Мәшһүр Жүсіптің тұспалдау өлеңдері

XVІІІ ғасырдағы Бұқар жыраудың «Ханға жедел айтпасам» өлеңінде тұспалаудың өзіндік бірі түрі көрініс тапқан:

Судан қашып қарағай

Шөлге біткен бір дарақ,

Шортан шөлге шыдамсыз

Балықтан шыққан бір қарақ.

Ойлама шортан ұшпас деп,

Қарағайға шықпас деп ...[19, 134 б.].

Кешегі кеңес дәуірінде Бұқар жырау өлеңдері неғұрлым толық шықты деген жинақтың өзінде шығарманың 29 тармағы қысқаруы тегін емес. Ол тәуелсіздіктен кейін жарық көрген кітапта біршама түзетілген [27]. ҚР ҰҒА Орталық ғылыми кітапханасы қолжазба қорындағы 1177 папкадағы Мәшһүр Жүсіптің өз жазбасынан (62-63 б.) алынған бұл мәтінде сол үзіндінің 15-тармағы: «Азды көпке теңгеріп» кірмей қалған, сонымен оның алдындағы 14-жолдағы «жемқорларға» сөзі «жемірлерге» - деп сәл өзгертіліп берілген. Сондай-ақ ең соңындағы 26-тармақ: «Теңдік тимес құлыңнан» болса, ол «теңдік тимес қолыңнан» - деп қате берілген. Әйтсе де тұңғыш толық жарияланған өлең соңында «қарағай», «шортан» тұспал ұғымдары мәні ашылып, кейін келген отаршылдар ылаңы ашық айтылған:

Ел қамын айтқан жақсыны

Сөйлетпей ұрар ұртына.

Бауыздамай ішер қаныңды,

Өлтірмей алар жаныңды,

Қағазға жазар малыңды,

Есепке салар барыңды,

Еліңді алар қолыңнан,

Әскер қылар ұлыңнан,

Тексізді төрге шығарып,

Басыңа ол күн туғанда

Теңдік тимес құлыңнан. [28]

Патшалық Ресейдің отарлау саясатының өрши түсуі, наразылық өлеңдерін жарияламау, қысым өсуі, бәрі ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басында қазақ поэзиясындағы тұспал өлеңдердің тууын және дамуын негіздеді. Абайдың 1886 жылы жазған: «Қыран бүркіт не алмайды салса баптап» өлеңінде қыран бүркітке құс алдырмас үшін енді біреулердің оған қоса күйкентай мен қарғаны жіберетіні айтылады да:

Қарқылдап қарға қалмас арт жағынан,

Күйкентайы үстінде шықылықтап.

Өзі алмайды, қыранға алдырмайды,

Күні бойы шабады бос салақтап [21, 49 б.] – деп, қарға, күйкентайдың өздері түк алмаумен қоймай, қыранға бөгет бола алғаны әспеттеледі. Біздіңше, ақын мұнда тек аңшылық сәтсіздіктерін емес, қайта сол арқылы ел қамын жеген күрескерлерге ерген болып, бөгет тудырып жүрген әрекетсіздер ісі қоса тұспалданады. Осы орайда өлеңнің соңғы төртінші шумағының соңғы екі тармағы, яғни 15-16 жолдары бізге белгілі Абай кітабында жоқ екенін, ал Мәшһүр Жүсіптегі әулеттік мұрағатында ол тармақтар былай сақталғанын айтқымыз келеді: «Есір серік бермейді сөзге теңлік, // Тура шыннан қашасың қорғалақтап» [29]. Міне, мұндағы шыннан, яғни шындықты айту мен естуден, қашуды тікелей мінеу де әңгіменің өзекті түйіні аңшылық сәтсіздігіне емес, ел өміріндегі келеңсіздікке арналғанын дәлелдей түседі. 1913 жылы жазылған С.Торайғыровтың «Түсімде» өлеңінде Ресей отарлауы қыспағындағы қазақ елінің мүшкіл халі тұспалданып берілген:

Тағы да бір даулаған отты көрдім,

Қап-қара хисабы жоқ топты көрдім.

Мас болған дау-жанжалмен әлгі аңдарға

Ұсынған әр тараптан оқты көрдім.

. . . Аңдар тұр от пен судың арасында,

Сахараның әр жердегі даласында.

Әр нешік ғаріптердің ісі мүшкіл,

Я, Рахман, өзің бір жөн табасың да. [30]

Міне, мұнда басты әңгіме әлде бір аңдар туралы еместігі, қыспақ көрген жойылу қаупі төнген қазақ халқына арналғаны белгілі. Бұл идеяны 1917 жылдан кейін нағыз бостандық келді деп сенген С.Сейфуллиннің өзі 1914 жылы «Түс» өлеңінде тұспалмен жеткізген. Ақын түсінде бір бақшадағы ағаштардың күзде емес, жаздыгүні қурап қалғанын т.с.с. көргенін бейнелейді де, қазақ халқының мұң-күйін бір шыбықтың сөзімен тұспалдап берген:

Ынтымақсыз иеміз болғаннан соң,

Жанжал қып, харап қыпты бірі-бірін.

Түсіпті қараңғылық сонсоң бізге,

Хан тәңірі аяғандай бізден нұрын [31].

Көріп отырғанымыздай, мұнда да өзекті ой, идея бақшаның қурауы, немесе табиғаттағы қараңғылық емес, адамдар өміріндегі жүдеушілік, оларға төнген қауіп туралы екені анық. Рас, С.Сейфуллин 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін де тұспалдау әдісін жиі қолданды. Бұл тұста ақын кеңес үкіметінің ниеті ізгі деп санап, соған сенгендіктен де, тұспалдауды тұнжыр қалыпты емес, жақсы делінген өмірді жарқын суреттермен ғана бейнелеуге иек артты. Бұл тұстағы Сәкеннің тұспалдауды қалай пайдаланғанын белгілі зерттеуші Е.Исмайылов орынды көрсеткен: «Тұспалдап жырлау көп ақынға тән, әсіресе, романтикалы поэзияға тән сипат. Оны біз Лермонтовтың, Блоктың, Абай мен Сұлтанмахмұттың поэзиясынан үнемі кездестіреміз, революцияны дауыл, нажағай, желдің екпіні бейнесінде жырлаған ақын шығармаларын да жақсы білеміз. Әңгіме ақынның бейнелеу тәсілінде емес, соған қандай мән беріп, идеясын айқын аңғартуында. Сәкеннің дала, жел, дауыл, аққу құс, асау тұлпар, эспресс, поезд, аэроплан, лашын құс образдарын белгілі бір сюжетке, айқын бір идеялық мақсатқа байланысты жырлауы революциялық романтиканың бойына жарасымды келіп отырады» [32].

Мәшһүр Жүсіптің 1907 жылы Қазан қаласында басылған «Тірлікте көп жасағандықтан, көрген бір тамашамыз» кітабына енген «Соқыр, саңырау және жалаңаш» өлеңі тек аталған ақынның емес жалпы ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығындағы қазақ поэзиясының ең озық тұспал өлең үлгісі деуге негіз толық. Өлеңде сөз болған соқыр, саңырау, жалаңаштың үшеуі де өмірде жиі кездесетін соқыр, саңырау, жалаңашқа ұқсамауымен де назар аудартады:

Дүрбіден біреуінің өткір көзі,

Көрмейді дәнемені сөйтсе де өзі.

Қырағы құмырсқадай нәрселерге,

Онан үлкен зорлардан жоқ боп сөзі.

Сұрасаң түгел айтып беруінде.

Онан басқа нәрседен түк көрмейді,

Кемдік жоқ жер-су басып жүруінде.

Өлі емес, дені сап- сау, өзі тірі.

Дауысын дүңгірлеген естімейді,

Құдайдың соқтықса да көк пен жері.

Ұрынбасаң, білмейсің оның сырын.

Сыбырлап жасырып айтқан құпия сөзді

Естиді құлақтыдан әбден бұрын.

Ашылып көрініп тұр ұят жері.

Етегі сүйретіліп келе жатыр.

Жаға-жең жоқ болса да, ол өңірі [24, 12-13 б.].

Әйтсе де басты қиындық, өзекті трагедия олардың соқыр, саңырау, жалаңаш болуында еместігі, қайта соны жасыруда екендігі өлеңде нақты көрсетілген:

Соқыр айтты:

- Мен анық тұрмын көріп,

Бір адыр қол келеді сейіл құрып.

Саны сонша өзінің пәлен мың! – деп,

Бүлінді өз-өзінен құдай ұрып.

Онда саңырау дүрілдеп келді жетіп:

- Дауысын тұрмын, - дейді, - мен де естіп.

Ана екеуі айтқан соң жау жетті деп,

Жалаңаш жаман қорықты есі кетіп:

Бір қуылса, соңымызға бұл жау түсіп,

Менің құрғыр қызығып етегіме,

Ұзынын қоймайды ғой алмай кесіп!

- Көрдім мен, - деп, - міне, - келді!

Саңырау тұр:

- Құлағым, - деп, - дыбыс берді!

Жалаңаш тұр, жан қоярға жер таба алмай:

- Айрылдым етегімнен мен, - деп, - енді! [24, 13-14 б.].

Шығармада одан әрі босқа дүрліккен үшеудің қашып жүріп айдалаға шығып кеткені, аштыққа ұрынған соң барып бір-бірінің өтірікке сенуін сынағаны сөз болады. Ең соңында бұл үшеуінің бір иесіз үйге кіріп, бір сүйекті кеміріп, соны қанағат қылғаны баяндалады:

Бір жемтік тақыр тиді болып қалған,

Талай қарға-құзғындар ауыз салған.

Ауыз жарыр еті жоқ бір қу сүйек,

Ұшқан құс, жүгірген аң қорек алған.
Елсізде кез ғып құдай душар еткен,

Болмайды аш, душар боп бұған жеткен.

Құста сұңқар, болмаса аңда арыстан,

Кем шығар бұл жемтіктен татпай кеткен?!

Тас, ағаш шайнағандай ол темірді.

«Қарыны қайғысыздың тоқ» - деген бар,

Жеуменен емін-еркін құп семірді. [24, 16 б.]

Әйтсе де бұл мәнсіз тіріліктің аяғы өлім болып, үшеуі де дүниеден өткенін бейнелеген соң, ақын сынын жайып салады:

Манағы үшеуі кім еді болған жолдас,

Ондай болып бас қосса ешкім оңбас!

Бірі хырыс дүние еді, көзі соқыр,

Болған оңбас соқырмен айлас, мұңдас.
Хырыс дүние кеткен соң көзді жауып,

Оңай емес енді алу жолды тауып.

Халықтың ғайыбын көруге бек қырағы,

Бір алуға бетіңнен итше қауып.

«Соқыр» - деп, салдым соны өз басына.

Дәнемені өз көзі көрмеген соң,

Жұқтырар соқырлығын жолдасына.

Асықпасаң әзір тұр, міне, тойың.

«Керең саңырау – дегенім – құлағы жоқ» -

Таусылмайтын ұшы жоқ ұзын ойың.

Жан жоқ боп ақыл, ойға өзінен мол.

Өз жанының пайдасын естімейді,

Естір болса, жүріс бар-бір сапар жол.

Ойлаймысың бір іске деп жарамас?!

Келіп пе едің жалғанға киім киіп,

Тумап па едің анадан сыр жалаңаш?!

Бәрін тастап кетесің бір жерге үйіп.

Жұрт есіркеп үш қат бөз орамаса,

Киімің жоқ кететін тағы киіп. [24, 18-19 б.].

Міне, өз заманындағы «өз басына» «керек істі» көрмейтін «соқырды», «өз жанының пайдасын» естімейтін «саңырауды», өлгенде, о дүниеге өзімен бірге еш затты, бұйымды, яғни байлықты алып кете алмайтынын ескермей, «жалғанға киім киіп» келгендей тоқмейілсуші «жалаңашты» ақын осындай шартты сюжет, көркем бейнелеу көмегімен әсерлі шеней білген.

Мәшһүр Жүсіптің «Толқын» өлеңінде мынадай жолдар бар:

Әр тұста қилы-қилы заман өтті,

Су тасыды, көп толқын қайда кетті?

Кеткен толқын өз-өзінен кете берсін,

Желмен қуып, толқынды толқын жұтты.

Ер басына күнелтпек бір сал байлап.

Толқын жайын білмеген қырсықтылар

Салы суға кетпекші, соры қайнап.

Жоқтап, көксер зейіні жетпегендер.

Қандай жақсы дәуренмен өмір сүрер:

Салы суға бұзылып кетпегендер [24, 20-21 б.].

Алла адамды жаратты артық зерек,

Өзгеден ерекше қып оқшау бөлек.

Ақылыңа сыйғанды алып ұста-дағы,

Ақылға сыймағанды қылма керек [24, 21 б.].

Жұмбақтап, тұспалдап айту ақынның «Мәшһүрдің өзін-өзі ертегі қылып сөйлегені» өлеңінде де өріс алған. Бұл туындыда Мәшһүр Жүсіп өзі жасаған шартты ертегі сюжетін пайдаланған. Онда баяғыда бір ханның бір сұңқарды аңшылық ісінде пайдаланғаны және ол құсты ерекше мәпелегені сөз болады:

Хан оның балақ бауын алтындатты,

Күнге жарқ-жұрқ еткізіп жалтылдатты.

Алғанына қызығып, салғанына,

Талай атты сабылтып, салпылдатты.

Хан оған сап алтыннан қоңырау тақты.

Қант бүркіп ерте-кеште жегізген соң,

Мейлінше алғыр болып ұшып бақты [23, 259 б.].

Шығармада одан әрі «аса сыйлап күткенді көтере алмай» сұңқардың «желігіп» хан қолынан қашқаны, бұрыңғы ұяластарын қайта тапқаны айтылады. Ал, мұнда қайта оралуына қуану орнына ұяластарының реніш білдіргені, ақырында қашқан сұңқарды өлтіріп тынғаны баяндалады. Шығарма соңында ақын тағы да өз жұмбағының шешуін, өз тұспалының мәнін ашық айтады:

Қуғаным бала жастан – ғылым жолы,

Емес пе ғылым жолы – ханның қолы.

Жазасы хан қолынан қашқандықтың

Ит қорлықпен күнелтің оны-мұны [23, 261 б.].

Өз ойын тұспалдап жеткізу ақынның «Түн қараңғы», «Төрт асыл, бес береке» өлеңдеріне де тән.

Мәшһүр Жүсіптің тұспал туындылары ішінде «Сәйгелді, сона, бөгелек» деген өлеңі де назар аудартады. Шығармада сәйгелді, сона, бөгелектің сөзіне сеніп, олардан қандай залал тиерін бағамдамаған: сиыр, түйе, жылқының кейін қалай зардап шеккені нақты бейнелеген:

Сәйгелді қонды сиыр сауырына,

От тисе байқатпайды бауырына.

Шыбын-шіркей боп жонға шығып кетті,

Келуге, қолы тимей, ауылына.
Түйенің қанын келіп сона сорды,

Қайнатты қалай қылып қалың сорды?!

Шарасынан шығумен екі көзі,

Қарсы алдында тұрса да, көрмей орды.

Ем тапшы енді мұның жауырына.

Бөгелек қонар жерін өзі біліп,

Шап етті шап пен қолтық, бауырына.

Көкіректе - дерт, көзінде жас боп қалды.

Ызылдап бір бөгелек жетіп келсе,

Бір мың жылқы иіріліп тас боп қалды [23, 273-274 б.].

Өлеңде, сиыр, түйе, жылқы шеккен зардап суреттелуі арқылы қазақ халқының да сәйгелді, сона, бөгелек тәрізді сөзбен алдағыштарға сенем деп, қаншалық опық жеп жүрген тұспалданған.
1.5 Мәшһүр Жүсіптің жұмбақ өлеңдері
Тұспал, бүркеме туындылар дегенде, жұмбақ өлеңдердің де орны ерекше екенін ескерген жөн. Мәселен, «Бір үйге» (1911 ж.) шығармасында лирикалық қаһарман «бір үйге ... тамаша етіп» көп қарайтынын мәлім етеді де, оның әдеттегі үйде жоқ өзгешеліктеріне көңіл бөлгізеді:

Әйнегі – су шыныдан, зыбыржаттан (зұпаржаттан),

Оқу бар ол әйнекте жазған хаттан.

От саулап әйнегінен көрінген соң,

Бұл дүние ома фиһа шықты жаттан.
Құдайдың қаламымен жазылған нон,

Басы-жетпіс, аяқ-елу, ортасы-он.

Ноқаты саулап нонның шамшырақтай,

Есіңнен шығар, көрсең, ат пенен тон!

Оқысаң және болып харысқа хад,

Оп-оңай даяр оқу алуға иад.

Хырыстың сбады болып табылған соң,

Біздерде құмарпаздық қалды бір ат.

Мөлтілдеп қарақаттай тұрса толып.

«Жесем-ау алып соны!» - деумен текке,

Барады бос үмітпен кеудең толып [22].

Шығармада содан біраз кейін берілген:

Сол үйден түгел тегіс табылады,

Не нәрсе көңілге алып қылған керек - жолдары да ол үйдің тегін еместігіне үңілте түседі. Автор енді бірде өз ниетін білдірерде де, оны тура айта салмай, тағы да жұмбақтап, ишаратпен жеткізеді:

Қосайық кәф пен нонды, ән салайық,

Үй даяр сырласатын, жүр, барайық.

Шамға шам түсуменен тіл алып тұр,

Қоспайық тұзға сорды, қамданайық [22, 3,5,6 б.].

Өз ойын тұспалмен, яғни жұмбақ көмегімен ишараттау ақынның «Қанағат туралы жұмбақ өлең» туындысына да тән. Онда бір патшаның көп қосынды жауға аттандырғаны, сапарға шыққан «жер қайысқан» адамдардың күн ыстықта әбден шөлдеп келе жатқанда, олардың алдынан кес-кестеп «бір өзен сарқыраған» кез болғаны айтылады.Әдетте ағып жатқан су әрі тұщы, әрі ең таза саналатынын ескерсек, әскерді бастап келе жатқан хан жарлығы өзгеше болуымен көңіл бөлгізеді:

Сонда ханы нөкерге жарлық шашты:

- Бара сала қоймаңдар суға басты!

Сол судан ішкендерің бізге ере алмай,

Қаларсың жер бауырлап, құшып тасты.

Жақсы ғой жер бауырлап жатпағаның!

Ішсең судан, өлесің, суға кетіп,

Ішпегенің – ол суға батпағаның!

Шелек түгіл, тостаған, аяқ та алма!

Ішкеніңмен қанбайсың, тоя алмайсың,

Айттым, әні, мейлің нан, мейлің нанба!

Қалмайсың соны қылсаң, қаңғып жұртта.

Сөз тамам, айтқанымды берік ұстаңдар

Ішпеген іште, ішкен қалмақ сыртта [22, 9 б.].

Әйтсе де бұл жарлыққа азшылық қана мойын ұсынып, көпшіліктің оны орындамауы, сөйтіп пәлеге ұшырағаны көрсетілген:

Бас қойды көбі жұрттың бара сала,

Жөнелді жанталастар шелек ала.

Біреуі - аяқ, біреуі құманменен

Алып жатыр бөшкелеп құйып және.
Әркім білген жабдығын етіп жатыр,

Бас қоймаған дін есен өтіп жатыр.

Сүңгіп барып ішемін дегендері

Су түбіне көрінбей кетіп жатыр [22, 9-10 б.].

Бұдан бұрыңғы «Бір үйге» өлеңінде жұмбақ сырын ақын ашық айтпай, оны да ишаратпен меңзесе, бұ жолы өлең аяғында оның шешуін анық жазған:

Құдайдың бізге сыйлап қойған ханы –

Жіберген әрбір тұста пайғамбары.

«Жоққа – шүкір, азына – қанағат!» - деп,

Әуел бастан кешіріп, айтқан, әні!
«Дүние ойна» - деуменен өмірің өтер,

Бұ дүниеге қарық(ғарық) болған суға кетер.

Алас ұрып, жаныңды қинағанмен,

Ажал келіп қалған күні бәрі бітер.

Бұ жалғанда сусыны емес қанған.

Бір татқанға қанағат қылған жандар.

Тәңірі алдына көркейіп мәз боп барған [22, 11 б.].

Ақынның өз ойын астарлап жеткізуі оның «Мінілмеген көлік» (1911 ж.) өлеңіне де тән. Онда лирикалық қаһарманның талғамай, «ит жиреніп жеместі» асағаны, яғни арам етті көп жегені, соның нәтижесінде бар денесінде бармақтай адал жоқ екені айтылады да, Алла ұйғарған көлікті кезінде пайдаланбағаны, енді ол жас түліктің өсіп, үлкен асау жануарға айналғаны, демек оған қазір міну мүмкін еместігі сөз болады:

Тәңірім бізге беріпті: «Мін, - деп, - керік!»

Жергілікті жаратып, қылып серік.

Міну түгіл, жүрмеймін жетектеп те,

Соны арқалап жүруге өзім жерік.
Жасымнан мен арқалап қылдым машық,

Болғандықтан боталы түйеге ашық (ғашық).

Есім-дертім бұл итке кетіп қалып,

Қызығынан жалғанның қалдым қашық!

Енді табан қырыққа қадам бастым.

Мен арық та, ол – семіз: күнде өсуде,

Қалжырап, арқалаудан енді қаштым!

Артасың, атаң басы, сен жүк жайлап.

Жоласақ маңайына енді бірақ,

Басыңды быт-шыт қылар бір-ақ шайнап [22, 23 б.].

Келтірілген үзіндідегі «итке» сөзіне назар аударсақ, ол «ит – нәпсі – дегеннің қысқарған түрі екені анық. Жалпы мұсылмандық шығыс әдебиетінде және Мәшһүр Жүсіпте «ит» және «нәпсі» ұғымдарының тығыз байланыста қолданылғаны бұған дейінгі Ертай Жүсіпов зерттеуінде біраз нақты сөз болған [3, 13 б.]. Сөйтіп, мінілмеген көлік мәнін, лирикалық қаһарманның шектеулі мүмкіндігін тұспалдап жеткізу арқылы Мәшһүр Жүсіптің лириканың жанрлық шеңберін көп кеңейткені көрініп тұр. Мұның бәрі ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ лирикасын сөз еткенде, онда ерекше орын алатын тұспал өлеңдерге кең көңіл бөлу керектігін дәлелдей түседі.
1.6 Мәшһүр Жүсіптің мадақ өлеңдері
Сөз болып отырған кезеңдегі қазақ лирикасының, оның ішінде Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің алар орнын межелеу үшін ақынның мадақ өлеңдерін де арнайы қарастырған жөн. Сөз жоқ әр кезде, әр кезеңде мадақ өлеңдердің түрліше аталуы, оған қилы міндеттер артылуы – бәрі бұл түрдің де өз өрнегі, өз орны бар екендігіне сәуле түсіре алады. Орыс әдебиетінде мадақ өлеңі «ода» деп аталса [33], шығыс әдебиетінде «қасида» өлең түрі [34] бар екені мәлім. Мақтау өлеңдерінің қазақ поэзиясында орын алатынына А.Байтұрсынов та көңіл бөлген [15, 269 б.].

Мадақ өлеңнің Мәшһүр Жүсіпке дейнгі даму тарихына да біраз көңіл бөлгіміз келеді:

Бәрін айт та, бірін айт,

Қабағын қара сусар бөрік басқан,

Жауырнын күшіген жүнді оқ жанышқан,

Қалжуырдай шаншылған,

Күшігендей шоңқайған ...

Он екі құрсау жез айыр,

Қара мылтық жұмсаған,

Бұ жиынның ішінде

Қара найман Жақан бар [Естерекұлы ер Шобан]
Басыңа біткен күніңіз,

Құтты болсын ұлыңыз,

Хан Абылай атандың,

Дүниеден шықпай мініңіз.

Алтын тақтың үстінде.

Үш жүздің басын құрадың.

... Арманың бар ма, Хан ием?! [Бұқар жырау] [19, 91, 135 б.]

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының әр кезде әр адамдарға арнаған: «Өтеміс абыз», «Тайкелтір би», «Ізбас қажы», «Қажымұқан», «Иса Шорманұлы» өлеңдерін идеялық-тақырыптық негізіне, арқалаған жүк сипатына т.с.с. қарап «мадақ өлеңдері» түрі ретінде арнайы қарастырамыз. «Өтеміс абыз» туындысы - әрі хикаят өлең, яғни оқиғалы, сюжетті өлең үлгісі, әрі «мадақ өлең» дегенге де келеді. Бұл да «Өлең түрлері», немесе «Жанр түрлері» - деп бөлудің шартты ұғым екенін, өйткені таза жанр түрі бола бермейтінін, қайта бір түрдің деп алғанның ішінде екінші бір түр сипаты орын ала беретінін көрсетеді. Бұған дейінгідей бұл жолғы бөлуде де біз қай жанр түрінің қаншалық үстемдік, жетекшілік етуін, яғни белгілі бір түрдің қаншалық басылымдығына сүйеніп жіктеп бөлуді жүргіздік. Шығармада екі оқиға бар: оның біріншісі бір лирикалық бейненің түнде үйіне келген ұрыға яғни екінші лирикалық бейнеге жанашырлық білдіруі болса, екіншісі намазға отырғанда, қасқырдың екі қойын қуып кетуіне алаңдап, намазын бұзбауы, дін жолына беріктігі. Ал, осы екі оқиғаны біріктірудегі өзекті идея тұрғысынан келсек, ол Өтемістің Алла жолына, мейірбандыққа шын берілгенін дәлелдей отырып, оны мадақ етудің алға шыққандығы дер едік.

Мәшһүр Жүсіптің «Тайкелтір би» өлеңі де әрі сюжетті, оқиғалы туынды үлгісі де, әрі мадақ өлең түрі деуге негіз толық. Өлеңде Тайкелтірдің бала кезінде қандай қиындық көргені, інісімен екеуі үйінен қашып Ташкент қаласына барып іліккені, бір дауға байланысты қала ханы Ежен жұртты жинағанда, адамдармен бірге барып, берілген сауалға жауап беріп, өз жай-күйлерін баяндағаны айтылады. Ақырында хан бұған өзіне тірелген, шешілуі қиын үш дауға төрелік айтуға рұқсат береді де, Тайкелтір тапқырлығымен көзге түседі.

«Ізбас қажы» туындысы да әрі оқиғалы, сюжетті туынды, әрі мадақ өлең үлгісі. Онда Ізбастың қажылық сапарда қандай бейнет шеккені, оны қалай жеңгені, түрлі оқиғаларды бастан кешіргені баяндалып келеді де, соңында ақынның қажылыққа барған қаһарман ісіне қарама-қарсы сол кездегі ел ішіндегі әрекетсіздікті, берекесіздікті т.с. ашық мінеуі беріледі. Мәшһүр Жүсіптің «Қажымұқан» (1923 ж.) өлеңінде де әрі оқиға, әрі мадақ қатарласа өрілген:

Мәдине, Құдыс-Шәрип, Мекке барған,

Талай балуан күрескен арабтардан.

Қазақ атын шығарып жеті жұртқа,

Өзгеге қымбат, бұған болған арзан.

Елуге емес әлі аяқ басқан.

Жасасын, ер жасасын, жасымасын,

Жеті ықылымға қазақтың атын шашқан!

Белгілі бір лирикалық бейне өмірін әрі кең қамтып, сонысымен де эпосқа, дастанға біраз жақындаса да сол көрсеткенінің бәрі бір ғана лирикалық қаһарманның бірер сәттегі толғаныс айнасы тұрғысынан беруімен де лириканың жанрлық сипатын сақтап, жанр мүмкіндігін көп кеңейтудің үлгісі ретінде көзге түсетін туындының бірі – ақынның «Иса Шорманұлы» (1902) өлеңі дер едік. Онда белгілі бір лирикалық бейненің, Иса Шорманұлының елі үшін еңбек еткені, Алла жолын, әділдікті ту етіп ұстағаны ол атқарған жұмыстар арқылы кеңірек ашылып бейнеленген.
1.7 Мәшһүр Жүсіптің ойлану өлеңдері
Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық табиғатын сөз еткенде, оның шартты түрде болсын, бөлек аталымға ие боларлық ойлану өлеңдерін (медитативті лирика) арнайы қарастыру қажеттігі туары анық.

Орыс әдебиеті сынына қарасақ, лириканың жанрлық табиғатын арнайы зерттеген Г.Н. Поспелов А.Блок өлеңін келтіреді де, ондағы сөзбен бейнелеу деталдарының бәрі ауыспалы мәнде келетінін дәлелдеу арқылы оның медитативті өлеңге жататынын діттеген: «Вот, например, две первые строфы стихотворения А.Блока:

Есть минуты, когда не тревожит

Роковая нас жизни гроза.

Кто-то на плечи руки положит,

Кто-то ясно заглянет в глаза ...

Словно в темную пропасть без дна ...

И над пропастью медленно встанет

Семицветной другой тишина ...

Здесь все детали словесной изобразительности иносказательны. Даже два последних стиха первой строфы («кто-то на плечи ... и т.д.) не означают каких-то бытийных отношений, но метафорически выражают душевное состояние собирательного лирического субьекта («мы»). Это - лирика собственно медитативная [25, с.88]. Г.Н. Поспеловтың екінші пікірі де ой саларлық: «Сравним две первые строфы из другого стихотворения того же [А. Блока – М.Б.] поэта:

Болотистым, пустынным лугом

Летим. Одни.

Вон, точно карты, полукругом

Расходятся огни.

Гадай, дитя, по картам ночи,

Где твой маяк ...

Еще смелей нам хлынет в очи

Неотвратимый мрак.

Здесь изобразительность первой строфы лишена иносказательности и имеет прямое предметное значение («Пустынный луг», «огни» приближающегося города). Но во второй строфе на его основе уже возникают отвлеченные метафоры «карты ночи», «твой маяк», «неотвратимый мрак» и т.д. – выражающие смятенное духовное состояние лирического субъекта. Это стихотворение – изобразительно-медитативное» [25, с.88-89]. Міне, мұнда алғашқы екі тармақтағы: «Елсіз шалғын», жақындай түскен қаланың «оттары», - астарлау емес, нақты көріністер болса, екінші бөлімдегі: «Түндердің картасы», «Сенің шырағың», «ажырамас түнек» т.с.с. – лирикалық субъектінің рухани жай-күйі абыржуын бейнелейтін медитативті – бейнелеу өлеңіне жататыны айтылады. Ал, поэтикалық терминдерге арналған сөздікте: «Адам өмірі мәселелері жөнінде терең толғаныс сипатына ие болған философиялық өлеңнің, лириканың түрі, достық, махаббат, табиғат т.с.с. туралы ойлану т.с.с. [26, с.152].

Осы орайда «ойлану» өлеңдерін философиялық өлең ретінде қарастыруда ойланарлық жайттер баршылық [35]. Қазақ әдебиеті сынында бірыңғай ақыл айту, дидактика деп жүрген өлеңдер мәнін төмендетпеу керектігі айтылады. Мәселен, Ә.Тәжібаев: «Осы жерде тағы бір аялдай кетерлік мәселе бар. Біз соңғы жылдары «сезім-сезім» деп жүріп ақылшы өлеңдердің бәрін «дидактика» деген теріс ұғыммен кебіндеп тастайтын, поэзияға қарама-қарсы құбылыстай түсіндіретін болдық. Бұдан зияннан өзге тапқанымыз жоқ. Ұлы ақындардың ақыл айтпағаны болған емес. Мен тіпті ақыл айтпаған ақын – ақын емес дер едім. Мәселе тек қалай жазуда. Қадыр көп өлеңдерінде ақылды қалай айтуды жақсы біледі» [36]. Өлеңдегі ойлылық, ондағы философияның мәні туралы айтылған Ә.Жәмішев пікірі де көңіл бөлерлік «Поэзиядағы ойлылық дегенде, соның қаншалықты тереңдігі мен өміршеңдігін, ой алтыны мен жезін айыра алмай өте шығамыз. Тегінде, біз өзімізбен замандас, жолдас, ойлас, сырлас поэзияны, бүгінгі өміріміздің, бүгінгі озық адамның философиясымен өзектесіп жататын, соны айтатын поэзияны ардақ тұтпағымыз лазым» [37].

Ойсыз өлең болуы мүмкін еместігіне Асқар Егеубаев та кезінде арнайы көңіл бөлді: «Ойды өрбіту, ойды процесс ретінде дамыту; сюжетті лирикаға, өткір, нақты сөйлеуге ден қою – қазіргі поэзияның өзгеше өзекті сипаттарының қатарында. Түптеп келгенде бірыңғай ойға құрылған өлең дегенге нану қиын. Себебі: ойсыз өлең болуы мүмкін емес» [38].

Көне шығыс поэзиясында ойлы өлеңді ту етіп ұстаушылар аз болмаған. Соның бір көрінісі Сағдидің «Гүлістан» дастанындағы мына бір жолдар:

Бермесең өз қолыңнан қазынаңды,

Қаныңды дәуріштер ағызар-ды ...

Не аулақ сұмдардан без сары көйлек,

Не құтыл бәрін бер де, шағын сөйлеп.
Адаммен достастың ба пілге мінген,

Аулаңнан орын сайла дүрге бірден.

Балқуын балауыздай Дұқман көріп,

«Сен қалай істедің?» деп жалынбады,

Білді ол сыр шығарын сыртқа толық [39].

Мәшһүр Жүсіпке кейінгі қазақ ақындары жазғандарына үңілсек, «ойлы», немесе философиялық толғаныс өлеңдеріне тап боламыз:

Күнәм-жойқын, тәубем –аз,

Тіршіліктен не таптым?

Дүние – жемтік, мен – төбет,

Соны бақпай, не бақтым?

Ырылдасып әркіммен,

Не қапқыздым, не қаптым.

Дулат Бабатайұлы [40].

Шаршап қалған кеудемде тулай алмай.

Кейде ыстық қан басып кетеді оны,

Дөңбекшіген түндерде тыншыға алмай.

Еркелік пен достықты ауру көрген.

Ақылы жоқ, ары жоқ шуылдақты

Күнде көріп, тұл бойы жиіркенген.

Осы күнді күн демес қарғап, міндеп.

Кейде тілеп бақ пенен тағы тыныштық,

Кейде қайғы, азапты тағы да іздеп.

Тынышсыз күнде ойлаған дерттің бәрін

Кейде онысын жасырар жұрттан ұрлап,

Кетірер деп мазақтап беттің арын.

Өз дертін тығып ішке, білдіре алмай,

Кейде ыстық тағы да қан басады,

Кейде бір сәт тыншығар үн шығармай.

Абай. 1898 ж. [21, 285 б.].

Міне, бұл өлеңді жалаң ақыл айтуға құралған деп айта алмаймыз. Бұл ойлауға, философияға толы нағыз «ойлы» өлең үлгісі.

Мәшһүр Жүсіптің ойлы, немесе философиялық өлеңдері біртекті болып келеді. Оның біразы таза ойлауға, ой салуға, өзекті идеяны ақын айтпай, оқырманның өз сараптауына арналған:

Көрінбес өз көзіңе, тіпті өз бойыңа:

«Өзімді - өзім білемін!» - деуді қоюыңа.

«Өзімді - өзім білемін!» - деп ойласаң,

Адасқан айдалаға бұл бір диуана.
Көк пен жер айдай ғалам көрген көзі,

Еш уақта көре алған ба өзін-өзі?!

«Қол аясы тұта алмас өз білегін» -

Деген бар бұрыңғының мақал сөзі.

Алданған оны дос деп, әр кез оңбас.

Малдандың-ақ, алдандың, айтқан сөзін,

Ыңғайыңа көшкеннен күн бұрын қаш!

Жанашырды жоқ деп біл онан өзге.

Қақ маңдайы дұшпанның жалғандағы –

Мақтағышы өзіңді көзбе-көзге [24, 90-91 б.]!

Бәйгеден көзге түстің, озған күнде,

Қолыңды сермемедің созған күнде.

Керек қып кім алады бір тиынға,

Атлас, ақ пұл ескіріп, тозған күнде?!
Қадірлеп әркім сілкіп, тұсына ілді,

Құныңды-пұлың менен әбден білді.

Жаялықтан басқаға жарамайсың,

Қадірлі сенен – қой жүн шекпен енді!

Өртте қалған шаланы кім алады?!

«Баяғыда мен сондай» ... – дегеніңмен

Жүз ант іш, құран алып, кім нанады?!

Сусынды, қор қыласың, қандыра алмай!

Қой енді, тілімді алсаң, ауыз ашпа,

Шаршайсың жалғыз жанды нандыра алмай!

Таусылып бітесің ғой, жұтуменен қан.

Бір үйде мың жыл жалғыз отырсаң да,

Қасыңа, аяп сені, келмейді жан [24, 104 б.].

Ақынның ұзақ өлеңдерінде жанрдың әр түрі аралас сап түзеуі заңды делік, бірақ бас-аяғы 4-ақ шумақтан тұратын туындыда да сол шартты араластықтың әсері жоқ емес:

Бұл қарын бір күн тоймақ, бір күн ашпақ,

Күнде тойып отырса, тым-ақ жақсы-ақ.

Бұрыннан келе жатқан жаман әдет –

Қарны ашқан қаралы үйге қарай қашпақ.

Тұрған жоқ еріп іші, сені ұнатып!

«Бір тойған – шала байлық» - деген қазақ

Қызығып тойғандыққа қалар жатып.

Жарасар сондай үйде ішкен-жеген.

Баласы жоқ думан ғып отыратын, -

Үйдің атын бұл бір «қу мазар» - деген.

Кез болып бір пейілге асқан-тасқан,

Тарының қауызындай болмай қалды,

Астың – жер, болғанменен үстің аспан! [24, 185 б.].

Көріп отырғанымыздай, бастапқы үш шумақта әрі дидактикалық сарын, әрі философиялық толғаныс қатар сап түзесе, ең соңғысы астарлауға құрылып, шығармаға соны бір тұжырым арқалатып тұрғаны анық. Міне, мұндай ойлылық, философиялық мән ақынның «Бұл бір түрлі сөйлегені» өлеңіне де тән [24, 142 б.].
1.8 Мәшһүр Жүсіптің мұң өлеңдері
Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық табиғатын кең таразылау үшін оның шартты түрде бөлінуге лайық «мұңлы» өлеңдеріне, яғни мінәжат, немесе элегияға да арнайы көңіл бөлген жөн деп санаймыз. Орыс әдебиеттану ғылымында, арнайы сөздікте элегияға мынадай анықтама берілген: «Қуаныш пен қайғы араласқанға, немесе тек мұң, ойға шолу, әсем сырластығы бар толғануға жеткен өлең ...» [26, с.350].

Лирика туралы арнайы еңбек жазған Лидия Гинзбург пікірі де назар аудартады: «Элегияда жаңа дәуірдегі және көне замандағы өлең шығарушы өзі туралы, өзінің қасіреті мен ләззаты туралы айтады.» [35, с.164]. Эллегия сыр-сипатына қатысты құнды пікірлер Г.М. Фридлендер, И.Гринберг, Л.Г. Фризман т.с.с. еңбектерінде де орын алған [41].

Еуропа, орыс әдебиеттануындағы «элегия» ұғымына жақындау бір ұғымды А.Байтұрсынов бөліп көрсеткен: «Діндар дәуір мұңды, зарлы сөздеріне: «Мінажат» - деп ат қойған. Әуелінде «мінажат» - деп, ғұламалардың құдайға айтқан зары, арызы, налысы айтылған. Бара-бара зарлық, мұңдық мағынасына айналып, зарлық өлең сияқты сөздер де мінажат деп аталатын болған» [15, 268 б.]. Мәшһүр Жүсіп туындыларындағы мұң әйтеуір зар төгу үшін емес, отарланған аз халықтың тағдырына алаң болудан лирикалық қаһарманда туған күрделі сезімді мұң мен қиналу, үміт пен торығуды қабағат арқалауға бағындырылған:

Алды-арты бұл дүниенің - қараңғы түн,

Үміт бар-болар деген бір жарық күн.

Құр босқа текке айғайлап, зорықпайын,

Жаяудан шаң шықпайды, жалғыздан – үн.
... Таусылып гүл, көмір болып кетесің бе,

Бықсумен, қайран күнім, өтесің бе?!

Бақ құсы, айналайын, қонбай басқа,

Табанға тапталып-ақ кетесің бе?!

Маңыраса, үні зарлы лақтың да.

Қалайын, қалсам өзім, айдалада,

Болсын да сөзім сырға құлақтыға! [22, 163-164 б.].

Көріп отырғанымыздай, бұл өлеңде ақынның торығуы, мұңды ойға шомуы басым, яғни шығарма қасіретке иек артып, толғаныс туғызуға арналған. Мұндай торығу, мұңның үстемдік құруы ақынның: «Пайғамбардың ақтық үні», «Мұң» өлеңдеріне [23, 266-315 б.] де тән.
1.9 Мәшһүр Жүсіптің төрттағандары
Мәшһүр Жүсіп лирикасының жанрлық сипаты дегенде, ол жазған төрттағандарға, яғни шығыс поэзиясында рубай деп аталған өлең түріне, кеңірек үңілуіміз заңды. Әдеби терминге арналған сөздікте ол туралы: «Әр рубаи өзіндегі аяқталған ойды білдіреді» [26, с.251] – деп, орынды көрсетілген. Қазақ әдебиетшілер пікірлері ішінен белгілі ақын Мұзафар Әлімбаев рубаи мәнділігін дәлелдеп ашқан «Шындап келгенде рубаи жемістің сығып алған нәрінің қайнаған қағындай маңызды жыр, төрт жол өлеңде романға арқау болар нығыз ой жатады. Бас-аяғы жұп-жұмыр, теп-тегіс, қырланған алмастай қымбат дүние. Жақсысы бір оқығанда-ақ жатталады.

Мәселен Сұлтанмахмұт Торайғыровтың мына рубаиын алайық:

Сезімнің сыртқа шықпас түрі бар ма?

Оны жасырар адамның күші бар ма?

Біреу күй, біреу пішін, біреу сөзбен

Көрсетпейтін жүректің ісі бар ма?» -

Терең психология да осында, философия да осында. Адам тағдыры! Рубаи жазу қиын. Жай өлең жазу оңайырақ [42].

Қазақ ақындары шығыстық дәстүр рубаи үлгісін кең қолданған:

Мекке мен Мәдине жолдың үші (ұшы),

Алыс сапар жол дейді барған кісі.

Ата менен анасын күткен жанға –

Мекке мен Мәдине – үйдің іші

(Шал Құлекұлы) [19, 156 б.].

Осы орайда мынадай шүбә тууы да заңды: «Бұл мүмкін тек төрт жолдан тұрмаған болар, бізге жеткен түрі осы болар». Біздіңше, бұл келтірілген мәтінде ақынның айтпақ ойы толық аяқталған, яғни ол ата-анасын күтуді Мекке, Мәдинеге қажылық сапармен теңестіріп отыр.

ХVІІІ ғасырдағы Шал Құлекұлы дәстүрін ХІХ ғасырдағы Ақмолла Мұхамедиярұлы былай жалғастырған:

Түннен артық хақ жаратқан күндізді,

Түнге мақұл-Ай, қасында жұлдызы.

Жауса жаңбыр, мысал, рахат Ғаламға,

Түрленіп гүл, жасарады жер жүзі.
* * *

Шіркін, тілден тамар шәрбәт мүләйім,

Мақсатым сол: сөз тебірентсем, әрдайым.

Бердің, тәңірім, тілді бізге сөйле деп.

Тура жолға тілді баста ылайым [43].

«Мәшһүрдің қырық алты жасында сөйлегені» өлеңі бұған дейін 2 рет жарық көрді. Оның біріншісі 1984 жылы республикалық «Жұлдыз» журналында (№3, Әзірлегендер: Қ. Мұхамедқанов, Қ. Мәшһүр-Жүсіпов), екіншісі ақын таңдамалысының бірінші томында (Алматы, Ғылым, 1990, 72-81 б.) жарық көрді. Әйтсе де осы басылымдарда бұл аталым бір өлең ретінде ғана берілсе, кейін әзірленген ақын шығармаларының 4 томына ол бірнеше өлеңдер шоғыры ретінде ұсынылуы тегін емес. Біздіңше, бұл-бір өлең емес, бірнеше өлеңдер шоғыры. Шығармаларды біріктіруші жайт – оның бәрінің ақынның 46 жасында жазылғаны. Әйтпесе төменде келтірілмек төрттағандарды біріне-бірін қосып бір туынды етіп ұсыну қисынға келмейді. Себебі олардың әрқайсысында әрі басталып, әрі тамамдалған белгілі бір ой, идея бар. Соған сүйеніп оны бір емес, бірнеше төрттағандар жиынтығы, тек біріктірер желісі – оның бір мерзімде, тек 46 жаста жазылғаны – деп тұжырған дұрыс деп санаймыз:

Құйынмен – жерде жатқан шөп-шар ұшты,

Әуелеп, аспанға ұшып, көзге түсті!

Желмен ұшып жүргені – есінде жоқ,

О да ойлар: «Ешкім жоқ, - деп, - менен күшті!»

Өзімді - артық, өңгені кем көрмейін,

Бір ат мініп, бір атты өңгермейін!

«Менен асқан кім бар?» - деп, лағу сөйлеп,

Ақымақлықты семіртіп, жем бермейін!
* * *

Мен жүрмін дүние қуып, әлі жетпей,

Жас жетсе де, балалық ойдан кетпей!

Зер танитын зергердің жоқтығынан,

Алтын басым тот шалып, қалдым өтпей!
* * *

Қарқылдап қаз орнына қонды қарға,

Жүйрік жорға орнына – тақтақ арба.

Ай мен күннің орнына – бұлт жүрді,

Замана солай болды, шараң бар ма?!
* * *

Бетеге мен көделер сүнбіл болды,

Қарға – бұлбұл, есектер – дүлдүл болды.

Басты қанша қосқанмен, піскен сөз жоқ,

Бір қайнауы ішінде дүмбүл болды.
* * *

Былғарының орнына – көн мен сірі,

Теріс қарасар, ұнатпай бірін-бірі.

«Ал!», «бер!» - деген сөз еді – екі ағайын,

«Ал!» - өліп, «бер!» - деген сөз қалды тірі!
* * *

Екі сөз: бірі айтылды, бірі – қалды,

Уақ [ұсақ] ақша таусылды, ірі қалды.

«Бар!» - деген сөз аты өшіп, тып-тыпыл боп,

Бұл күнде: «Жоқ!» - деген сөз тірі қалды [23, 127-130 б.].
Жоғарыда біз келтірген бірінші төрттағанда алдымен «құйынмен жерде жатқан шөп-жер» ұшқаны, «менен күшті» «ешкім жоқ» - деп ойлайтыны берілген. Осы бір шағын ойды бастап та, тамамдап та үлгерген төрттағанды басқа өлең құрамына кіргізуге болама ма? Екінші төрттағанға келсек, ол алғашқыға ілестіріліп берілсе де, тіпті соның дамыған түрі ретінде көрінсе де өзіндік шаңырақ құруға сұранып тұр. Зерделесек, адамның өзін артық, біреуді кем көруі «бір ат мініп, бір атты» өңгеру тәрізді әрі ерсі, әрі қолдан келмес іс екен. Мұны төрттаған соңындағы дерексіз ұғым ақымақтықты семіртіп, жем бермеу ниеті дамытып, белгілі бір идеяның аяқталған түрі отау тіккені анық. Үшіншідегі «Зер танитын зергердің жоқтығынан» лирикалық қаһарманның алтын басының өтпей қалуы да жеке қора-жайы бар біткен – үй есебінде бөліп қабылдауға лайық. Ал төртіншіде қаз орнына қарға қонуымен салыстырыла «жүйрік жорға орнына тақтақ арба» шығуы да біріне-бірі ұқсас үйлеспеушілікті аңғартумен бірге өздерінен кейін орын алған «Ай мен күннің орнына бұлт» - жүруіне орайласуымен де бағалы. Төртінші тармақтағы лирикалық қаһарман қынжылысы да сол берілген идеяны түйіндеуге қызмет етіп тұр. Міне, осы тәрізді ақталған ой, жеріне жеткен идея туралы тұжырымдарды одан кейінгі төрттармақтар туралы да айтуға болады. Мұның бәрі нені көрсетеді? Жанр түрлерінің тап-таза оқшау өмір сүрмейтіні, қайта бірінің ішінде екіншісі келе беретіні, ондайда қай түрдің қаншалық шешуші, бағыттаушы, немесе негіздеуші роль атқаратынын анықтау керектігі сонау В.Г. Белинскийден бері айтылып келе жатқаны белгілі. Біздің діттегеніміз: жанрды белгілі бір түрге бөлгенде, пышақпен шорт кесу мүмкін еместігін ескеріп, қайсысының қаншалық жетекші екенін, ал қалыс қалды кейіндеу тұр дегенінің де бос жатпай, өзінің игі шарпууын тигізуін де қағыс қалдыруға хақымыз жоқ екенін дәлелдеу.
1.10 Мәшһүр Жүсіптің мәснауи өлеңдері
Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық түрі дегенде, оның бізге жеткенімен бір рет болса да, мәснауи үлгісін қолдануына да көңіл бөлгіміз келеді. Шығыс поэзиясын кең зерттеген Ө. Күмісбаевтың мына бір пікірі назар аударарлық: «Мәснауи (араб – сөзі – қосарланған) араб, парсы, түркі тілді әдебиеттердегі жанрдың бір түрі, қос тармақты шумақ қолданылып жазылады. Бұған Фирдоусидың «Шахнамасы», Низами мен Науаидың «Хамсасы» (бес дастаны) жатады. Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғұ білігі» (ІХ ғ.) осы формамен жазылған. Мәснауи жанр түрінде болса осындай. Сонымен бірге шығыс поэзиясында - өзара ұйқасып келетін қос тармақты өлеңді де Мәснауи дейді» [44].

Енді Мәснауи түріне толық келетін, екі жолы өзара ұйқасып келіп, шумақ құруға арналып, 32 тармақтан құралған өлең де белгілі бір ойды өз биігіне жеткізіп берудің сәтті үлгісі ретінде келтіреміз:

Туысқансып түрлі істі білетін де ағайын,

Қолға тізіп қимылды, күлетін де ағайын.

Жолы болып жортқанда, еретін де ағайын,

Еріксіз ұстап қолыңнан, беретін де ағайын.

Көлгірсініп көз жасын сүртетін де ағайын.

Толып жатыр түрлі сөз, қайсы бірін жазайын,

Әуел баста аңдамай, тартып жүрме сазайын!

Өскен ордам жамандап, жақсыны қайдан табайын?!

Өкпелерге орын жоқ, қараңғы еді маңайым,

Өлмеген құл көреді-ау өзгерістің талайын [23, 265-266 б.]!

Орыс зерттеушісі Б: Эйхенбаум А.С. Пушкиннің 1828 жылғы «Гүл» («Цветок») өлеңінде сұрау ырғағының (интонациясының) белгілі түрлері көрінетініне көңіл бөлген [46]. Ал, Б.П. Гончаров болса: «Юбилейный» өлеңінде Пушкинге шартты монологты үндеу формасы лирикалық қаһарманның жоғары әсерленгіш байланысқа ұмтылуын бейнелейді, сонымен бірге толғаныстың толық ашылуына жол ашады» - [47] деген пікір арқылы үндеу-арнаудың мәнін ашарлық ой айтқан. Осы орайда орыс әдебиеттану ғылымында «үндеу» (послание) ұғымы бар екеніне назар аудартқымыз келеді. Онда үндеу жолдаманың (послание) ақынның өз арнаушысымен (адресатымен) әңгімелескендей болып, белгілі бір маңызды мәселе бойынша өз тұжырымын білдіретін монологты поэзияның көне жанры екені айтылады [26, с.219]. Мұның бәрі қазақ арнау өлеңдерін тұп-тұтас қайталамаса да, соған ұқсас түр арқылы әсерлілікті арттыру үлгісі басқа ел әдебиетінде де орын алатынын байқатады. Қазақ поэзиясында, оның ішінде XV-ХІХ ғ. қазақ ақындарында арнау өлеңдерінің ерекше орын алатыны белгілі:

Әй, хан, мен айтпасам, білмейсің,

Айтқаныма көнбейсің.

Жайылып жатқан халқың бар,

Аймағын көздеп көрмейсің!

(XV ғ. Асан қайғы)
Білер де білмес, не демес,

Сұлтан ием, сен менің

Бармай тапқан қағбамсың.

Алтынды десе, сары бал

Алсам, мен саған ұсынармын

(XV ғ. соңы – ХVІ ғ. басы)

Астыма мінген арғымақ

... Түсер жерін қарай ма?!

(ХІХ ғ. Махамбет) [20,72 б.].

Сүлеймен сынды төреме!

... Еліне қорған болмаса,

Ел төрені көре ме?!

(ХІХ ғ. Дулат Бабатайұлы) [48].
Міне, бұл туындыларда ақындардың өз ойларын неғұрлым әсерлі жеткізу үшін, арнау өлеңдерін қаншалық шебер қолдана білу үлгілерін көрсек, Мәшһүр Жүсіп бұл дәстүрді әрі дамытқан:

Ассалаумағалейкум, дұғагөйім,

Өтініп хат жазайын мұнан кейін.

Бармадық көңіл сұрай, ұяттымыз,

Қағазбен дұғаңыздан мен тілейін! [22, 219 б.].
Арғы атаң мұсылманның ағаштай-ды,

Қылғаның бір сапар ғамал жанаспайды.

... Сөйлейін, Жақып сұлтан, атаңызды

Ту болған Орта жүзге жалғыз жеке.

... Қызыларыстан, Қырымнан бермен қарай,

Атаңа төре, қара – қашан жетті?!

Екі өлеңде де Мәшһүр Жүсіптің өз ойын әсерлі жеткізу үшін арнау үлгісін шебер пайдаланғаны көрініп тұр. Әсіресе, екінші туындыда, «Жақып сұлтанға» арнау өлеңінде, лирикалық қаһарманның, яғни Мәшһүр Жүсіп атынан сөйлеушінің екінші лирикалық бейнеге, яғни Жақып сұлтанға қаншалық баға бергенін бейнелеу үшін алдымен лирикалық бейненің, Жақыптың, арғы аталары еңбектерін тізіп таныстыру, соның заңды жалғасы ретінде Жақып еңбегін бөліп көрсету жүзеге асқан. Ақын шығарма соңында Жақып ізбасар Қоқышты мадақтауды алға шығарған:

Жолдасың хұп ұнайды, іздеп тапқан,

Тірлікте не бітірер ұйықтап жатқан?!

Болаттай затың бөлек, құрыш едің,

Қамалға ата-бабаң қарсы шапқан.
Орта жүз кеше атаңды хан сайлаған,

Халыққа хакім етіп мыңды айдаған.

Орнында бала сұңқар сүт кенже едің,

Жеті атаң тұлпар мініп, ту байлаған.

Жайылған Орта жүзге үшбу кебің.

Аспаннан бұлт тартқан асқар таудай,

Жұмаққа қор ғаламандай тартқан лебің!

Мехнатың түбі-рахат, көңілім жай.

Арасын екі елдің көпір қылған,

Естіген жұрт таң қалған арыстаным-ай!

Тамаша кім іс қылды сізден өзге?!

Ғұмырыңа бір тілеулес дұғагөйің

Риза бол, Қоқыш жиен, енді бізге! [23, 216-218, 223 б.].

Міне, бұл үзінділерден көріп отырғанымыздай, Мәшһүр Жүсіп бұл туындыларында, негізінен алғанда, белгілі бір адамды мадақтауды мақсат еткен де, сол ойын әсерлі өрнектеу үшін, арнау үлгісін пайдаланып, оны бағыт берерлік тірек ретінде қолданған.
1. 12 Мәшһүр Жүсіптің жоқтау өлеңдері
Мәшһүр Жүсіп поэзиясының жанрлық табиғатын саралағанда, оның жоқтау өлеңдері де назар аудартады. Қазақ әдебиеттану ғылымында жоқтауға арнайы анықтамалар берілген. 1926 жылдың өзінде А.Байтұрсынов былай деп жазған: «Жоқтау - өлген кісіні жоқтап сөйлеу. Жоқтау көбінесе белгілі адамдарға айтылады. Өлген адамның қатыны, я қызы, я келіні зарлы үнмен өлген адамның тірідегі істеген істерін, өлгенінше бастарына түскен қайғы – қасірет, күйіктерін шағып, жылағанда айтатын жыр түріндегі сөз. Жоқтауды көбінесе ақындар шығарып береді. Сондықтан жоқтау ақын лұғатты келеді» [15, 254 б.]. Жоқтаудың орыс халық өлеңдерінде де бар екені белгілі. Арнайы еңбектің бірінде оған «Плач» деген сөзге мынадай анықтама берілген: «Жоқтау жақын адамның өлімін, немесе бақытсыздығын өлеңмен жылап жырлайтын орыс халық поэзиясының тұрмыс-салт жанры» [26, с.213].

XV-XІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясына үңілсек, Үмбетей Тілеуұлының «Бөгембай өліміне», Бұқар Қалқаманұлының «Күпшек санды күреңді» (XVІІІ ғ.) өлеңдері [19, 107, 139-140 б.], Нұрым Шыршығұлының «Шенен ер», Бұдабай Қабылұлының «Әйекені жоқтау» (ХІХ ғ.) өлеңдері [20, 157-158, 237-239 б.] - жоқтаудың жанрлық табиғатына, ерекшелігіне сай жазылған туындылар. Сонымен қатар қазақ жоқтау өлеңдерін топтастырған «Боздағым» (Құрастырып, түсінік жазған Т.Арынов) [49] кітабында көп үлгілер қамтылғанын атап өтеміз.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы лириканың басқа жанрлық түрлерімен бірге жоқтауды да өндіре жазған деуге негіз мол. Олар: «Исабек Ишан» (1871), «Мұса Шорманұлы» (1885), «Хұсаиын Боштайұлы», «Камардин хазірет», «Мұқыш Жұпарұлы», «Хамза өліміне», «Әмен қазасына», «Әменді жоқтау» - өлеңдері. Назар аударарлық жайт: Мәшһүр Жүсіп бұл өлеңдерінің бәрінде де әуелі белгілі бір адамның көз жұмғанын ескертіп өтеді де, іле соған деген күйініш әсерімен және саралау биігімен оның өмір жолын, халқы үшін сіңірген еңбегін нақты деректер келтіре отырып, кең қамтып көрсетуге ден қойып отырады. «Исабек Ишан» өлеңінде Исабектің өмір жолы, қажымай еңбек етуі, халық қамына берілгені, әулие адам екені т.с.с. кеңірек бейнеленсе, бұл ауқымдылық және әсерлілік ақынның «Мұса Шорманұлы» туындысында да орын алған:

Бисмиллә сөздің басында,

Бір мехнат кештім жасымда,

Опасыз дүние осы екен, иманы болсын қасында.

Сапар қылды дүниеден – алпыс алты жасында.

Арманда болды ағайын жан тапсырған уақытында.

Халық қамы үшін барды да, тағдыры бітті Омбыда.

Шыңғыстан басқа ағайын ешбірі болмай қасында!

Халайық, бір сөз қозғайын, шариғаттан озбайын,

Асылық сөйлеп, жарандар, сүннет жолын бұзбайын.

Қазақстан мың хан болған, көргендерге таң болған,

Арманда кеткен кешегі – ғазиз ерді қозғайын!

Қозғамай қайтіп тұрайын, күйікке қайтіп шыдайын?

Айтпастай болмас іс болды, қалайша шер қылмайын?

Мен құдайға жылайын, сөкпеңіздер жамағат,

Өртеніп ішім барады, шығарып лебіз тынайын!

Аз ғана жоқтап сөйлейін, Арғынның жалғыз шырайын.

Ғазиз рухын, мақшар күні шапағатшы қылғай-ды!

Бұл Арғынның ішінде бар ма еді мырза пішінді?!

Айтып бір тамам ете алман, қылып бір кеткен ісіңді,

Жібектен арқан есілді, қалай түйін шешілді?

Сүйіндіктің баласы

Салқынында саялап, еркінше шауып көсілді.

Уа, дариға, есіл ер, дүниеден көшіп кеткен соң,

Дүниеде ләззат көрінбей, сонша бір нәубет кесілді.

Адастым ғой ақылдан, жиярмын қайтып есімді?!

Көзімнен аққан қанды жас,

Ертеден кешке ағызып, алайын сенен өшімді [22, 238-239 б.].

Шығармада нақты тарихи деректер келтіріле отырып, екінші лирикалық бейненің, Мұса Шорманұлының, қазақ халқының білім мен мәдениетке қол созуы, бақытты болашақты жақындатуы үшін қаншалық тер төгіп, іс бітіргені кең қамтылған. Халық қаһарманы өмірін кең қамту үлгісін әзірше аяғы табыла қоймаған «Хұсайын Боштайұлы» және кейіпкер өмірін кең қамтуда өзіндік бір биікке көтерілген «Мұқыш Жұпарұлы» туындысы туралы да айтуға болады. Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінің енді бірі аз ғұмыр сүріп, жауыздар қолынан мерт болған ақынның өзінің ортаншы ұлы Мұхаммедәменді (1888-1921) қайғырып еске түсіруге арналса, енді бірі («Хамза өліміне») ер жетіп, халқына пайдасы тигізе алмауымен де әке күйінішін арттырған кенже ұлының тым ерте көз жұмғанын еске алуға арналған.
1.13 Мәшһүр Жүсіптің сауал өлеңдері
Әзірше әдебиеттану сөздіктерінен орын ала қоймаса да, жанр талабы тұрғысынан жеке бөліп көрсетуді қажет етерлік мәнді жанр түрінің бірі «Сауал өлеңі» дер едік. Қазақ ақындары сауал өлеңдерді аз жазбаған:

Көлдің суын жамандап,

Еділ қайдан табарсың?!

Әкіміңді жамандап,

Әділ қайдан табарсың?!

(XV ғ. Асан Қайғы Сәбитұлы)

Таңбалап мінер ме екенбіз?!

Сол тарланға мінген соң,

Өзен де, өзен, өзен су,

Өрлерде жортар ма екенбіз?!

(XVІІІ ғ. Ақтамберді Сарыұлы).

Манат емей немене?

Көтеріліп ұшқан соң,

Қанат емей немене?

(XVІІІ ғ. Бұқар Қалқаманұлы) [19, 66-67, 99-100, 118 б.]
Желп-желп еткен ала ту

Жиып алар күн қайда?!

Орама мылтық тарс ұрып,

Жауға ататын күн қайда? [20, 64 б.]

(ХІХ ғ. Махамбет Өтемісұлы)

Көріп отырғанымыздай, бұл сауал қоюлардың бәрі өлеңнің идеялық-тақырыптық негізін әсерлі бейнелеуге де, сол арқылы лирикалық қаһарман сезімін неғұрлым ұтымды жеткізумен бірге, лириканың жанрлық сипатына өзіндік тартыс, ширығу, көңіл аударту, желпіну т.с.с. әсерін арттыруға да қызмет етуімен ерекшеленеді. Сауал өлеңдерін Абайдың да көбірек жазуы тегін емес:

Ішім өлген, сыртым – сау,

Көрінгенге деймін-ау;

Бүгінгі дос – ертең жау,

Мен не қылдым, япырм-ау?! (1899 ж.)

Кім танымас нұсқасын?

Күнде өзімшіл ептінің

Несін адам ұстасын?! (1889 ж.)

Жүректі түртіп қозғамай?

Ғылымның біліп пайдасын,

Дүниенің көркін болжамай? (1889 ж.)

Босқа әуре қылмай, шыныңды айт! (1892 ж.)

Бәйшешек қарға өнер ме? (1894 ж.)

Тоқ тұра алмас дәмдіден дәмді іздемей?!

(1895 ж.)
Сұм дүние тонап жатыр, ісің бар ма

Баяғы күш, баяғы түсің бар ма?! (1898 ж.)

Көкірегің толық, басың бос?! (1899 ж.) [21, 104, 139, 141, 181, 201, 220, 279, 286 б.]

Көріп отырғанымыздай, сауал беру Абай өлеңдерінде бүкіл шығармада айтылмақ идеяға, өзіндік бір ширыққан тартысты дамытуға, ойлану, сараптау, күйінуді т.с.с. ұлғайтуға демеушілік жасап тұр. Мәшһүр Жүсіптің бізге жеткен, қолға іліккен туындыларының ішінде тақырыбы, идеясы, жанрлық табиғаты тұрғысынан да оқшау тұрған, сонысымен де шартты түрде болсын лириканың бір түрі ретінде бөліп қарастыруға лайық туындысы – «Нанайын ба?» өлеңі.

Қараңғы түннің жарық таңы атар ма?!

Күннің қызу сәулесі оятар ма?!

Біз бұған шүкіршілік қып қуанамыз,

Залымдар түн бүркенген ұнатар ма?!

Басылған Құдіреттен мөр таңдайымда,

Бармысың бармақтай бақ маңдайымда?!

«Таң атты, күн шықты!» - деп жұрт шулайды,

Япырм-ау, нанайын ба, нанбайын ба?! [22, 318 б.].

1.14 Мәшһүр Жүсіптің салыстыру өлеңдері
Қазақ лирикасының жанрлық сипатын, яғни оның бейнелеу өрісі тұрғысынан белгілі бір түрлерге бөлінетінін сараптағанда, әзірше арнайы айтыла қоймаған, әйтсе де, кейін жеке отау тігуге сұранып тұрған лирика түрінің бірі – салыстыру өлеңдері. Қазақ зерттеушісі С.Негимовтың мына бір пікірі осы мәселеге жарық түсіре алады: «Г.Гачевтің пайымдауынша, образдың алғышарттары нағыз көркем образдың өзі тумай жатып-ақ қалыптасады. Образдың негізінде байланыс, салыстыру бар. Шығыс ақыны сұлу төсін маржанға балайды» [50]. Көріп отырғанымыздай, С.Негимовте «салыстыру» сөзі белгілі бір жеке баламаға, атап айтқанда, «маржанға» ұқсатуға негізделіп қолданылса, біз бұл ұғымды кеңейтіп, тек дара өрнек емес жалпы бейнелеу үлгілері салыстырылуы арқылы өлеңнің өмірді қамту, бейнелеу көкжиегі кеңейіп, ұштала түскендігін бөліп саралағымыз келеді. Мәшһүр Жүсіпке дейінгі қазақ ақындары өлеңдеріне үңілсек, осы салыстырудың өзінің жіктелуі куәсы боламыз:

Психологиялық егіздеуге негізделген салыстырулар:

Аспандағы бозторғай,

Бозаңда болар ұясы.

Бозаңның түбін су алса,

Қайғыда болар анасы.

... Қас бәйтерек жығылып,

Жығылғаны естіліп,

Алыстағы дұшпанның

... Қуанып, көңілі тынған күн. Махамбет [20, 68 б.].

Төрт түліктен қонысы,

... Көкмайса белі болмаса;

... Батырлықтың сәні жоқ

... Егескен жауды қашырып,

... Тұтамдап от жонбаса! [51].

Сырт қарағанда, мұнда психологиялық егіздеу, яғни табиғаттың белгілі бір құбылысы мен соған ұқсастырылған адамдар өмірін, іс-әрекетін салыстыра, жарыстыра алу нәтижесінде өлең әсерін күшейте түсу ғана бар. Біз айтар едік: осы бір өрнектер белгілі бір идеяны салыстыру көмегімен неғұрлым әсерлі етіп жеткізуге ғана қызмет етумен шектелмейді. Қайта осы бір жарыстырулар иық сүйесе келе бүкіл өлеңнің идеялық-тақырыптық негізіне, бітіміне соны сипат дарыта отырып, туындының жанрлық тұрғыдан да жаңа мәнге ие болуына, соның нәтижесінде белгілі бір жанр түрін негіздеуге де бастап тұр. Осы тәрізді балама шеңберінде талай туындының жанрлық табиғатын да дамыту үлгісі түрлі жеке сөз қайталауларға негізделген салыстыруларда неғұрлым кең орын алғанын діттегіміз келеді:

Бұ заманда не кәріп?

Ақ қалалы бөз кәріп,

Жақсыларға айтпаған

Асыл шырын сөз кәріп (XV ғ. Асан Қайғы).
Алаң да алаң, алаң жұрт,

Ақ ала ордам қонған жұрт,

... Қылшанымды сары жүн оққа толтырып,

Жанға сақтау болған жұрт (XV ғ. Қазтуған).

Күн не болар айдан соң?!

... Қынай да белін буынған

Ол не болар ерден соң?! (XVІІІ ғ. Бұқар) [19, 68,71, 112-113 б.].

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы бір өлеңін жақсы әйелге, енді бірін жаман әйелге арнаса, әр шығарманы жеке қараумен шектелмей, қайта сол салыстырулар нәтижесінде ғана белгілі бір ой, идея әсерлілігі артып, туындының жанрлық сипатына, яғни жанр түрі ретінде түрленуіне де ықпал жасалған деуге негіз толық. Оны күндіз бен түнді салыстырған: «Күндіз бен түннің айырмасы» өлеңі туралы айтуға болады. Мұнда, негізінен алғанда, тақырыптық, идеялық салыстыру жүзеге асса, жеке сөздерді қатар қою, жарыстыру нәтижесінде туындаған өлең әсерлілігін арттыру үлгілері ой саларлық:

Алтын боп бізге дүние жарқылдайды,

Көп тойған өгіз көті тарқылдайды.

Көрініп көң төбеде жемтік жатса,

Жиылып қарға, таған қарқылдайды.

Мехнатсыз саған рақат ашық (ғашық) емес.

Жалбаңдап кешке дейін тышқан іздеп,

Ұшқаны бөктергінің кәсіп емес.

Күйініп, көп сөз айтып тигенің кім?

Әркімнің опасыздан сүйгені бар,

Ұнатып онан тәуір сүйгенің кім?!

Нажасат батпағына бізді тыққан.

Таудағы біз әншейін қоян болдық, -

Мергеннен: «Ата ма?!» - деп, қашып бұққан. [22, 166-168 б.]

Салыстыру баламалары неғұрлым дамытылып өрбіген мына өлең жолдары да ой саларлық:

Ақыртып арыстандай шерді жығып,

Үстінен ойнақтап жүр түлкі шығып.

Қабанға, қасқыр менен қалып тоғай,

Жатақта арыстандар қалды бұғып.

Бар болса, мал жабады мініңізді.

Бұл күнде тіл сөйлемей, мал сөйлеген.

Көре бер үйтіп-бүйтіп күніңізді.

(«Дүниеге көңілі қалғандықтан, сөйлеген сөзі» өлеңі) [22, 152 б.].
Міне, осындағы арыстандарды түлкінің жығуы, тіл сөйлемей, мал сөйлеуі – бәрі де белгілі бір жарыстыру, қарама-қарсы қоюлардың нәтижесінде барып, белгілі бір ой әсерлілігін күшейтумен бірге бейнелеу өрісінің, жанр түрінің кемелдену үлгісі де анық байқалып тұр. Белгілі бір идеяны неғұрлым әсерлі беру үшін де түрлі балама: салыстыру, жарыстырулардың көмегімен туындының бейнелеу құралдарын ғана жетілдіріп қоймай, оның жанрлық сипатын да дамыту, өзгерту үлгілері ақынның бұдан басқа: «Ағашсыз жапырақ», «Қазақты жамандаушыларға», «Жұт», «Дойбының ойыны» т.с.с. өлеңдерінен де көруге болады. Мұның бәрі туындының жанрлық табиғатын саралап ашу үшін оны белгілі бір жанр түрі ішіне енгізіп, сырттай таңбалап өте шығу жеткіліксіздігін, шығармадағы бейнелеу құралдары беретін әсерді белгілеумен шектелмей, қайта соның нәтижесінде ғана шығарманың жанрлық түрлеріне жол ашылатынын бағымдау керектігін дәлелдейді.
1.15 Мәшһүр Жүсіптің сапар өлеңдері
Мәшһүр Жүсіп туындыларының жанрлық тегін дәйектегенде, оның сапар өлеңдерінің орны бір бөлек екендігі де анықталады. Қамтылатын іс-әрекет, оқиғалардың ауқымдылығы, кейіпкер саны көптігі, олардың қарым-қатынасының біршама өрістетіліп берілуі – бәрі шығарманы эпосқа, оның ішінде дастанға (поэмаға) жақындастыра түседі. Әйтсе де сол көлемділік, кең тыныстылық – бәрі жинала келе бір ғана лирикалық қаһарман сезімі тұрғысынан өрілуі, яғни дара адам сезімі ретінде көзге түсуі – бәрі ол туындыны поэмадан аулақтатып, лирика жанры аясына алып келеді. Мәселен, Мәшһүр Жүсіптің «Ышқышбап сапары» (1896 ж.) өлеңі, сырт қарағанда, дастан тәрізді. Шығарма басында лирикалық қаһарманның сапарға қалай шыққаны, оның қасына кімдер ергені, қай жерде қалай қонақ болғандықтары тізбектеліп берілген. Тіпті қонған үйлері адамдары да бір-бірінен өзгеше болуымен ерекшеленеді. Жолшыбай көрген қиындықтарын нақты суреттеу үлгілері де аз емес:

Шыршықтың таң қаларсың тасқанына,

Сарқырап таудан, тастан асқанына.

Астында тіреуі жоқ ағаш көпір,

Солқылдар жалғыз аттың басқанына.
Жағалай жол үстінде тұрған мазар,

Бұл Мәшһүр көргенінің бәрін жазар.

Астың-су, үстің-аспан, ортасынан,

Жетектеп бір-бір атты өттік азар.

Таулар көп толып жатыр онан басқа.

Құдайдың құдіретіне таң қаларсың,

Қатарлап жиған жүктей тұрған тасқа! [22, 107-108 б.].

Міне, мұндағы судың сарқырап ағуы, яғни судың тез және мол ағуы белгісі; «жалғыз аттың басқанына» солқылдаған тіреуішсіз ағаш көпір, мазарлардың жол үстінде жағалай тұрғаны, «қатарлап жиған жүктей» - тастардың тұруы т.с.с. – нақты сурет үлгілері жұптаса келе лирикалық қаһарманның жүрсем, көрсем, білсем деген тілегін ашуға бағындырылуымен көзге түсіп тұр. Сонымен бірге одан кейін көрген жол хикметтері де нақты кестеленген:

Таулар көп: өркеш-өркеш, түйе мойнақ,

Құлын, тай, болатұғын бота, тайлақ.

Ер кетіп, сыпырылып ат көтіне,

Секіріп иығына міндік жайдақ.
Білмедім қалды қайсы жақтан келіп,

Қарамай ерге жайдақ алдым мініп.

Түсірмей ерді жерге шапшандықпен,

Қолымен алды қағып Ақпан келіп.

Жығылып Оразымбет тасты құшып [22, 109-110 б.].

Міне, мұнда түрлі көлемдегі, бедердегі тау атаулыны қазақ ұғымына жақындатып, яғни ұлттық өрнек өлшемімен қарау үлгілері басым. Соның нәтижесінде де кездескен таулар лирикалық қаһарманға не «өркеш-өркеш», не «бота, тайлақ» т.с.с. түрінде көрінеді. Ал, лирикалық қаһарман астындағы ер сыпырылуы, оны Ақпан деген екінші адамның жерге түсірмей қағып алуы – бәрі лирикалық қаһарманның алға қойған ниетінен қайтпағанын ашуға, демек лириканың жанрлық сипатын сақтауға бағындырылуымен көңіл бөлгізеді. Тек лирикалық қаһарман емес, екінші бір лирикалық бейненің, Оразымбеттің, бірер қырымен болса да көрінуі, мәселен қымызды көп ішіп, мас болғандай күй кешіп жығылуы т.с.с. – бәрі эпос талаптарына сай келсе, тағы да соның бәріне бір ғана лирикалық қаһарман көзімен қарау шығарманы лирика аясына әкеліп қосуға қызмет етуімен назар аудартады. Міне, осындай мол оқиға, көп әрекетті қамти отырып, бәрін бір лирикалық қаһарман сезімі тұрғысынан өрнектей білу шеберлігі ақынның бұдан басқа «Түркістан сапары» (1908), «Ереймен сапары» (1910), «Ташкент сапары», «Бұқара сапары» өлеңдерінде де орын алған.
1.16 Мәшһүр Жүсіптің айтыс өлеңдері
Лирика жанры аясында орын алғанымен, эпосқа бір табан жақын, тіпті аралық лиро-эпикалық жанр түріне жатқызуға болатын үлгінің бірі – айтыс өлеңдері. Бұл сипатты туындылардың ерекшелігі: онда бір адам емес, екі адам қатар әрекет етеді, екеуінің сөзі алма-кезектесіп беріледі. Екі кейіпкер сөзін өрістетіп беру, оқиға, әрекеттер орын алуы оны эпосқа, тым болмаса аралық жанрға жақындатары сөзсіз. Әйтсе де, шартты түрде бөліп алынған сол екі бейнені де бір ғана лирикалық қаһарман толғанысы тұрғысынан өрнектеп, оған бір ғана көзбен қарау және соның бәрі лирикалық қаһарманның бір не, бірер сәттегі сезімі айнасы ретінде берілуі – тағы да шығарманы лирика жанры аясына алып келеді. Мәселен, ақынның «Сүлеймен мен Байғыз» өлеңінде алдымен Сүлеймен пайғамбардың бір сұлуға үйленгені, кейін сол сүйіктісінің айтқанын орындаймын деп, яғни құс сүйегінен үй салмақ болып, орынсыз қан төге жаздағаны, мұндай теріс ниеттен оны Байғыздың тапқырлығы құтқарғаны бейнеленген. Мәселен, Сүлейменнің: «Тіріні өліменен салыстырсаң, // Білдің бе екеуінің қайсысы артық?!» - деген сауалына Байғыз жауап бере келіп, әйел тілін алған Сүлейменнің өзін өліге санағанын айтады. Сүлеймен сыннан қорытынды шығарып, тамам құсты азат қылады:

• 
  Қаралдың жұдырықтай, ақылың-зор,
  

Айырдың қан төгетін көп кінәдан,

Байғызым, қанша дүние тұрғанша тұр!
Қылыпты тамам құстың бәрін азат,

Байғыздың бұл сөзіне көп болып шат.

Қатынның басын сонда алдырыпты:

«Сен мені жұртқа рәсүр қылдың, - деп, - мат.»

Ақымақтың көбіне көр қаздырыпты.

«Хазірет сөзі кейінгіге қалсын, - деп, - жад!»

Кітапқа мұны-дағы жаздырыпты [22, 279 б.].

Міне, осындағы соңғы шумақта лирикалық қаһарманның да Байғыз пікірін құптауын сездіртуі жүзеге асуы – бәрі туындының лирика жанрына жататынын дәлелдей алады.

Сырт қарағанда, «Мәшһүр Жүсіптің шабдар атпен айтысы» өлеңінде екі-ақ бейне: Мәшһүр Жүсіп және шабдар ат қана бар тәрізді. Онда Имамбек қажының ұлы Исламбектің (Сләмбектің) қырқына барған Мәшһүр Жүсіпке өлік шыққан үйдің туыстарының бір шабдар атты сыйға бергені, аттың ұрлықтан түскен олжа екенін білген ақының атқа сауал беруі және оның жауабын тыңдауы сөз болады.