлiм  беру,
мќдени-аѕарту  жќне  ѕылыми  мекемелер  жљйесi  ћалыптаса
тљстi.  Бџл  жылдары  ќдебиет,  "нер,  ѕылым  салаларындаѕы
алѕашћы  табыстарѕа  ћол  жеттi.
Азамат  соѕысы  жылдарында  саяси  плакат  "ткiр  ћару-
ѕа  айналды. Ќсiресе  суретшiлер В. И. Дени мен  Л. С. Моор-
дыѓ  плакаттары  зор  табысћа  б"лендi.  Айбынды  насихат

162
жџмыстарына  ерекше  назар  аударылды.  Мќдени  ћџрылыс
жџмыстары  аћ гвардияшылар  мен  шетел  басћыншыларын
жеѓуге  ћызмет  еттi.
БОАК (БЉКIЛОДАЋТЫЋ  ОРТАЛЫЋ  АТЋАРУ  КОМИТЕТIНIЃ)
РЕСЕЙ  КЕЃЕСТIК  ФЕДЕРАТИВТIК  СОЦИАЛИСТIК
РЕСПУБЛИКАСЫНЫЃ  БIРЕГЕЙ  ЕЃБЕК  МЕКТЕБI  ТУРАЛЫ
ДЕКРЕТIНЕН ЉЗIНДI
Мектептi ћайта ћџрудыѓ басты баѕыты РКФСР-де бiре-
гей еѓбек мектебi туралы БОАК-тiѓ 1918 жылѕы 16 ћазан-
даѕы  декретiмен  бекiтiлген  бiрегей  еѓбек  мектебi  ж"нiндегi
декларациясында белгiленген болатын. Жастары 8-ден
13-ке дейiнгi жќне 13-тен 17-ге дейiнгi балалар љшiн 2 са-
тыѕа б"лiнген  бiрегей  еѓбек  мектебi ашылады. Мектептер-
де оћу аћысыз, саяси-техникалыћ оћудыѓ ћажеттiлiгi  жа-
рияланады.
11-бап. Мектеп  жџмысыныѓ  негiзгi  бастаулары.
12-бап. Мектеп "мiрiнiѓ негiзi "ндiрiстiк еѓбек болуы тиiс.
Ол бљкiл айналадаѕы "мiрдi бiлуге жол ашатын оћыту,  бiлiм
берумен айырылмастай, тыѕыз байланыста болуы ћажет.
Эпоха  социализма (1917—1920 гг.) Выпуск I.
Сб.: документов по истории СССР. 1978. С. 232.
ТЉРКIСТАН  МЕМЛЕКЕТТIК  УНИВЕРСИТЕТIН  АШУ  ТУРАЛЫ
ХАЛЫЋ  КОМИССАРЛАРЫ  КЕЃЕСIНIЃ  ЋАУЛЫСЫ
Кеѓес љкiметi  џлт  республикасындаѕы жоѕары оћу  орын-
дарын  дамытуѕа  ерекше к"ѓiл  б"лдi.  1920  жылы  7 ћыр-
кљйекте В. И. Ленин Ташкентте Тљркiстан мемлекеттiк
университетiн  ашу  туралы  РКФСР  Халыћ  комиссарлары
кеѓесiнiѓ  декретiне  ћол  ћойды.  Бџл  Орта  Азиядаѕы  бiрiншi
жоѕары оћу орны едi. Университеттi ћџру жќне оныѓ  жџ-
мысын жолѕа ћоюда  Ташкентке  Мќскеу  мен  Ленинградтан
келген профессорлар мен оћытушылар љлкен к"мек  к"рсеттi.
Халыћ  Комиссарларыныѓ  Кеѓесi  ћаулы  еттi:
1. Ташкент ћаласында Мемлекеттiк университет  ашылсын.
2. Тљркiстан  Мемлекеттiк  университетi  РКФСР  Аѕарту
комиссариатыныѓ  тiкелей  ћарамаѕында  болады.
3.  Университеттi  џстауѕа  тиiстi  ћаржылар  сол  комис-
сариаттыѓ  сметалары  бойынша  босатылады.
В.И.Ленин. О  науке  и  высшем  образо-
вании.  М.,  1971.  С. 339.

163
ЋАЗIРГI  ЗАМАНЅЫ  БИОЛОГИЯ  МЕН  ЅЫЛЫМИ
МЕДИЦИНАНЫЃ  НЕГIЗIН  ЋАЛАУШЫ
(Б.Могилевскийдiѓ    “Илья   Ильич   Мечников”
атты   кiтабынан)
И. И. Мечников  (1845—1916)  "з  еѓбектерiн  аса  маѓызды
организмдердiѓ  "мiрi  мен  "лiмi  мќселесiне  арнады. Ол
иммунитет  теориясын  тџжырымдады,  туберкулез  бен  тќр-
биелеу љрдiстерiн зерттеу саласында к"птеген iстер атћарды.
Патша  љкiметiнiѓ  ћуѕынына  џшыраѕан  Мечников Ресейден
шетелге кетуге мќжбљр болды да, 1888 жылдан "мiрiнiѓ
аћырына дейiн Парижде Пастер институтында жџмыс  iстедi.
Илья  Ильич  Пастермен  бiрiншi  рет  Париждiѓ  Латын
кварталындаѕы  Воклен  к"шесiнде  кездестi.  Пастер — кiш-
кентай  ѕана,  саћал-шашы  аппаћ  ћудай  ћарт  кiсi — ћџты-
руѕа ћарсы егу жљргiзiлiп жатћан асыѕыс салынѕан  љйшiк-
тiѓ ћасында отыр. Ол бетiн кљн  шуаѕына  ћџмарлана  тосады.
Басында ћара таћия, ал ћалыѓ ћастарыныѓ  астынан ћыраѕы
к"гiлдiр  к"здерi  тесiлiп ћарайды.  Пастер  жартылай  т"секке
таѓылып  ћалѕан-ды,  денесiнiѓ   сол  жаѕы  ћимылсыз  едi.
Ол  Илья  Ильичтi  ћуана  ћарсы  алды.  Ќѓгiме  бiрден
организмнiѓ  микробтармен  кљресуi  мќселелерiнiѓ  т"ѓi-
регiне  ауысты.
Мечниковтыѓ  ѕылыми  еѓбектерiне  "зiнiѓ к"зћараста-
рын  айтып, Пастер ћонаћћа аса  жылы  шырайлы  пейiл
к"рсеттi.  Ол Илья Ильичтi институт жџмысымен ћуана-
ћуана  таныстырды.
Мечников  амалсыздан  Парижде  ћалып,  осында  орыс
ѕылымыныѓ  абыройы  љшiн  кљресуге  бел  байлады.  Мечни-
ковтыѓ Пастер институтындаѕы зертханасы кейiнiрек ресми
емес орыс бактериологиялыћ институтына айналды.  Онда-
ѕан, жљздеген  орыс  ѕалымдары  Парижде  Илья  Ильичпен
жџмыс  iстеп,  орыс  ѕылымыныѓ  туын  жоѕары  к"тердi.
Дљниежљзiлiк  микробиология  тарихында,  Мечниковтыѓ
орыс микробиологтерiнiѓ мектебi еѓ ћџрметтi орындардыѓ
бiрiн  иелендi.
1908  жылы  Стокгольмнен  кљтпеген  хабар  келiп  жеттi.
Илья Ильич Мечниковке  Эрлихпен  бiрге  иммунитет  ж"нiн-
дегi  зерттеулерi  љшiн  Нобель  сыйлыѕы  берiлдi.  Нобель
сыйлыѕы  Илья  Ильич  туындысы  фагоцитарлыћ  теория-
ны  дљниежљзiлiк  мойындаудыѓ  белгiсi  деп  ћабылдады.
Могилевский  Б.  Илья  Ильич  Мечников.
М., 1958.  С. 25-26.

164
ЏЛЫ  ЅАЛЫМ.  АЗАМАТ.  ПАТРИОТ
(Д. А. Бирюковтыѓ   “Иван   Петрович   Павлов”
атты   кiтабынан)
И. П. Павлов (1849—1936) — џлы ѕалым, физиолог, жа-
нуарлар  мен  адамдардыѓ  жоѕарѕы  нерв  ћызметi  туралы
материалистiк  iлiмнiѓ  негiзiн  ћалаушы.  Оныѓ  шартты
рефлекстер  туралы  iлiмi  адам  психикасыныѓ  ћџпияла-
рын — жљйкеде,  бас  миында "тетiн  кљрделi  процестердi
ашуѕа мљмкiндiк бердi.  5зiнiѓ  асћорыту  процестерiн ашћан
жаѓалыћтары љшiн И. П. Павлов 1904 жылы Нобель  сый-
лыѕын иелендi. И. П. Павлов  "зiнiѓ  бар  кљшiн  орыс  ѕылы-
мын  жетiлдiру  мен  дамытуѕа  арнады,  ол  ѕылымѕа  жан-
тќнiмен  берiлген  ѕалым  едi.
“Ойлаудан  лќззат  алу — деп  жазды  ол,  —  еѓ  "ткiр,  еѓ
тереѓ, наѕыз шексiз  сезiм. Адам љздiксiз  оймен  жџмыс
iстейдi. Адам "з к"зћарасымен дљниенiѓ бiр  бџрышымен
тџйыћталып  ћоймай,  оны  тљгел  ћамтыѕысы келедi. Ал
бџл — парасатты, сезiмге лайыћ "мiрдiѓ жќне заттарды
анаѕџрлым дџрыс тљсiнудiѓ ћажеттi шарты. Табаныныѓ
астынан  артыћ  жердi  к"ре  алмайтын  адамдарды тiршiлiк
тырбаѓдары ћалай џрып-соћты кеѓ  к"зћарасты адамдар-
дыѓ жанын солай ћинауѕа олардыѓ  ћџдiретi  жетпейдi”
(И. П. Павловтыѓ хаттарынан.) И. П. Павловтыѓ жекеба-
сыныѓ наѕыз жарћын ћасиеттерiнiѓ бiрi оныѓ  Отанына, "з
халћына деген шексiз де тереѓ сљйiспеншiлiгi  едi.
Бирюков  Д. А. Иван  Петрович  Павлов.
М., 1949.  С. 43-44.
РЕАКТИВТIК  ЋОЗЅАЛЫС  ЖЌНЕ  ПЛАНЕТААРАЛЫЋ
ЋАТЫНАС ТЕОРИЯСЫНЫЃ  НЕГIЗIН  САЛУШЫ
(Н.Усовтыѓ  “Жџлдыздарѕа   барар   жолда”   кiтабынан   љзiндi)
К. Э. Циолковский  (1857—1937) — џлы  ћиялшыл  жќне
ѕалым, реактивтiк  ћозѕалтћыш  теориясын  ойлап  тапты
жќне  ѕарышћа џшу мљмкiндiгiнiѓ негiзiн ћалады. Ол кеѓес
ѕылымын тамаша  табыстарѕа жеткiздi, соныѓ арћасында
Кеѓес  Одаѕыныѓ  алѕашћы  ѕарышћа  џшулары  жљзеге
асырылды.
...Егер  планетааралыћ  кеме  секундына  8  шаћырымнан
кем  емес  жылдамдыћпен  ћозѕалатын  болса,  ол  атмосфера-
ныѓ  шетiне  шыѕады  да,  Ай  сияћты  Жердiѓ серiгiне

165
айналады, себебi  мџндай жылдамдыћ кезiнде ортадан
тепкiш  кљш  жердiѓ  тарту  кљшiне  теѓеледi. Ал  егер
ћозѕалыс  жылдамдыѕы секундына  12  шаћырымнан  к"п
болса,  онда  зымырандыћ  снаряд  жердiѓ  тарту  кљшiн
тљбегейлi  жеѓiп,  кљн  маѓындаѕы  кеѓiстiкке  кетедi  де,
планеталар  мен  метеориттер  арасын  бiраз  шарлап,  бiздiѓ
Жер  мен  Марс  сияћты  Кљннiѓ  серiгiне  айналады.  Егер
џшу уаћыты  мен  траекториясын  жаћсылап  есептесе,  ондай
кеме  Марс  не  Венераѕа  ћона  алады.  Ћону?  Ќѓгiме  с"зде
емес.  Адамзат  осы  формулаларды  iске  асыруѕа  љйренген
кезде  ћажеттi  с"з  "зiнен-"зi-аћ  табылады.
Егер  жылдамдыћты  одан  да  к"бейтсе,  реактивтi  кеме
Кљн  жљйесiнен  де  жџлынып  шыѕып  басћа  жџлдыздарѕа
кетедi.  Мљмкiн  оны  Центавр  шоћжџлдыздарыныѓ  жаћын
орналасћан жџлдызыныѓ  бiреуiне жiберер.  Бќрi  де  осылай,
математиканы  бiлетiн  кез  келген  кiсi  бџл  есептермен
келiседi.  Олар  талассыз.
Бiраћ  ондай  жылдамдыћтарѕа  ћалай  ћол  жетедi,  бџл
формулаларды  ћалай  жљзеге  асыруѕа  болады?  Олар  мќѓгi
баћи тек ћиялшылдардыѓ игiлiгi ѕана болып ћалмас па  екен?
Жоћ,  олай  болып  ћалмайды!  Ал  Циолковский  егер  ол
формулаларды  сџйыћ  жанармайлар  пайдаланатын  зымы-
рандарѕа  ћолданса,  iске  асатынын  тљсiндi  жќне  дќлелдедi.
Ол  "зiнiѓ  т"л  формуласын,  ол  арћылы  кеме-зымыран
ћозѕалатын  теорияны  жасады.  Бџл  iске  асады!  Мiндеттi
тљрде  болады!  Адамзат  бiр  орында  тџраћтап  ћалмайды,
ол  ќрдайым  алѕа  џмтылады,  сондыћтан  ерте  ме,  кеш  пе
оныѓ  формуласына  келедi.
Зымыран,  тек  ћана  зымыран  адамды  жердiѓ  тарту
шебiнен  алып  шыѕады.

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: