М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| Қазақтардың рухани әлемі:
әл-Фарабиден Абайға дейін ойының калыптасуының негізі деп есептеді: «Ақыл, ғылым – бұлар – кәсиби» [6, 219 б.]. Ол сонымен қатар, еңбек адам жанын түлетеді, ал еңбектен алыс жүретін жалқауларда жаман әдеттерге бейімділіктер көп кездесетінін келтіреді. «Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осы- дан шығады», – деп жазады «Ғақлиясында» [6, 207 б.]. Ж. Аймауытұлы «Абай» журналында жарияланған белгілі мақа- ласында, қазақ ағартушысының этикалық қағидаларына байланы- сты былай деп жазады: «Шеберлікті меңгер», оқы, еңбек ет, тәрбиелі бол, адам бол, шамаңды парықтай біл деп Абай табаңдылықпен қайталайды. Ол халқыньң қамын ойлады, адамдық атына қызмет етуге, адамды туысындай сүюге шақырды» [8]. Ж. Аймауытұлы сондай-ақ Абайға «дананың көрегендігі, ізгілікке құштарлық, әділ- дік, шыншылдық» тән деп тұжырымдап, ол өмір бойы «жаңылыс басқандарды дұрыс жолға бағыттауға ұмтылды» [8]. Ойшыл ақынның этикалық мұраттары эстетикалық қырлармен тығыз астасып жатады. Абай бойынша адамгершіліктік жетілу бұл этикалық пен эстетикалықтың бірлігі және ол белгілі бір эстетика- лық құндылыққа толы. М.С. Орынбеков орынды жазып көрсеткен- дей: «Абайдың өлеңдері мен прозасын оқи отырып оның этикалық және эстетикалық позицияларының астасып жататынын байқай- мыз. Сұлулық пен жақсылық терең біртұтасып кетеді, сондықтан ақкөңіл адам көркем болып келеді. Абайдың өзі сондай адам еді, және ол өз дәуірінің руханилығы мен мәдениетін дамыта отырып жинақтады» [6, 129 б ]. Абайдың жанға жақын идеяларының бірі адамды табиғатқа жақындату: адам мен табиғат, табиғат пен махаббат, табиғат пен өмір, табиғат және өнер оның поэзиясының сүйікті тақырыптары болды. Абай шығармашылығында нақтылы пейзаждық, лири- ка көлемі аса көп емес, барлығы бірнеше өлеңдер: «Жаз», «Күз», «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай», «Қыс», «Желсіз түнде жарық ай», «Жазғытұры» және басқалар. Дегенмен бұл шығармалардың Абай шығармашылығында алар орны салыстырмалы түрде ерек- ше, өйткені бұл өлеңдерде қазақ даласындағы жылдың төрт мезгілі толығымен суреттеліп қана қоймайды, табиғаттың көркемдігі айшықталып, ақынның дүниеге көзқарасы, оның идеялық-көркемдік кредосы, оның көшпелі өмір жағдайындағы әлеуметтік проблема- ларды түсінуі, адамды түсінуі тұтастай көз алдымызға келеді. «Оның жылдың төрт мезгіліне /көктем, жаз, күз және қыс/ арналған ғажап өлеңдері Еуропаның көрнекті ақындарының өлеңдерімен қатар тұрар еді» – деп жазады Ә. Бөкейханов [10,8 б.]. |