Мағжанға Сәбиттен
«1937 жылдан бастап менің өмірімде аздаған өзгеріс болды. Сонда адамдардың үш тобы маған қарсы жағдайды пайдаланып қалғысы келді
жүктеу/скачать 0,72 Mb.
|
«1937 жылдан бастап менің өмірімде аздаған өзгеріс болды. Сонда адамдардың үш тобы маған қарсы жағдайды пайдаланып қалғысы келді: 1. Менің ежелден келе жатқан жауларым – алашордашылдар ашық қимылдағаны, жасырынып жүргені бар, бәрі де қуаныштан қолдарын шапалақтап, билеп: «Аһа, Мұқановтан күш кетті, енді оны мүйіздеуге болады», – десті. 2. Әдебиеттің айналасындағы бұзақылар, сатқындар, Сәбит Мұқанов қана емес, бүкіл қазақ әдебиеті жұтап қалса да міз бақпайтын арандатушылар. 3. Әлі де тәжірибесі аз жастар, олар іштерінен мені сыйласа да «жағдайға» бейімделіп, өз көзқарасына қарсы болса да «сын айтқансыған болды»,– деп түсініктеме береді. Бұл үш топтың түп тамыры жоғарыда біз келтірген «үштіктен» еш айырмасы жоқ болатын. Айырмашылығы олардың Сәбит Мұқановша жіктелуі ғана. Сәбит Мұқанов осынау сойқанды жазалауларды шындығында да «халық жаулары» істеп отыр деп сенеді және сол тұстағы өзіне айтылған жалақорлардың арандатуларын өзінің кінәсі, қателігі ретінде мойындайды. Бұған қарағанда Сәбиттің өзі де «қара құйынның» артындағы арыстанның тырнағын байқамаған, не ол науқанның әлеуметтік астарын толық түсінбеген, дәлірек айсақ, түсінгісі келмеген. Сондықтан да әуел бастағы бағытын өзгертпеген, еш күмәнсіз солай болуға тиісті деп сенген. «Мен коммунист, нағыз совет жазушысы, партияшыл болғандықтан да осыншама қиындыққа төзіп бақтым, бірақ, кінәм де болды. Ол кінәлар менің жандүниемнен шыққан ақыл-ойымның жемісі емес, менің сыртқы түсініктерімнің қателігінде жатыр. Қалай екенін білмеймін, мен 1937 жылға дейін саясат әлемінде адамдардың екі ғана тобы бар, олар қарама-қарсы екі топтың мүддесін қорғау үшін бір-бірімен саналы түрде ашық айтысқа шығады – деп есептедім. Егер де адамның саясат жағынан сауаты жоғары болса, ол мейлі жау болса да, ойындағысын жасырмай ашық күреске түсетініне сенімді едім. Міне, мен өзімнің осынау қате түсінігім үшін сүріндім, ол пікірімнің терістігіне өзімнің қатты таяқ жеген соң ғана көзім жетті. Бұл құлауымды достарым мен жауларым сан-саққа жорыды. Достарым (мен нағыз совет адамдарын айтамын) саяси күресте әлсіздік жасағаны үшін Сәбит Мұқановты аямай соғу керек, бірақ өлтірмеу керек, оның өз қатесін түзетуге мүмкіндік берейік – десті. Ал жауларым – өлтіруді тіледі. Ол оңбағандардың бұл ісі жүзеге асқан жоқ. Мен осының бәрін түсіндім, түсіндім де октябрь күндерінен бері атсалысқан ісіме көзсіз белсене араластым. Өзімнің бүкіл болмысыммен біте қайнасқан партиядан тыс жұмыс істеу (ол жылдары Сәбит Мұқанов партия қатарынан шығып қалған – Т. Ж.) психологиялық жағынан маған ауыр соқты. Бірақ та мен өзімнің ішкі ренішіммен қасарыса күрестім, ол өкпенің маған творчестволық жағынан кесір тигізбеуін ойластырдым. Жұмысыма еш зияны тимеді. Қайта, тырнақша ішіндегі «партиядан тыс өмірімде» мен бұрынғыдан да көп жұмыс істедім. Мен өзімнің және бүкіл елдің алдында сынақтан өттім. Мені бұрынғыдан көрі қатты сынағысы келетін достарымның бар екендігін білемін. Бірақ та өз қатемді өзім сезіне отырып ежелгі әдетімдегідей большевикше еңбек етемін». Өзінің идеялына осыншама көзсіз сенген адамдар аз. Олар, «жасырын жаудың» барлығына шын сенді. Тіпті, күдіктенбеді де. Қателіктері де сонда. Ал, ол репрессияның тарихи-әлеуметтік себебі мүлде басқа да екені қазір айқындалып отыр. Сәбитті ол үшін де жазғыруға болмайды. Басты себебі – Сәбиттің ақ жүректілігінде, ұстанған идеялға деген шүбәсіз сенімінде. Кей кезде жан-жағына байыппен қарамай, тәуекелге бел шешіп кірісіп кетуінде. Мүмкін, оның өзі адамның бойға біткен мінезімен де ұштасып жатуы. Сөзінің аяғын: «Мен совет өкіметінсіз тамаша өмір сүруге болмайды. Совет өкіметінің өмір сүруін мен тек идеологиялық тұрғыдан ғана емес, жан-тәніммен қалаймын», – деп аяқтайды.
Әрине, машинкамен басқанда 15 беттік бұл хаттағы әрбір уәжді талдап шығудың ыңғайы да жоқ, қажеті де аз шығар. Бірақ қалайда айтылуға тиісті. Өйткені екі ұлы адамның арасындағы түсінбеушіліктің себебін білудің өзі де – сабақ. Таным тағылымы. Екіншіден, Мұқанов пен Әуезовтың арасындағы қарым-қатынасты әр саққа жүгіртіп, дақпырт таратып жүргендердің сыпсыңына тиым да салар деген үміттеміз. 3.
Осы хаттан кейін олардың өзара түсініскені аңғарылады. Ашық жаулыққа жүріп жатқан соғыстың қасіреті де мүмкіндік бермегені анық. Соның бір айқын мысалы, Сәбит Мұқановтың Ленинградтан Ғабит Мүсіреповке жазған хатындағы: «Өзіңе белгілі – 1943 жылы Орталық Комитет маған тағы да Жазушылар одағын басқар деп ұсынғанда, мен жалғыз ғана тілек қойдым, оным, со жылға дейін «судимосы» мойнында жүрген Мұхтардан бұл лағынет қамытын түсіру»,– деген пікірі. Сәбит Мұқанов өзінің бұл уәдесін де орындады. Жазушылар одағына келе салысымен Мұхтар Әуезовке тағы да өтініш жаздырды. Істің беті түзелгеніне сенімі артқан Мұхтар өтініш пен өмірбаянын қайталап өз қолымен жазып шықты. Алдыңғы өтініштің бірер сөзін қайталағаны болмаса, мұнда өзінің ішкі ілхамын жеткізе баяндаған. «Қазақ ССР жоғарғы кеңесінің президиумына Қазақстан жазушылар одағының мүшесі азамат Мұхтар Әуезовтен Мен 1930 ОГПУ мекемесі тарапынан қазақ ұлтшылдарының ісі бойынша тергеуге тартылып, тергеу біткенше түрмеде отырдым, тергеу аяқталғаннан кейін үш жылға шартты түрде кесіліп, босатылдым. Үкімнің күші 1933 жылы аяқталды. Өзімнің өткендегі ұлтшыл қателігімді мойындай отырып, тергеу орындарынан мені кеңес мәдениетінің сенімді қайраткерлерінің, жазушылардың ортасына оралуға мүмкіндік жасауын, сөйтіп Қазақстанның партия-кеңес жұртшылығының алдында өзімнің сөзімнің шын және нақты екенін көрсету үшін мәдениет майданындағы шынайы да табанды еңбегіммен дәлелдеуге мүмкіндік беруін өтіндім. 1932 жылы Қазақстан жазушыларының ортасына қайтып оралдым. Содан бері жазушы ретінде драматургия, проза жанрында еңбек етіп келемін. Социалистік мемлекеттің құрылысына арналған қазіргі тақыпты қамтитын оншақты пьеса жаздым. Сондай-ақ қазақ кеңес әдебиетінің соңғы жылдардағы жетістігі ретінде аталып өткен бірнеше тарихи пьесаның да авторымын. Осы жылдары «Абай» романы сияқты прозалық шығармамен қатар зерттеу еңбектері де жазылды. Өмірімнің бірден бір мақсаты коммунистік партияның басшылығындағы өзімнің социалистік отаныма қызмет ету екенін көріп те, сезініп те жүрмін. Мен Жоғарғы кеңес президиумынан менен «сотталған» деген айыпты алып тастауды, сол арқылы менің азаматтық арыма түскен дақты кетіруді өтінемін. Жазушы М.Әуезов.1943 ж., 25 ақпан». Бұл өтініштен М.Әуезовтің қоғамда өзінің жоғары орыны бар екеніне сенімі анық аңғарылады. Сонымен қатар қаралатын іске жазушының өз қолымен жазылған «М.Әуезовтің өмірбаяны» да қоса тіркелген. Қаламгердің өз қолымен жазылған толық өмірбаяны өте сирек. Сондай-ақ мұнда кейбір соны өмірлік деректер бар. Сондықтан да түгелдей келтіреміз. «Мен 1897 жылы 28 қыркүйекте Семей облысының Шыңғыс болысында (қазіргі Абай ауданы) көшпелі шаруа отбасында тудым. Менің атам Әуез (мен сол кісінің атын алып жүрмін) және әкем Омархан араб әліпбиі бойынша кітапшіл-сауатты адамдар еді. Әкем Омархан 1909 жылы қайтыс болған соң мен бүтіндей Қасымбек ағамның қамқорлығына көштім. Екеуміз де жер басқармасының стипендиясымен оқыдық. 1915 жылы қалалық училищені бітірген соң мен Семей мұғалімдер семинариясына оқуға түстім. Алғашқы әдеби тәжірибем өлеңнен басталды. Бірақ олар сол кезде де, кейін де баспа бетінде жарияланған емес. 1917 жылы «Еңлік – Кебек» пьесасын жаздым. 1918-19 жылдары «Абай» журналында әдеби-сын мақалаларым жарияланды, сондай-ақ «Ел ағасы» («Попечитель народа»), «Бәйбіше – тоқал» ((Жена-соперницы») пьесаларын жаздым. Екеуі де қолжазба күйінше ел арасында кең таралды, әсіресе соңғысы төңкерістің бастапқы жылдарында Қазақстан мен Түркістанның бірнеше қаласында, Семейде, Шымкентте жастардың драма үйірмесінде қойылды. Онда театр жоқ болатын, сондықтан да бұл үйірмелер өздерінің шығармашылық күшімен және репертуарымен қазақ драма театрының негізін қалады. Сөйтіп, 1926 жылы тұң,ыш қазақ драма (кейіннен академиялық лһдрама театры деп өзгертілген)театрының шымылдығы менің «Бәйбіше – тоқал» (нағында «Еңлік – Кебек») пьесасымен ашылды. 1919 жылы Семей мұғалімдер семинариясын бітірісімен, сол жылдың аяғында Батыс Сібірде (Семей қаласында) кеңес өкіметі орнасымен мен өзімнің алғашқы қоғамдық-саяси қызметімді бастадым. Губисполкомның қазақ бөлімін басқардым. 1922 жылға дейін мен Семей губаткомының президиум мүшесі және губатком төрағасы, Қазаткомның президиум мүшесі (Орынборда) сияқты жауапты қызметтер атқардым. Революцияның алғашқы жылдарындағы ұлттық республикаларда қызмет істеудің қиыншылықтары мен сол кездегі партия-кеңес аппараттарындағы әр түрлі ұлтшыл топтар маған кері ықпалын тигізді. Жауапты қызметкер ретінде қалыптаспай жатып ұлтшылдықтың ықпалына түстім, сөйтіп, 1922 жылы ұлтшылдық қателіктерім мен партиялық тәртіпті сақтамағаным үшін мені партиядан шығарды. 1922 жылы күзде мен өзімнің аяқталмаған білімімді жалғастырдым. 22/23 жылы қыста Ташкент университетінде оқыдым, сол жылы күзде Ленинград университетінің тарих-филология факультетіне (ол кезде этнолого-лингвистика, кейннен Ямфак деп аталды) ауыстым. Ленинград университетін 1928 жылы бітірдім, Ташкентке ауысқаннан кейін Шығыстану факультетінің аспирантурасынада білімімді одан әрі жалғастырдым, Таяу шығыс әдебиеті мамандығы бойынша мамандандым. Университетте марксизм-ленинизмнің негізімен танысуым (1926-27 жылдардан бастап) менің бұрынғы ұлтшыл қателіктерімді жеңіп, одан арылуға ықпал жасады, 1932 жылы РАПП таратылғаннан соң өзімнің бұрынғы идеялық ұстанымдарымды батыл сынап, Қазақстан жазушыларының қатарына өттім. Содан бері «Октябрь үшін», «Тартыс», «Айман – Шолпан», «Түнгі сарын», «Тас түлек», «Алма бағында», «Шекарада», «Ақ қайың», «Абай» пьесаларын жаздым. «Түнгі сарын», «Айман – Шолпан», «Шекарада», «Абай» және ертеректе жазылған «Еңлік – Кебек» пьесалары барлық Қазақстанның орталық және барлық облыстық театрларында үзбей қойылып келеді. 1932 жылдан бастап қазіргі кеңестік Қазақстан туралы әңгімелер мен повестер жаздым. Сонымен қатар қазақ әдебиетінің тарихы бойынша ғылыми –зерттеу жұмыстарымен айналысамын. Қазақ орта мектептеріне арналған бірнеше оқу құралдары жазылды. Қырғы эпосы «Манас» туралы зерттеулерім бар. Соңғы жылдары аса ірі тұлға туралы, қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбаев туралы көлемді роман жазудамын. Бұл романның алғашқы кітабі қазақ тілінде 1942 жылы жарық көрді. Ұлы отан соғысы жылдары «Сын сағатта»ғ Әбішевпен бірге «Намыс гвардиясы» атты пьесалар жаздым. Бұл пьесаларда өзінің социалистік отанын қорғаған Қазақстан жауынгерлерінің батырлық ерліктері көрсетіледі, олар да қазақ театрларының сақнасында жүріп жатыр. М.Әуезов (Қолы)». Иә, Мұхтар Әуезов те өзінің әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңнен бастапты. Бұл бұрын айтылмаған дерек. Міне, осы арада Сәбит Мұқанов өзінің уәдесін орындауға ресми түрде кіріседі. « 1943 жылы 4 нарызда Қазақстан кеңестік жазушылар одағының Президиумы бекіткен СССР жазушылар одағының мүшесі жолд. Әуезов Мұхтар Омарханұлына Мінездеме» берілді. Кейбір сөз бен сөз тіркестері және жалпы мазмұны қайталанғанымен де мұндағы пікірлер «таптық, партиялық принциппен» жазылғандықтан да ұсынуды жөн көрдік. «1932 жылы жолд.Әуезов «Казахстанская правда» газеті арқылы өзінің саяси қателерін ашық мойындап, ол өзінің бұрынғы ұлтшыл көзқарасынан түбегейлі бас тартатынын, өзінің шығармашылық еңбектерін кеңес жазушысының ауанына лайықтайтынын мәлімдедеді. Содан бастап ол қазіргі тақырыпта мынадай пьесалар жазды: 1. «Октябрь үшін», онда Қазақстандағы азамат соғысы кезіндегі тап тартысын баяндаған, ұлтшылдарды келеке етеді, большевиктердің өскелең күшін көрсетеді. 2. «Шекарада», біздің отанымыздың шекарасын бұзушылармен күрескен шекарашылар мен шекаралық колхоздардың таптық күресін көрсеткен. 3. «Сын сағатта», Ұлы отан соғысы кезіндегі майдан мен тылдың бірлігін көрсетеді. 4. «Намыс гвардиясы», Ә.Әбішевпен бірігіп жазған, Панфилов атындағы сегізінші дивизияның даңқты ерліктері суреттеледі. Аталған пьесалардан басқа Әуезовтің қаламынан шыққан, бүгінгі күн тақырыбына арналған «Тастүлек», «Алма бағында», Ақ қайың» пьесаларында саяси қателік жоқ, бірақ көркемдігі төмен туындылар. Әуезов тарихи тақырыпта төмендегі пьесаларды жазды: 1. «Айман – Шолпан», осы аттас дастанның негізінде, революцияға дейнгі ең жақсы әйелдердің ақылы мен қабілеті баяндалады. 2. «Бекет», ХІХ ғасырдағы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының көсемдерінің біреуі туралы. 3. «Түнгі сарын», 1916 жылғы азаттық көтерілісі туралы. 4. «Абай», ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбаевтің өмірі мен қайраткерлігі туралы. Тарихи тақырыпқа арналған жоғарыдағы пьесаларының бәрін де Әуезов кеңестік жазушы ретінде жазған, халықты қанаушыларды әшкерелеген, қалың бұқараның бастандық пен тәуелсіздікке ұмтылысын бейнелеген. Таяуда ғана жарық көрген «Абай» романы (бірінші бөлімі) оның тарихи тақыптағы тұжырымды еңбегі болып табылады, мазұны жағынан да, формасы жағынан да кеңестік оқырмандарды қанағаттандырады. Жазушылар одағы тапсырған қоғамдық тапсырмаларды Әуезов адал орындайды, белсенділік танытады және жауапты әрі тыңғылықты қарайды. Қазақ ССР Кеңестік Жазушылар одағы Президиумының төрағасы – С.Мұқанов (Қолы). 5/ІІІ-43 ж.». Міне, бұл «Мінездеменің» жолы болды. «Аса құпия. «Қазақ Советтік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесі Президиумының І шақыруының жабық кеңесінің хаттамасы және оның қосымшалары. 1943 жылы 17 ақпан күні басталып 12 көкек күні аяқталды. №30 хаттама. Төраға – А.Қазақпаев. Қатысқандар – Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің орынбасарлары – И.К.Лукьянец, Ш.Ермағамбетова, Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің президиум мүшелері – Н.А.Скворцов, М.Омаров, Қазақ ССР Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы – Н.Оңдасынов, ҚКП(б) ОК хатшысы – Ж.Шаяхметов, шақырылды – М.Әуезов». Қабылдау бөлмесінде ұсыныс жасап, кепілдік беруші мекеменің төрағасы ретінде Сәбит Мұқанов, жауапкер ретінде Мұхтар Әуезов екеуі қатар отырғаны анық. Онсыз мәселе қаралмайды. Сонда екеуі бет-бет отырғанда өткен өмірлерін, соның ішінде осыдан екі жыл бұрын жазылған хатты және онда көтерілген мәселелерді естеріне алып, қандай ойға келді екен? Бұрынғы қаралаушы – ақтаушыға, «сотталған қылмысты» – толық құқылы азаматқа айналып, қас қағым сәттен кейін екеуінің де құқы теңелмек. Бұдан кейін Мұхтар Әуезовтің шылбыр ұшы ұзарып, тұлғалар талқысында мысы басыңқы тарта бермек. Иә, тұлғалар өз тағдырын өздері талқыға салған шағымды шақ еді бұл. Сол отырыста қабылданған қаулының мәтіні мынадай:
Күн бар жерде – көлеңке түспей тұрмайды. Тек, соның барлығына адамгершілік, азаматтық тұрғыдан қарау керек. Сонда ғана адам өмірі мағыналы өтпек. Сәбеңнің, Сәбит Мұқановтың бір тағылымы осы болса керек. Бұдан кейін екі тұлға да барлық тұрғыдан алғанда марқая бастады. Сәбит Мұқанов нағыз халықтық жазушы, көптің сүйкімдісі, мемлекеттік идеологияның тұтқасына айналды. Ол кеңестік қоғамдағы кез-келген тұлғамен тең сөйлесті, үкімет басшыларымен иықтас тұрды, қазақ елінде онымен теңдесетін бедел ешкімде болмады. Қандай деңгейдегі тізім болса да Сәбит Мұқановтың аты бірінші, ғұлама Қаныш Сәтбаев екінші, ұлы актер Қалибек Қуанышбаев үшінші, екі жағын теңшеп отыратын Ғабит Мүсірепов төртінші, мысын бастырмай тісін басып отыратын Ғабиден Мұстафин бесінші, бұлбұл Күләш Бәйсейітова алтыншы, ұлы Мұхтар Әуезов ... жетінші, кейде алтыншы, бесінші, ал жазушылар арасында үнемі төртінші боп аталып жүрді. Бұл «тізім тәртібі» қашан Мұхтар көз жұмғанша өзгере қойған жоқ. Мұның өзі де кеңестік идеологияның көрінбейтін қысымының бірі болатын. Оған Мұхтар Әуезовтің өзі де үнсіз мойынсынды. Ал сыртқы дүниеде солай болғанымен де жазушылардың өз ішіндегі ілхамдық талқыда Мұхтардың мысы басым тұрды және ол басымдық «Абай романының кезекті кітабі жарық көрген сайын үдей түсті. 1949 жылы Сәбит Мұқановтың өзі «Абайды» СССР мемлекеттік сыйлығына ұсынып, қол қойғаннан кейін, ол сыйлықтың иесі атанғаннан кейін Мұхтар Әуезовтің беделі одақтық, әлемдік деңгейге көтеріліп, тұлғалардың арасындағы талант салмағы ауытқи бастады. 4.
1951 жылы «Правданың» «Қазақстан тарихы мәселелерін марксшілдік-лениншілдік тұрғыдан сынау» деген мақаласы «Правданың», «Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан зерттеу үшін» деген мақаласын 1951 жылы талкылау тұсында мен өзімнің ілгергі, соңғы қателерім деп атап өткемді. Әдебиет танудағы өз қателерімді мойындап, Қазақстан Ғылым академиясының жиналысында жазушылар Одағының жиналысында, Тіл Әдебиет Институтында және де Алматының интеллигенциясының қалалық жалпы жиналысында сөйлегемін. Сол жиналыстарда және республикалық баспасөз жүзінде менің қателеріме арналған әділ сындар айтылғаны есімде. Және Қазақстан партия Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумында, онан соң Ү-ҮІ партия сьезінде жасалған Шаяхметов жолдастың баяндамаларында менің идеялық-саясаттық өрескел қателерім туралы әділ сын айтылғаны және де есімде. МЕНІҢ ҚАТЕЛЕРІМ ЖАЙЫНДА Биылғы февральдің 23-індегі Алматыдағы жазушылардың жиналысында, «Правданың» 30-ыншы январьдағы «Сынау орнына мадақтау» деген мақаласын талқылағанда менің ауызша айтқан мәлімдемем барды. Қазір сондағы сөзімді толықтыра, дамыта отырып, өзімнің жазушылық, зерттеушілік жұмыстарым да болатын кейбір идеялық-саясаттық қателерімді баспа жүзінде батыл сынамақпын. «Правданың» мақаласын, барлық жазушы жұртшылығымен бірге, мен де партия мен совет халқының обьективтік сыншылдықты, әділ талапты танытқан үні деп білемін. Ол мақала Қазақ совет әдебиетінің идея жағынан таза боп, сапалы боп өсуін ойлаған Ленин-Сталин партиясының қамқорлығын көрсетті. Қазақтың жас совет әдебиетін лениндік-сталиндік ғылымға жат салт-санадан, бағыттардан сақтауға тырысады. Осымен қатар сол мақаланы менің өзіме де көмек етуді мақсат еткен, мендей қазақ, совет жазушысына да қамқорлық ойлаған деп бағалаймын. Мен сияқты совет қайраткері, халықпен, Ленин-Сталин партиясының сенімі мен құрметін, өз еңбегімен және әлеуметтік мінезімен дұрыстап ақтай білсін дегенді аңғартады. Негізді, салмақты сөзбен менің қателерімді өзіме танытқысы келген партиялық әділ сыннан еңбектерімде мен сабақ ала білуге міндеттімін. Ол сын, менің еңбегімді халық үшін пайдалырақ, бағалырақ ету талабымен айтылған, идеялық-саясаттық әралуан олқылық пен қателіқтен сол еңбектің сау болуын ойлаған сын деп түсінемін. Біздің тіршіліктің бар саласына және бар майдандағы адамдарға бет-ажарына қарамай айтылатын сын мен өзара сын бар. Оны халқымыздың, Отанымыздың ұлы оқытушысы және тәрбиешісі Ленин – Сталин партиясы қайратты даналықпен қолданады. Менің өзіме бұдан бұрын да пайдалы, бағалы әсері болған сондайлық сынды мен аса зор бағалаймын. Өзімнің жазушы болып қалыптануымда, совет қайраткері болуымда Коммунистік партия мен Советтік Отанның тәрбиелік әсерін жақсы ықпалын көре отырып өскенмін. Сол үшін өзімді оларға моральдық, өмірлік қарыздармын деп санаймын. Осы жайларды қабылдаумен қатар «Правданың» мақаласында көрсетілген менің шығармамдағы сыналған нақтылы фактыларды ұғыну жөнімде, сол мақалада көрсетілген жайларға қосымша фактыларды да айтпақпын. Жұртшылықтың әділ талабы менен күткеніне орай өзімді салт-сана майданының жауапты қайраткері деп біле отырып жауап бермекпін. Бұл жайды совет жазушысы есебіндегі қарызым деп білемін. Әсіресе жазушылардың сөзіне, бұрын ешбір тарихтарда болмаған қалыпта, партия мен халықтың берген салмағы мен мәнін, беделі мен қуатын, бейілі мен құрметін есте тұтамын. Кейбір шірік, орасан, зиянды жайларды сынап серпіп тастаумен қатар менің атыммен байланысты кейбір әдебиет фактыларын оқушыларға айрықша ескерте атаймын. Бұлар – идеялық қателігі бар шығармалар болғандықтан ең нашар шығарма, көркемдігі жоқ шығарма деп санаймын. Ал ғылымдық еңбектерімнің сондайларын идеялық құнсыз, залалды, шығармалар деймін. Өткендегі осындайлық қателерімді мансұқ етуім арқылы оқушылар алдындағы өз жауаптылығымды ендігі еңбектерімде тереңдеп түсінбекпін. Соииалистік қоғамның көмегі мен керегіне жарап келген бұрынғы еңбектеріме қосымша жаңа шығармалар туғызуға барлық ой қуатымды, өнерім мен қайратымды түгел жұмсауға талпынамын. Сонымен Отан алдындағы совет жазушысы деген атқа сай зор қарызымды ақтамақпын. Осы аталған жайлардан соң З.Кедринаның «Правда» мақаласында сыналған менің жайымдағы кітабына оралайын. Бұл еңбекті мен өзімнің де, қазақ совет әдебиетінің де пайдамызға арналып жазылған кітап деп танымаймын. Жазушы мен оның шығармасына және негізгі қоғамдық сынға, біздің заман қойып отырған талаптарға бірде-бір жауап бере алатын кітап бұл емес. Кітап толған мадақтау мен әсірелей мақтаулар. «Правданың» мақаласы өте әділ түрде атап отырған сол кітаптың ең негізгі міндеті болған жайға да жауаптар жоқ. «Правда» мақаласында: «М.Әуезов өзге басқа барлық совет жазушылары тәрізді мадақтау мен қошеметті күтпейді, ол өзінің табысы мен жетіспегендігін айтатын негізгі әділ сынды тосады» делінген. З.Кедринаның өзі зертттеген жазушыны оның замандастарынан өзге жазушылар тобынан даралап бөліп, аспандатуы сорақылық. Әсіресе бір жазушыны өзге жазушылардан асыра мақтау жолында көңілдестік, семьяшылдықты қолдану, әсіресе татымсыз айыпты, залалды мінез. З.Кедрина кітабы жөніндегі менің айыбым өзімнің творчеством жөніндегі оның сөздеріне, қорытындыларына, тенденцияларына әділ сыншылық, қатал талап ретінен қарай алмадым. «Правданың» мақаласында менің Абай жөніндегі романдарымның да кемшіліктері аталғандықтан сол кітаптарға әсер еткен өзімнің тарихтық түсініктерімдегі бір қателік комплексті арнап атап өтпекпін. Бұл жай бірінші Кенесары Қасымов қозғалысына байланысты мәселеде. Екінші Абай мектебі дейтін мәселеде және үшінші осы аталағандарға жалғас патриархалдық-феодалдық салт-сананың кейбір адамдарын дәріптеу мәселесінде айқын байқалған еді. Осы бір топ мәселелердің ішінде өзі көбірек таратылып жазылған тақырып болғандықтан «Абай мектебі» деген мәселенің романға өткен ауыртпалық дертті әсері әсіресе көбірек болды. Абайдың ақындық мектебі бар деген өзімнің көптен келе жатқан кейін анықталған аса теріс бір түсініктерім бойынша мен «Абай» романына жалғастыра «Ақын аға» деген кітап жаздым. Осы кітапта романның жағымды адамының бірі етіп Абайдың жақын досы етіп, оның озғын ойларын тұтынушы етіп, Көкбай деген реакцияшыл кертарпа ақынды бейнеледім. Ал Көкбай қазақтың еңбекші халқының қасдұспаны болған Кенесары Қасымов жайында мадақтап поэма жазған ақын еді. 1951 жылы «Правданың» «Қазақстан тарихы мәселелерін марксшілдік-лениншілдік тұрғыдан сынау» деген мақаласы Кенесары қозғалысының қазақ еңбекші халқына жау мазмұнын әшкереледі. Оны мадақтаушы буржуазиялық-ұлтшыл тарихшыларды таңбалады. Осының артынан Қазақстан Ғылым академиясы мен Жазушылар Одағы бірігіп «Абайды тану» жөнінде дискуссия ұйымдастырды да, сол дискуссияға қортынды жасады. Осы саналған жайлардың барлығы «Ақын аға» романындағы менің қателік, залалды түсініктерімді түгелімен қайта қарап түзеуіме себеп боллы. «Абай мектебі» жөніидегі өз қателерімді тереңдеп ұғыну нәтижесінде ғана мен романымды қайтадан көп өзгертіп жаздым. 1951 жыллы «Знамя» журналында «Абай жолы» деп жаңадан ат қойып, жаңадан түзеп жазып шыққан сол романыма сегіз баспа табақтай түзетулер кіргіздім. Осы соңғы кітапта Абайдың Кенесары қозғалысына да және ол жайында поэма жазушы Көкбайға да қатты сынын айтқыздым. Абай Көкбай мен Кенесарыны Жирене сынаған уақытында әсіресе олардың Россияға жаулығын әшкерелейді. Өзінің қараңғылық қорлықта жүрген елінің бар үміті, бақытты болашағы тек Россиямен достық арқасында ғана туатынын ойлап отырып жаңағыларды айыптайды. «Ақын аға» романында жаңағы аталғандай өрескел қателіктер болғандықтан мен сол кітабымды ұлы ақынның қасиетіне сай шығарма деп танымаймын. Ол кітапты солайша мансұқ етіп, оның орнына оқушы жұртшылыққа Абайды тану жөнінде жіберген қателерім турасындағы партиялық сынды ескеріп отырып жазған «Абай жолы» атты романды ұсынамын. Осы айтылғанға байланысты сол «Абай мектебі» дейтұғын мәселенің жөніндегі өз қателерімнің тамырын ашу қажет деп білемін. Бұл мәселе 1933 жылдан бері қарай Абайды тану жөнінде менің сыңаржақ сипаттап келе жатқан бір қателігім боп келді. Абайдың өмірбаяны мен бұрын жарияланбаған шығармаларын Абай өлгеннен кейін көптен соң жыйнауға кірісіп жүргенімде мен талай Көкбай сияқты кісілердің ауызша әңгімелері мен естегілерін сынамай қабылдай беріппін. Өз уақытында олар айтқан жайларды қатал сынап, өздігіммен дұрыс байлау жасай алмаппын. Көкбайдың өзін Абайдың шәкіртімін деп айтқанына сенумен бірге, сол Көкбаймен және соған ұқсаған Абай замандастарының шығармаларындағы, салт-санасындағы халыққа қарсы реакциялық, жат жайларды түгел аңдамаппын. Сол Көкбай алуандас кейбір адамдар жөніндегі менің теріс түсінігім 1939 жылы мен жариялаған Абайдың өмірбаянына да араласты. Және «Правданың» 30 январьдағы мақаласында дұрыс көрсетілгендей осы жай Абай шығармаларын орысшаға аударып бастыруда орын алып және кейбір жалған «шәкірттерді» менің орынсыз бағалауыма әкеп соқты. Осы жай және де сондай тақырыптарға жазылған кейбір жұмыстарға менің берген баға-рецензияларымда да орын алды. Абайдың өмірі мен еңбегін сипаттаған менің романдарымның ішінде Қазақстандағы әдебиет тану ғылымында кең орын алған сорақы теория бірыңғай ағымның да әсер еткені болды. Сондың салдарынан «Абай» романының алғашқы тарауында кертартпа ақын Бұхар, Шортанбайлар орынсыз аталады. Бұл жөндегі менің қатем әсіресе кертартпа ақын Дулатты мадақтау жөнінде аса тереңдей түсті. Ешкімнің өмірбаянына сүйенбей менің өз жанымнан жазылған халықтық санасы бар жағымды ақын бейнесін жасап едім, сол өз, хиялыммен жасаған жағымды бейнеге мен Дулаттың атын бердім. Бұл тұста оқу құралдарында, жеке баспаларда орынсыз мадақталып жүрген жалған халық ақыны делінген Дулаттың атына мен орынсыз құрмет көрсетіппін. Соның салдарынан әдебиет зерттеушісі есебінде мен қабылдаған буржуазиялық объективтік бірыңғай ағым жүйесі осы тұста «Абай» романының да бір тарауына теріс әсер етті. Ал Абай жайындағы менің романдарым он екі жыл бойында менің ой-санамның бар күшін салып тудырған белгілі дәуірде өмірлік тақырыбым есепті шығармалар еді. «Правданың» мақаласында бұл жайдан ескертілгеніндей ол романдарда мен өзімнің бұрынғы көзқарастарымның бәрін де өте терең салмақты түрде қайта сынап жазып ем. Қазақ халқының тарихын маркстік-лениндік тұрғыдан түсінуге өзімнің жаңа идеялық-саясаттық ең қадірлі, барынша асыл ойларымды танытуда осы еңбектерге ерекше зер салған едім. Осылайша ұғылған советтік оқушылар, осылайша бағалаған «Абай» романы өзінің бар мүддесі мен барлық негізгі идеясы және күрделі сюжеттік тартысымен түгел дүниесімен жаңалықтың ескілікпен алысуына арналған-ды. Және сол алыс, тартыс жиырма-отыз жыл бойына созыла отырғанда тарихтың жағынан дәлелденуде, баяндалуда диалектикалық процесті сталиндік түсінік бойынша көрсеткен деп түсінемін. Нақтылап айтқанда бұл жай жаңалықты біртіндеп өсіп, күшейіп бара жатқан Абай бейнесін де көрсетсе, ескілікті әуелде тұғырында мықты отырғанмен тозуға, жоғалуға, жойылуға үкімі шығарылған Құнанбай бейнесінде, Абайдың әкесі бейнесінде суреттелген. Осындай тарихтық елеулі екі адамды біріне бірін қарсы қойып алу кездейсоқ еместі. Бұл «Абай» романы мен кейінгі романдардың да идеялық көркемдік мазмұнындағы ең соқталы арқаудың, бар үлкен арқалықтың өзі болатын. Осы аталған өзімнің негізгі еңбектерімде Құнанбайдың және оның салт-сана жөніндегі туыстары болған арғы-бергі дәуірдің құнанбайшықтарын әшкереледім. Сонымен тек патриархалдық-фиодалдық салт-санаға өкім шығармай панисламизм, пантуркизм және сол шақта туып келе жатқан реакцияшыл буржуазиялық-ұлтшылдыққа да әшкерелеп үкім айтуға тырыстым. Ал «Абай» романында Абай бейнесінде, «Абай жолы» романында оның жас серіктері – Әбіш, Дәрмендер бейнесінде қазақ пен орыс халқының достық идеясын танытуға тырыстым. Еңбекші қазақ халқына жарық дүние тек қана орыс мәдениетіне қол арту арқылы ғана болатынын айттым. Ескілікті дәріптеуші консервативтік реакцияшыл санашылдардың барлық топтарын айыптап көрсетуге тырыстым. Осы аталған еңбектерімде және өзімнің де ұлтшылдық қалыптағы қателерім мен кемшіліктерімді айыптадым да сол өткен заманды дәріптеген өзімнің бұрынғы бірнеше пьесаларым, әңгімелерім, повестерімді де сынап өттім. Осы себепті әсіресе ең салмақты және менің идеялық-саясаттық дұрыс көзқарасымды ең толық, ең айқын көрсететін шығармаларыма әдебиетшілдік-зерттеушілік қателерімнің әсер еткен («Ақын аға» романы сияқты және «Абай» романының кейбір беттері сияқты) ерекше күйінемін. Өзімнің Абай жөніндегі еңбектеріммен байланысты бір топ мәселелерді сынап өту нәтижесінде өзімнің ендігі қарызым деп білетінім Абай жайындағы шығармаларымды ерекше зер салып, негізгі түрде қадағалап қайта қарап өтуім керек және қажет тұстарымда қайта түзеп жазуым шарт. Бұл жөндегі міндеттерімді романдардың қайта басылу қарсаңында орындамақпын. Және де Абай жөніндегі романдарымның соңғы кітабы «Абай жолы» романының екінші кітабын идеялық көркемдік жағынан мінсіз толық етіп аяқтауым шарт. Бұл жөнде сын ретінде Кенесары мен Абайдан бұрынғы дәуір ақындарын көрсетудегі талаптардан басқа абайдың өзінің төңірегінде болған Көкбай, Шұбар тағы басқалар сияқты адамдардың бейнесін сипаттауды да қатты зер салып, қайта қарап өтпекпін. Бұрынғыдан да әшкерелей түсіп, олар жайынан қатал үкім шығарып, Абайдың жасырын жаулары етіп суреттеуім шарт. Абайдың тірісінде оған жасырын жау боп, ал ол өлген соң ұлы ақын жолының жауы боп және еңбекші қазақ халқының жауы боп шыққан феодалшыл-байшыл, буржуазиялық-ұлтшылдардың жаулық әрекеттерін аша көрсетуім шарт. «Правданың» мақаласында менің қазақша, орысша жазған мақала, зерттеулерімде буржуазиялық-ұлтшылдық бағыттағы қателіктер барлығы айтылған. Бұлардың саны ол мақалалада көрсетілгеннен гөрі көбірек. Солардың кейбіреулері туралы «Правданың», «Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан зерттеу үшін» деген мақаласын 1951 жылы талкылау тұсында мен өзімнің ілгергі, соңғы қателерім деп атап өткемді. Әдебиет танудағы өз қателерімді мойындап, Қазақстан Ғылым академиясының жиналысында жазушылар Одағының жиналысында, Тіл Әдебиет Институтында және де Алматының интеллигенциясының қалалық жалпы жиналысында сөйлегемін. Сол жиналыстарда және республикалық баспасөз жүзінде менің қателеріме арналған әділ сындар айтылғаны есімде. Және Қазақстан партия Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумында, онан соң Ү-ҮІ партия сьезінде жасалған Шаяхметов жолдастың баяндамаларында менің идеялық-саясаттық өрескел қателерім туралы әділ сын айтылғаны және де есімде. Бұл жолғы сөзде жеке зерттеулерімдегі қателіктерді нақтылап теріп айтуға мүмкіншілік болмағандықтан, сол бір топ жұмыстарымда түгел байқалатын бір жалпы негізгі жайлы айрықша атап өтпекпін. Ол айтпағым: әдебиет тану ғылымына мен маркстік-лениндік методология жағынан толық құралданбай келіп араластым. Шамасы отыз жылдан артық уақыт бойында өте көп мақала, пікірлер, зерттеулерді өз өмірімнің әркезінде жаза жүргемін. Кейбір жайлардан бұрын баспа жүзінде бірінші рет ең алғаш мәселе көтеріп жазғандарым да бар. Қазір айқын байқағаным бойынша 1932 жылға дейін менде болған буржуаздық-ұлтшылдық идеялардан кейін мен творчеством идеям жөнінде кіналап бастартсам да бірақ бертінде де көп уақытқа шейін совет ғылымының сара жолын айқын меңгере алмадым. Совет ғылымының табысы екен деп 1948-1950 жылларға дейін советтік жоғары оқу орындарының әдебиеттік бөлімдерінде оқу программасы, оқу кітабы, оқу құралы боп келген, өздерінің қателігі, идеялық-методологиялық терістігі мол шығармаларды санап жүрдім. Осылардың ішінде жалған ғылымдық, космополиттік Веселовский жүйесі, Н.Я.Маррдың жалған ғылымы және буржуаздық-абъективтік бірыңғай ағым жүйесі де болды. Осы соңғы жүйе 1938 жылға дейін Қазақстанда ерекше орын алған реакциялық-буржуаздық бір жүйенің орнына 1939 жылы келді. Жаңағы аталған 1938 жылға шейін дәуірлеген теріс жүйе бойынша қазақтағы барлық ауызша әдебиет ескерткіштері «билер дәуірінің әдебиеті» деп аталды. Осы жүйеге қарсы 1939 жылдан бастап, барлық ауызша әдебиет үлгілерін түгелімен халықтікі дейтін жүйе орын тепті. «Батырлар» атты жинақ 1939 жылы осындай бағытпен шықты. Осы тұрғыдан орта мектептердің оқу құралдары және ағарту орындарының әдебиет програмдары методикалық хаттары жазылып, басылып тарап жатты. 1940 жылы «Дала жырлары» деген қазақ антологиясына эпос бөліміне арнаған кіріспе сөзді мен де осы тұрғыдан жаздым. Осы алуандас 1930-1940 жылдардағы өзім жазған мақала, кіріс сөз, рецензияларды еске алу ретінде қазақ әдебиет тарихының бірінші томы деген еңбек жөнінде өз жауаптылығымды айрықша сынға аламын. 1948 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің 1947 жылы «Қазақстан академиясының Тіл Әдебиет Институты жұмысындағы өрескел саяси қателер жөнінде» деген қаулысынан соң осы кітап шыққан еді. Бірақ өзінің соңғы қалпында да бұл көп кісі бірігіп жазған еңбектің бірнеше тараулары бөлімдері өрескел қателігі бар құнсыз боп шықты. Сол томның авторының бірі және редакторы болғандықтан маған бұрынғы көп қателіктерді қайта қарап, толығынан түзеп жазуға мүмкіншілік берілген еді. Бірақ мен өзімнің бұрынғы мақалаларымдағы және өзге көп авторлардың оқу құралдарында жоғары оқу орындарының программаларында, зерттеулерінде кіріспе сөздерінде жеке очерктермен монографияларында болған қателіктерді маркстік-лениндік методология жолымен зерттеп шығу жағын қамтамасыз ете алмадым. Томның зерттемек материалдары арасынан сол кездегі оқу құралдарында, жинақтарда көп тарап жүрген «Орақ, Мамай, Шора» сияқтыларды кіргізбей шығарып тастағаным болса да бар жайды барарына барғыза алмадым. Өзімнің зерттеуімде бірыңғай ағым жүйесін бұзып, «Қозыкөрпештің» кей вариантын және «Қыз Жібекті» онан соң бір топ ертегілер түрін тыңнан сынап тексергеніммен бұл істегендерім жеткіліксіз болды. Және «Қорқыт» жайын тексеруде оны дұрыс бағалап, терістік жасадым. Ал бұл ескерткіш кейін 1951 жылы реакцияшыл шығарма боп сыналды. Қатал сынап талдау әдісін және реакцияшыл феодалдық мазмұндарды әшкерелеп ашу негізін «Қарасай, Қази, Алпамыс» сияқты эпостарға және «Қобландының» Марабай жырлаған феодалдық вариантына қолдана алмадым. Сол әдісті әсіресе өрескел залалды феодалдық-монорхиялық тарихтық жырларға, нақтылап айтқанда қазақ еңбекші халқының қас дұспаны Кенесары мен Наурызбайға солар жайындағы жырларға таратып сынау болмады. Осылардың орнына бірінші томда бұрынғы оқу құралдарында, жоғары мектеп програмдарында, монографияларда жүрген хан феодал фольклорына берілген жағымды бағалалар молайтылып, бұрынғы қалпынша айтылып отырды. Қазақ әдебиет тану ғылымындағы салт-саналық қателіктерді сынау маркстік-лениндік тұрғыдан дәлелдеп сынау 1951 жылы «Правдадағы», «Қазақстан тарихының мәселелерін марксшілдік-лениншілдік тұрғыдан зерттеу үшін» деген мақала шыққан соң әсіресе мол өріс алды. Біздің фольклор жөніндегі XIX ғасыр әдебиеті мен Абайды тану жөніндегі қателерімізді анықтау жыл санап, менің де ғылымдық түсініктермен міндеттерімді дұрыстап ұғынуыма себеп болды. Бірақ сол бағыттағы түзетулерді өз лекцияларыма кіргізе жүргенмен, партияның қаулыларына орай боларлық кесек ғылымдық еңбек жазып үлгіре алмадым. Өзімнің фольклор мен тарихтық тақырыпқа жазушы есебінде және ғылым қызметкері есебінде баруларымды салыстыра келсем қателіктің көбі ғылымдықзерттеу жұмыстарында болғанда, идеялық-тарихтық жағынан дұрысырақ мазмұндарды ашып таныту жазушылық көркемдік шығармаларымда толығырақ, дұрысырақ шыққанын аңғарамын. Бұның себебі салыстыра қарағанда жазушылық еңбекте марксистік диалектиканы дұрысырақ меңгеріп, бұл алуандас еңбекке көбірек маманданғаным, көбірек әзірлігім, дайындығым болғанын себеп қой деп білемін. Осы айтылғанға мысал ретінде өзім жазған «Айман-Шолпан», «Қобланды», «Бекет», «Түнгі сарын», «Еңлік-Кебектің» соңғы варианты және Абай жөніндегі романдарды атауға болады. 1930 жылдарға шейін мен жазған «Хан Кене» сияқты өзім айыптаған пьесаларға жаңағы аталған 1930-1940 жылдар ішінде жазылған шығармалар ұқсамайды. Бұларда феодальдық санаға қарсы халықтық сана немесе таптық, тарихтық озғын ойлар өткен заман оқиғаларын көрсетудегі негізгі бағыт, мақсат болып отырады. Осы сөзімнін соңғы кезінде тағы бір қажет деп тоқтай кететін мәселем – «Правда» мақаласында көрсетілген негізсіз жікшілдік, семьяшылдық жөнінде, бұндайлық анық татымсыз жиренішті фактының ең ауыр ашшы жағы осындай құнсыз, болымсыз әлекке түсу біздің өзімізге жазушыларға бәрінен залалды. Жікшілдік кей кездерде нашар қулықтар туғызады. Соның жетегімен әділетсіздік қиянат, қызғаныш және талай өзге былғаныш аралас келеді. Анығында кісі өз еңбегін қуанышты жарқын жақсы көңілмен істей алмай, іштей ойымен, сөзімен де нашар пиғылдан сау болу шарт. Сол залалды мінездер әсіресе біздің әдебиеттің өсуіне бөгет болады. Бұндай дертті жағдайда көп нәрселер өзінің лайықты бағасын ала алмайды. Және бәрінен бетері көп сорақы, жат, жаулық жайлар терең тамырына шейін ашылмай жүреді. Семьялық, жалған достық қарым-қатынастарды бүркене отырып, сондай жаманшылықтар жазушылардың сау ортасына шірік қылықтар таратуға тырысып көп жабысып келді. Бұл мәселедеде өзімнің жауаптылығымды терең сезіну нәтижесінде мен жазушыларды осындай масқаралық күйлерден арылуға бекінгеніме сендіремін. Жұртшылықтың бізді сынаған әділ талабына ден қойып, ендігі еңбекті ұлы Отанымыздың игілігіне арнап, шабытты жарқын жолда творчестволық еркін жарыс жасауға арнайық деймін. МҰХТАР ӘУЕЗОВ Февраль, 1953 жүктеу/скачать 0,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|